Tr. La variante azkan sólo la hemos encontrado en Urquizu, D. Agirre y Azkue (que tbn. la emplea en su ed. de las poesías de E. M. Azcue) y en alguna ocasión en D. Agirre; en Mendigacha aparece una sola vez (135,), frente a 18 ejs. de azken-, y se trata seguramente de errata. Aizken lo usan CatCeg y Ochoa de Arin, y más modernamente algunos bersolaris y Aitzol.
sense-1
I.(Adj.).
azpiadiera-1.1
(gral.; Ht VocGr 347, VP 2v, Lar, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H);
azkan;
aizkenRef.:
A;
Bon-Ond 154;
IzArOñ;
EtxbaEib;
GteErd 8. Último; último, más reciente. "Último", "postrer", &c. Lar, Añ. "(Adj.), le dernier du nombre" VocBN. "Dernier" Gèze, H. v. atzen. Tr. Documentado desde Dechepare (con el sdo. de 'menos importante'), es de uso gral. al Norte. Al Sur es menos frecuente (cf. AZKENEKO, AZKENENGO), si no es en expresiones lexicalizadas (v. AZKEN JUDIZIO, AZKEN ORDU, etc.).
Kristen azken adbenimendua. Lç1 Thess 4, tí. Eta hura zen asteko zazpigarren eta azken eguna. LçDecl ã 6r.
Esparanza dut Baionako pokala azkenak unat pasatuko eztuela nik jakin gabe.
CartEsp
456.
Azken gutunean.MRos 11.1r.
Bi manamendu azken hautan aditzera emaiten zaiku ezen gaizki obratzea bezala gaizki desiratzea ere bekhatu dela. Mat 117.
Presidentak emanen du sentenzia azkena, / Munduaren othoitzera muda eztaitekena. EZMan I 85.
Orduan eman ziñaroen / zeure azken bahia, / nola herstu bai zen zure / heriotze larria. EZNoel 120.
Azkenak borthak zerra. Saug 119.
Zeren nola zahartzea baita azken adina, eta bizitzearen bazterra eta hondarra. Ax 191 (V 129).
Perilosago da azken hutsa, lehena baiño: azkenak lehena ahantzten du. Ib. 469 (V 304).
Apezak azken hitza bere. OPr 29.
Ikhusten dut iadanik azken hesturan naizela. ArgDevB 154.
Haur da ene azken arrazoiña. TtOnsa 156.
Bere anaiekin hartu / Azken othorontzean. Gç 123.
--Zer da hilzia? --Azken bethiereko Arresta, zein Jinkoak emanen baitü jente honen althe eta gaistoen kontre. Bp I 58.
Oldartzen zitzaitztelarikan gain-aldetik bagaierien azken parterainokoan. ES 114.
Zer egin du bere bizitzeko azken urthetan?CatLav 50.
(V 33)Azken oni narraikiola.LarSAgust 8.
Arimaren azken konbalezenzia espirituale bat. El 77.
Egin behar ditutzu azken efortak garaitzeko etsai hori. HeGudu 100.
Orra zein eroa eri anitzek Elizako azken gauzak arzeko duten beldurra. MbIArg I 87.
Zure azken ditxa, edo ditxa guzien koroa. CbEg II 156.
Athenagorasak gütik segürtatzen Pitagoraren ta Platonen ber sinhestia ziala. Azkenak ere dio infernü bat badela. Egiat 183.
( s. XIX)Jalki Oger, Oliveros [...] Roland, Aymon, Xarlemaiña; azken biak jar. Xarlem 621.
Hura zaien azken afarian / Hamabi haurridei eman / Egiazki jaterat. Monho 136.
Egin dezagun guztiok azken kontuen ordu ikaragarria datorkigun baño len alegiña bizitza zuzentzeko.AA III 307.
Jauts nadin ifernuaren zolaraino, nohan itsasoaren azken bazterretarat, guzietan zu kausitzen zaitut. Dh 203.
Leleengoti azkenera luxurija guztiaren testigu izatera duazana.fBOlg 99.
Desagoatzen eta higuintzen dut zuri osoki abandonatzen den bihotz baten azken akta haukiei kontrario den guzia. JesBih 456.
Maihatzaren lehen eta azken egunetako exerzizioak. MarIl 18.
Iseia zite zure mortifikazionez eta debozioniaz prinzipalki [Ihaurtiriaren] azken hirur egünetan khiristi gaistuek bere desbotxü eta erhokeriez egiten dereitzen injüriuen arraparatzera. UskLiB 80.
Itsasorako bear zan lege zuzena, zeñari zatirik andienean D. José Mazarredo Jeneralak berriro azken esku-ukitua eman zion. IztC 465.
Bethi estatu azkena / Diduritzaiku tzarrena. Gy 61.
Azken erregeren hertzeaz azken apheza urkhatu nahi zukenaz. HbEgia 127.
Munduaren azken desmasiak ikusiz geroz, zer dire lurreko ospeak eta ontasunak?DvLEd 251.
Behorrei azken estalaldiak emanaraztea. DvLab 207.
Gure azken elhestaldiaz gogozkan egon niz igaran den gai güzian. IpDial 36 (It azkeneko jolasean, Ur azkenengo berbaldijan, Dv azken aldiko solasaz).
Azken besarka emaitean, bothererik hedatuenak eta benedizionerik aberatsenak eman ziotzan. Laph 194.
Azken gerlak ez zion komentu hari, ez athe bat, ez leiho bat utzi. Ib. 169.
Haren izanen da ene azken / Hasperena!ChantP 230.
Erraiten tzun azken itz karek Amen, zer erran nai du?CatR 37 (CatSal azken itz karek, CatAe azken itz garek).
Ostegün Saintian, hilen zen bezperan, Apostolieki egin zian azken apairian. CatS 73.
Gorputza galdu, ta animarentzat ere azken ordu txarrak. SorBar 55.
Azken itz au aditzian zaldun batek jo zuan ukabillaz aur gaixua. BvAsL 95.
Askorentzako azken eguna izango zala. ABAmaE 447.
Elizari azken ondamena emango giñioala.ArrMay 162.
Gizonaz mintzatu baino lehen, erran dezagun muthikoaz azken hitz bat. ElzbPAd 3.
Erranez Frantzian ehortzi zutela azken Aita-Saindua. ElsbFram 130.
Jesus amodioz bihotza gaindian, / Zein miragarri zen azken afarian!ZbyRIEV 1908, 209.
Heriotzea ez da gizonentzat azken hitza, ez eta ere lurra, azken egoitza. Lap 403 (V 184).
Jinkoak emaiten deiztadan azken egün hoiez ontsa pheretxatzeko eta hiltze saintü baten egiteko. IpHil VII.
Examina zazue Jainkoaren aitzinean nola iragan duzuen azken astea. ArbIgand 185.
Azken bi mendetan [...], jansenistak, behinere agertu diren heretikorik kaltegarrienak, hasi ziren komunionetik urruntzen. Ib. 108.
( s. XX)Ortzegun Sainduz, hiltzeko bezperan, bere Apostoluekin egin zuen azken apairuan. CatJauf 112.
Azken garilaren ogeita bigarneko kartan. Mdg 142.
Lehen, azken, agerturik daude ene Ameriketako orhoitzapenak oro. JEBur 22.
Azken egunean Aitak ere, semearen negarrak nabarituz, begiak legortzeko zapia sakeletik atera omen zuen. AArdi 114.
Kredoko "Amen" azken-itzak "Olaxe da" esan nai du. KIkG 28.
Azken hitz horik Haritxabaletek erran zütian botza apaltüxez eta Jaun Apezküpiaren beharriala igorriz. Const 34.
Nerau izango naun, ala ere, lur ukatu orri azken txintak joko dizkan txoria. Mok 22.
Afaltzean etxeko lagunak azken berri aren jakintsun egin zituen. FIr 138.
Lehenbizikoa, Lapurtarra; bigarrena, Zuberotarra; eta azkena, Baxenabartarra. Zub 58.
Azken ahamena ahoan, hasten dire elgarri erranka. BarbLeg 144.
Azken orrija dardarka / lurreratu zan axian.LauxBBa 34.
Azken gerlaren ondarrerat, lasterrago ere ez othe ziren [adailuak] kaskailtzen?JEBer 83.
Amerikako edo Apirkako basamortuen baten bere azken lekuba idoro ixango eban urrian. KkAb II 100.
Aizken neurtitz salletan, eztabaidarik gabe, poesi uts zalea dagerkigu. Aitzol(inLauxBBa X).
Antxe egin diteke, guzien iritzi ta eztabaida anaikorraz, azken azterketa. LdiIL 79.
Paleolitos-garaia eta Pleistokenosko azken otzaldia batetsuan amaitu ziran. JMBELG 55.
Etzera andik aterako, arik-eta azken maraikoa ordaindu arte. IrYKBiz 286.
Baserrietako maizterrai azken urteokaz ugazabak, zio berezi barik, jaso dautsen etxe-errentea. EguzkGizAuz 125.
Moskorra, / gabaren azken-altxorra. LauxAB 35.
Bi azken oriek dute "ederrez" izena / --Larraun-errian bakantxo arkituko dena--. OrEus 62.
Erran ditake bere azken hirur urtheak predikatzen iragan dituela Jesusek. ZerbIxtS 86.
XIX-garren mendeko azken erdian nazionalismua aitzinatuz zoan araura. MdePr 241.
Isabela ez zen noski etorri ezkontzarako azken antolamenduez hitz egiteko soilki. MdeHaurB 33.
Azken Azkaingo bestetan. ZerbAzk 117.
Klaudiri irribar gozo bar agertu yakon ezpanetan azken berbok entzutean. BilbaoIpuiB 173.
Jarraik legeari eta zergak ordaint azken arditeraino. Lf(inZaitPlat XVII).
Azken eremuon natzalako atinik, / hezur-lekuetan eztaukat zer-eginik. ArtiMaldanB 191.
Hemeretzi? --Egin zuen kolonelak azken billeta eskuetan zuelarik. JEtchep 102.
1960garren urteko ilbeltzaren azken eguna da.Basarri 69.
Orain goazen gertaera onen azken erroa arakatzera eta ondorioak ateratzera. VillJaink 146.
Gizonezkoak, abelgorriari eguneko azken janaria emoten diardue. ErkiagBatB 113.
Azken aapaldi au, Fray Luisen azkenak oro bezela, neurriduna da. GaztMusIx 70.
Azken bertsua kantatuko dut / harentzat umil-umila. Mattin 115.
Ikusiaz bada Santxok bere nagusiaren azken erabakia, eta zeiñen gutxi balio zuten arekiko bere malkoak. BerronKijote 217.
Bide-aldatzerik larriena, halere, azken mende-mugak ekarri ziguna dugu. MIH 58.
v. tbn. (para autores meridionales) Ub 43. Añ GGero 139. It Fab 260. Lard 32. Xe 324. Apaol 101. Iraola 77. Ag G 136. Alz Txib 103. KIkV 43. ArgiDL 158. Jaukol Biozk 44. Enb 70. TAg Uzt 8. Zait Sof 149. SMitx Aranz 84. Munita 128. Etxde AlosT 46. Anab Poli 135. Txill Let 53. Ibiñ Virgil 42. Alzola Atalak 147. NEtx LBB 291. Lab SuEm 187. Azurm HitzB 59. BAyerbe 181. Gerrika 49.
azpiadiera-1.1.1
(Con reduplicación intens.). Nahiago zuken hargatik, eta ez gutiz, / egon komentuko azken-azken herronkan.JnnSBi 107.
Zato, bederen ene azken azken manuen entzuterat. BarbSup 152.
Azken-azken moldeko ostatuetarik bat. ZerbAzk 26.
Ezin egizta diteke zer ere azken-azken iturburuetaraño; nai ta naiez topatzen da nunbait postuladuakin.TxillLet 127.
azpiadiera-1.1.2
Último, menos importante, peor considerado."Jaungoikuan Erregetasuneko gizaldixan, azkenak izango dira lenenak, eta lenenak azken"EtxbaEib.
Lehenago hi baitinzan lengoajetan azkena, / Orai aldiz izanen iz orotako lehena. E 257.
Konpainiako lehenetarik bat naizenean, eta minzo ezpanaiz, idurituko baitzaie bizioaren alde naizela; azkenetarik banaiz, eztut eskurik hartu behar deusik kontra erraiteko. SPPhil 358.
Guzietako humillen eta azken egiñ naiz. Ch III 13, 2.
Baldin nihork nahi badu izan lehenbiziko, izanen da guzietarik azkena eta guzien zerbitzaria. HeMc 9, 34 (TB, Dv, Ol, Or, IBe azkena, Leon, IBk azken; Lç azkenén, Ker azkenengo).
Baña oriek baño obeki egiten badituzte gerrako gauzak azken gerrariak edo soldadu utsak, kargudunak baño izen geiagorekin gelditzen dira mundu berean. MbIArg I 348s.
Hainitzak dire lehenak direneen artean azken izanen direnak, eta azken direneen artean hainitzak dire orobat lehenbiziko gerthaturen direnak.Lg II 195.
Azken beheramendurat jautsten zenaz geroz gizon egiten zenean. Mih 30.
Zure zerbitzarietarik azkena naiz. MarIl 68.
Ez du zeren nihork Franziari egin asikirik. Yainkoak beira haren haurra ukitzetik, haren soldaduen arlotatzetik, haren azken etxola larrutzetik!HbEgia 44.
Egon balitz ere azken gizon bat bezala ilhunbean. Ib. 80.
Basa bazterretako azken artzañetaradrano. CatS V.
Ezin bizi, dugun irabazitik. Azken ofizioa da, hitz dautzut, gurea!HUZez 27.
Eta ikusiko die adixkideek ez nizala pikaren azken umia, ez eta ere irri egiteko errekaitu bat. Zub 69.
Ni naiz gatzemallea danetan gaztena; / guztien morroe ta kobratzen azkena. NEtxAntz 18.
De Cange jauna ez da segur pikaren azken umea, Pariseko liburutegi handienean baizik kausi ez ditaken Géographie des Gaules egin duenaz geroz. ZerbAzk 50.
Estaduko azken morroia ere, kutxazain edo karteru txar bat baiño ezpada ere. VillJaink 131.
azpiadiera-1.1.2.1
(Con reduplicación intens.). Egia da badirela leherra azken ofizio; bakotxak bere hura dauka beti azken; bainan nik uste azken guzien artean, orotarik azken-azkena den, gazeta egitea.HUZez 49.
azpiadiera-1.1.2.2
(Det.).Lo peor, lo último, lo menos deseable."Jana bai ta goseik ez, ori da azkena"Elexp Berg. .
Beti emen egotea azkena dok, mutil.BilbaoIpuiB 240.
Besteren menpe jartea azkena izanik, bere kontura asiko da zer edo a egiten.ErkiagBatB 171.
azpiadiera-1.1.3
Extremo. "Necesidad grave y extrema, premia estua, azken-premia" Añ.
azpiadiera-1.1.4
"Decisivo"BeraLzM.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(V, G, AN, L; Añ, Dv, H);
azkan (V-m, R)
Ref.:
A (azken, azkan); A Apend; Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret.. Final, término; parte final. "Fin, término", "conclusión", "extremidad", &c. Añ. "Fin" H. "Gure amamari azkena etorri zitzaionian" ZestErret. Tr. Poco usado al Norte.
Mezaren azkenean. BerTrat 112v.
Komunionetik azkeneraino, eskerrak emoitzu haren Majestate sainduari. SPPhil 139 (He Mezaren akhabanzarañokoan; cf. infra AZKENERAINO).
Biak orobat luze dituk, / Joan denak eztik hasterik, / Eta ondotik heldu denak / Halaber eztik azkenik. Gç 174.
Seigarren mendearen azkenerat Macongo Konzilioak markatu zuen Abendoko denbora. CatLav 359.
(V 173; cf. infra AZKENERAT)Zergatik goardatzen da biziaren azkeneko?El 77.
Jesusen Esku da Oin sagradubak / josirik zeuk ikustea / Ama maitea, izan zan zeure / peniaren azkan tristea. Urqz 83.
Jangoiko maitagarriarekin bat diranak izan dezaten azken artan hordu artako komunioz Jesusek onei eman oi dien atseginz hau. MbIArg I 189.
Munduaren azken au jakin, ta onela ikusi ezkero. CbEg II 141.
Gaztelaniak beti aurretik dakarrena, Euskerak azkeneronz beti botatzen duela.CbEBO 58 (cf. infra AZKENERANTZ).
Zein da Aita gurearen azkenean esaten degun gaiztoa?Ub 163.
( s. XIX)Onela bada izango dute azken txaarra ta Infernu guziz andia. MgCC 121.
Predika ezazute mundu guzian nere azkena, ta zer egin duen nerekin Jangoikoaren Justiziak. Ib. 129.
Bada bide bat, dino Espiritu Santubak, ona dirudijana, baña azken dongia dabena. MgCO 93.
Gauza guzien asiera ta azkena. AñCatAN 17s.
Zelangoa dan bizitza alangoa izango da bardin bizitzaren ertza, marra, bazterra, azkena, ondoa ta kabua, zein dan eriotzea.AñGGero 156.
Ta geure betiko azken azken bagakua inpernuko suba. fBIc I 5.
Bada usterik gitxien danian, izango da euren azkena. fBIc II 204.
Eta, onetan amaitu biar dabeela Mundubaren ospe, soñu, baralla ta lora gustijak! Azken au izango dabeela Erregiak!JJMgBasEsc 281.
Jaungoiko bakarra [...], asierarik ta azkenik gabea. EchveOngiB 141s.
Zerubak eta lurrak / egiñ zituena, / asiyera azkenik / iñoiz ez dubena. Echag 97.
Bertzeak ez dire biztuko menden azkenean baizen. Jaur 367.
Eta izango da predikatua erreinuko ebanjelio au mundu guzian [...] eta orduan etorriko da azkena. UrMt 24, 14 (IBk, IBe, Ker azkena; Lç fina, Leon azken eguna, Echn akabantza, Hual akabantxa, Ol, Arriand amaia).
Golo bezela bizi eta gero azken onetara etorri. ArrGB 145.
Nere azken triste au / ez dago aparte. Ud 163.
Amabostgarren eunkiaren azkenean edo amaseigarrenaren asieran. ZabGabon 89.
Uste nuben bazkariyak etzubela azkenik. SorBar 69.
Don Santxok eta bere serbitzariak arkitu bear izan zuten azken doakabeari dagokienez. OtagEE 1881b, 112.
Eta gizonak sortuagaz bat abietan da, / Nai eta nai ez bere azken ta amairantza. ABAmaE 175.
Herodes Askalonitaren erregetasunaren azkaneruntz <ask-> agertu zan munduan. AgSerm 96.
Arrantzaleak oi dau azkana / izan daben lez bizia. AzcPB 104.
Agustuan azkanerantz / eguna doa indar berantz. Ib. 288 (Ur PoBasc 227 azkeneruntz).
( s. XX)Bere aurrari egiten zizkon jolasak eta esaten zizkon txera palaguak etzuten beñere azken ta neurririk. AgG 75.
Orra, orra ibillbide txarraren azkena. Ib. 63.
[Gure bizitza] tximistearen bizkortasunaz / azken itunera eldu. GMantGoi 32.
Jaun bat guziz indartsua, jakintsua, zuzena, eta gauza guztien asiera ta azkena. InzaAzalp 20.
Urtzik onetsi nagian / Zorun gustien erdian, / Gero be zeukin azken zoruntsu / Pozkidaz or goian. Enb 107.
Zarraren gertaera / oken azkena. Yanzi 194.
Azken zaratatsua euki yok zuen etxeko misiñuek. KkAb II 55.
Ta azken zorijontsu ta ona baño obia dauala ixango. Otx 99.
Beranduenez Garagarrillaren azkenerako eman bear da. LdiIL 99.
Baña etorriko da munduaren azkena. IrYKBiz 182.
Ba dakizu lau anai lapurren azkena. OrEus 249.
Soka-dantzaren azkena txakur-itsu biak. Ib. 53.
Gutxienez iru illabetez aurretik [...] adierazia izango da diru-txartel oien azkena."Su caducidad".EAEg 24-10-1936, 126.
Maider gaixoari eldu zitzaion azken ikaragarria. EtxdeJJ 260.
Or derabiltzat laster eta ega, al bezain barrena zietan sartuz, eta ez dute azkenik. OrAitork 265.
"San Mitxeleko Istori" aren azkena etzait atsegin izan: liburu guzian zear eriotzaren larrimiña igarri ondoren, txantxetan artu nai bide-du Munthek bere azkena. TxillLet 128.
Azken makala ezkonbarriok euren ezti-aldiari emon yeutsena!BilbaoIpuiB 17.
Zai zeuden ekaitzaren azkena ikusteko. AnabPoli 65.
Oturuntza baten azkeneantsu. ZaitPlat 84.
Batasuna desegin ditekela jakiteak, batasun orren azkena ekarri dezake. VillJaink 160.
Nere lanaren azkenera iritxita. IbiñVirgil 109.
Zeru goietan izan dezagun / guztiok gure azkena. NEtxLBB 368.
Gudua azkenera urreratzen ari dala. Ib. 83.
Munduen azkena etorriko balitz be.AlzolaAtalak 57.
Kontau zetsan asieratik azkenera [...] ikusi eban guztia. EtxbaIbilt 486.
Zorionezko bizitza hunek azkenik izan ez dezan. XaOdol 303.
Azken tristea izango zin arek ere.TxGarmBordaB 161.
Ziur onela etorriko da / gure munduan azkena. FEtxeb 168.
Eta bertsoei azken humil hura, "debile principium melior fortuna sequatur", ezarri zienean. MIH 28.
Heriotze "on" batek azken epela ipintzen dio bizitza epel bati. MEIG III 92.
v. tbn. Astar II 290. Bv AsL 108. Itz Azald 22. Legaz 12. KIkV 33. Laux BBa 128. Munita 105. Lek SClar 128. BEnb NereA 122. Osk Kurl 148. Berron Kijote 129. Etxabu Kontu 112.
azpiadiera-2.1.1
Fin (fórmula que señala el final de un escrito). Azkena. VMg 114.
v. tbn. Izt C 509. Aran SIgn 218. Sor Bar 110. AB AmaE 469. Arr May 203. Moc Damu 37. Ir YKBiz 544. Or Eus 425. Anab Poli 139. NEtx LBB 210. Lab SuEm 215.
azpiadiera-2.1.2
(Hablando de lugares). Urrinduta balego lurraren azken, inor elduten ez daneraño. MgPAb 219.
Zidor ori nora? Eztauko azkenik...LauxBBa 2.
Parkearen azkenean, bideari hurbil. MdeHaurB 43.
azpiadiera-2.1.3
(Como segundo miembro de compuestos)."(Cabo de) año, urteurrena, urteondoa, kabua, azkena"Añ.
Mez-azkeneko Requiescat in pace aditu ta kendu zioten gañeko oiala ta arkitu zuten illa. MbIArg II 271.
Urthe azkena beno lehen. "Au bout de l'an".ArchFab 171.
Negu-azkena zan, eta gauez elurra egindako eguraldi ustel batean irtetea erabaki zuten. ArrGB 101.
Naparrako erri txikitxu baten da, 1876garren urtian, karlisten ointsuengo guda-azkenian. KkAb I 92.
Kolonbiara 1891garren urte-azkenean aldatu zan. OrSCruz 135.
Batzarre-azkeneruntz Lendakari yaunak [...] auxe ots-egin zun.LdiIL 93.
Noizpait dantza-azkena da, pestaren ondarra. OrEus 38.
Nahiz zenbait aldiz doi-doi heldu hilabete azkeneraino. MdePr 147.
Europan negu-azkenetan ziran sasoian, Ameriketan udazken-asiera zuten. NEtxLBB 73.
Mende-azkenetako idazleak, poeta madarikatuak, zorrez, gosez eta batez ere krakaz beterik bizi ziren.MIH 363.
azpiadiera-2.1.4
(Ht VocGr, Dv (G)). (Pl.).Novísimos (del hombre)."Derniers, azkenak"HtVocGr 347.
v. azkenki. Ene Seme, pensa detzak / Gizonaren lau azkenak. Gç 171.
Beste modu bat sortu dute Jaungoikoaren bildurreko kristabak gure azkenak ongi gogoan irukitzeko. EchveOngiB 44.
Akorda zaite zute azkenaz ta ez dezu iñoiz pekaturik egingo. Ib. 45.
--Zeinbat dira gizonaren azkenak? --Gizonaren azkenak lau dira: Eriotza, auzia, inpernua ta zerua. KIkG 26.
(KIkV 40 gizonaren azagak)
azpiadiera-2.1.5
(Pl.)."Nere azkenak izan, heriotza hurbil izan. Esan i eban aittorrek e, errezau daigun erresaixua, nere azkenak izango die ointxe ta"Elexp Berg. .
Ainbeste ekaitzi arpegi eman dion Euskalerri gaxoak, azkenak gañean dizkik.AtañoTxanKan 215.
azpiadiera-2.2
2.Finalidad, objetivo. Ontasunaren asiera berezkotik urtenik, azken berezko batera zuzenduten dana. ItzAzald 180.
Gu ezerezetik egitean, izentau jakun azken dontsua. Ib. 199.
Zeintzuk dira ezkontzearen azkenak?Ib. 174.
Gure ingurukoengana izan oi yon joera gure biotzak; ingurukoren bat bere itu, xede, jomuga ta azken. ErkiagArran 111.
Naturaren altzo utsean murgilerazi bear izango luke nork bere burua bere biziko azkena ta xedea irixteko. ZaitPlat 45.
azpiadiera-2.3
3."(Sust.), restant, ce qui est de reste"VocBN. Cf. azkendu..
azpiadiera-2.4
4."Postre"BeraLzM.
Au da pitxerdi ardao / edatea azkantzat. AzcPB 89 (Ur PoBasc 230 azkentzat).
azpiadiera-2.5
5."Alto, descanso, por ej. en pruebas de bueyes (V-ger)"A Apend. .
azpiadiera-2.6
6."Esquina"Bera.
"Esquina, cantón"BeraLzM.
sense-3
III.(Usos pred. y adv., con relativo, part. det. o similar).
azpiadiera-3.1
En último lugar.v. AZKENA (b), AZKENIK (c). Begira adike beraz / Hiru falta hautarik, / Bañan guztiz ere azken / Deklaratuetarik. EZEliç 96.
Azken hilak, zorrak baka. Saug 120 (tbn. en O Pr 51, que traduce: "Que le dernier qui mourra de nous, paye nos detes").
Eta azken desegiñen den etsaia izanen da heriotzea. He1 Cor 15, 26 (Lç azken etsai deseginen dena, Dv xahutua izanen den azken etsaia).
--Zer erran nai du amen azken erraten den arrek? --Ala izen dadiela. CatUt 57.
Zure juiten ikhustekua ez ützül gein seküla, / Eztügü nigarrik eginen azken bi juner bezala. Etch 482.
Azken datorrenak, ar beza. EZBB I 55.
Ba-liteke lenen yaiotakoetan seme aratz eta sotillagorik aurkitzea; aizken sortuetan elbarriturik ez dago baiño. Aitzol(inLdiUO 8).
Azken jaioa nintzalako, ni / besteak baiñon aulago.OrEus 192.
Falta egiten zuana kanpora joaten zan, eta azken gelditzen zanak irabazten zuan. OskKurl 78.
Eta alboko aldian egozan tantai, pago eta ostantzeko, eta emen dira nik azken sartu nituan orrek. Gerrika 128.
azpisarrera-1
AZKENA.
azpisarrerakoSense-1.1
a)por último.
Or eskatzen du aurrena bere buruaren alde [...]; gero eskatzen du bere ikaslen alde [...]; azkena eskatzen du kristau guzien alde. IrYKBiz 462.
Azkena urbildu zitzaion talentu bat artu zuena. Ib. 420.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intens.). Pekatuak esaten bakoitza dijoa, / eta azken-azkena badator astoa. ItFab 51.
azpiadiera-1.2
(Tras gen.). [Zazpi senarrak] il ziran umerik izan gabe. Guzien azkena il zan emaztea ere. IrYKBiz 393.
azpiadiera-1.3
Al final.
v. AZKENEAN. Oiana ta ni batean gaitu / lotara deitzen azkena. "Al final nos invita a dormir".OrPoem 554.
Bereak eta besteren gauzak / gobernatutzen gizona, / t'azkena bera zikiñak jaten / Jainko bat izan nai duna. AZink 172.
azpisarrerakoSense-1.2
b)(Con vb. en relativo, part. det. o similar).Por última vez (hasta ahora).
Diferentzia egin du Donostiak ni azkena izan nitzanetik. SorBar 97.
Azkena gaxo egon nintzanean, medikuak ez zidaten asmatu. LabEEguna 66.
Azkena jo niñunean, emeretzi urte nituan. JAzpiroz 137.
azpiadiera-2.1
En último lugar.
Azkena esanak, lenengoak baño obeki darakusgu otoitza zer dan. InzaAzalp 119.
Batik bat, azkena aitatu degun oni begiratu nion. Etxeg(inMujPAm 22).
Azkena esan zituan bi itzak oitxek izan ziran: Ama, Bixenta. JAIrazBizia 125.
Azkena joaten diran bostak, kozinara joan bearko dutela kastiguz. TxGarmBordaB 49.
Azkena pareta ikuitzen zuanak izaten zuan paretik geiena. JAzpiroz 124.
Azkena deitzen zutena geldituko zala etxean. BBarand 114.
Uste det azkena sartuak bialdu zituztela. Ib. 152.
azpiadiera-2.2
En última posición.
Esan dan gisan prestatu gera / apustuba jokatzeko, / azkena ara iristen danak / ontzaku ori galtzeko. PE 41.
azpiadiera-2.3
Recientemente.
Beste munduko gauzik gertatu ez litekeala esatea, azkena bukatu den eunkiko gizon fedegabeak esaten zutena. Goñi 82.
azpisarrera-2
AZKENA ARTE.
Hasta el final. v. AZKENERARTE. Nere bizi laburra azken arte eman / bere arkaitz ta mendi eta ibarretan. ABAmaE 287.
azpisarrera-3
AZKEN ADIO.
Despedida. Pasionera ioaiteko ama ganik hartu zuen konjia eta azken adiua. Harb 51.
Ene azken adioa eta othoitza. Ax 329 (V 218).
Harganik konjit hartzen, eta hari azken adioa erraiten. TtOnsa 141.
Jesusi beren azken adio humillak egin ondoan. MbIArg I 160.
Bere adiskide guziei azken adio esaten. MbIArg II 271.
Egin ziotzan bere azken adiuak, eta utzi zuen. Lg I 244.
Besarka bata bertziari azken adioa erraiten. Egiat 157.
Zeintan Jesu Kristo gure jaunak egin baitziozkaten azken adioak bere Ama Sainduari eta bere dizipulu maitei. Jaur 185s.
Azken adioetan printzesa [...] flakatu zen. ElsbFram 109.
azpisarrera-4
AZKENA EMAN;
AZKEN EMAN.
azpisarrerakoSense-4.1
a)
Dar término, finalizar. v. azkendu (3). Ta onenbestegaz goazan azken emotera Lorasorta Santu oneri erakuste labur bategaz. AñLoraS 137.
Sekulan ere sall oni azkena emango ez giñioke. ArrMay 187.
Padarrak bere eresiari azkena emon da bereala, Pedro Marik esan eban beste bat, guztizko samurra. AgAL 107.
Ontan geran ezkero / eman bearko azkena.Auspoa 97, 38.
Errexean jardun eta nere arazoari laister azken emango nion. EAOlBe 5.
Bati azkena eman orduko, / aurretik beste eginkizun...SMitxAranz 97.
Bere bizi zurrunbillotsuari azken eman nairik. EtxdeJJ 221.
Sorgin-apariari azkena emonda, guztiak alkarri agur egiñaz kalera ziran. ErkiagArran 47.
Gizon aberats batek bere bizitzari azkena emotea erabaki eban. EgutAr 4-2-1962 (ap. DRA).
Negargarrizko jolasari azkena eman zioteken. AtañoTxanKan 58.
Au, azkena emoteko neure kontakizunoi.Gerrika 294.
azpiadiera-1.1
Matar.
Zenbat aur txiki geratuko zan / ez aita eta ez ama? / Beste guraso ta senidiari / eman betiko azkena. Imaz(inFrantzesB II 137).
Artzai-neska batek eman zion azkena. BerronKijote 150.
azpisarrerakoSense-4.2
b)Acabarse, extinguirse.
v. AZKENAK EMAN. Lenago gendun umore piskak / emen eman du azkena. Auspoa 139, 120.
Lur triste ontan eman biar du / gure arnasak azkena. Auspoa 39, 54.
Lenauko gure oitura onak / ia emon dabe azkena. BEnbNereA 161.
Gure etxeko eziñak ere azkena eman ziteken. AtañoTxanKan 202.
azpisarrera-5
AZKEN HAGIN.
"Azken agiñak (R-uzt), muelas de juicio" A.
azpisarrera-6
AZKENAGO.
azpisarrerakoSense-6.1
a)Más final, más del final.
Hirurtasunean ezta / Lehen azkenagorik, / Ez eta are gehiago / Handi xipiagoarik. EZEliç 129.
c)(Uso adv.). Oraindik azkenago, zeru, lur, lurpe ta aietan daudenek oro, au zioten. OrQA 209.
azpisarrera-7
AZKEN AGUR.
Despedida. Aita ansiatuak, bada, azken-agurra egin zien, osotoro Jaunaren eskuetan jarririk. Lard 56.
Zuri azken agurra egin gabe eta izan didazun legeagatik eskerrak eman gabe ezin etsi nezakean. ArrGB 28.
Etsaitasunari azken agurrak emanda. CampEE 1882a, 68.
Seme leial bat orain datortzu / azken agurra emotera. ABAmaE 3.
Eta dator munduari azken agurra egin nairik, gure jantzi santuaren eske. BvAsL 110.
Azken agur latza emon baño lenago. AgKr 163.
Ala zion parrez-parrez don Jose bizardok azken-agurretakoan. Mok 11.
Azken agurra obe degu emen egin. AlzRam 56.
Lurra ta biok elkarri munka zaudete: / ain adiskide zârrek azken-agurra bai neke!LdiBB 102.
Eguzkiaren etziteari ere azken-agur ozena dagioe bizidun geienak. TAgUzt 238.
Keretatik azken agur bat, ahal zitakeen graziosena, eta hortan itzali zen. LfMurtuts 40.
Irakurleari azken agurra. Munita 153.
Ez al didazu musurik ematen azken-agur onetan?EtxdeJJ 65.
Tristea izan da azkenagurra. TxillLet 112.
Berba bi esan nai deuazat neure azken-agurra emonaz batera. BilbaoIpuiB 209.
Azken agurra biotz barruan / betiko dago josita. BEnbNereA 99.
Azken agur bat egin ondoren bere osaba izebari. IzetaDirG 53.
Etzuken ahanztekoa ukan bere Japonia maiteak egin zion azken agurra.ArdoySFran 245.
Txalo berotan ordaindu gendun / orduko azken agurra.MMant 55.
Azken agurra zuri emoten / eleiza au dogu bete. FEtxeb 91.
v. tbn.
ArgiDL 166. Or SCruz 118. Enb 111. SMitx Aranz 194. Peillen in Mde Pr 362. Erkiag BatB 164. Xa Odol 277.
AZKEN-AITZINEKO(L, BN, S, R-uzt; -aintzineko AN-5vill, BN-arb). Ref.: A; Gte Erd 272. Penúltimo. "Azkenaintzineko partida egin behar du Filipek (AN-5vill, BN-arb)" Gte Erd 272 (s.v. semifinala). v. AZKEN-AURREKO.
azpisarrerakoSense-9.1
(Azkenaren aitzineko). Mañex, iragan hilabetean eskolan azkenaren-aintzineko hintzen, eta orain azken. Egunaria 23-9-1957 (ap. DRA).
azpisarrera-10
AZKENA JO.
azpisarrerakoSense-10.1
a)"Azkena jo, llevar las cosas hasta el extremo. Oiek azkena jo arte eutsiko diote berenari" Gketx Loiola.
azpisarrerakoSense-10.2
b)Morir.
Laster banoala ta ixilik egon? Ez, motel, ez! Nabillen lekuan kantari somatuko nauk azkena jo arte. AtañoTxanKan 21.
azpisarrera-11
AZKENAK ARTE.
Hasta el final. v. AZKENA ARTE. Bere erreleboko lagunetara joan giñan galdezka. An zala azkenak arte. Baiña ezer etzekitela. JAzpiroz 89.
azpisarrera-12
AZKENAK EGIN.
"Azkenak eiñ [...]. Como verb. reflex. morirse. [...]. Betiko zalakuan, eta or, eiñ dittu azkenak" Etxba Eib. "Haren azkenak indue" ZestErret. Destañie yaurti ezpaleust, ebaiko eustiezan ankok eta azkenak egingo nituen segurutik.KkAb II 48.
Iñoiz ikusi dezute tximirritarik, / iltzeko yausitakoan, / xomorroek yana nola dagoan, / azkenak egin eziñik.LdiBB 34.
azpisarrerakoSense-12.1
(Tras gen.). Atso zarra belendrin, ire azkenak egin din. (G-goi). AEY IV 80.
azpisarrera-13
AZKENAK EMAN.
"Azkenak emon, apurtu, bukatu, hil. Gure auto zarrak pe azkenak emoittu" Elexp Berg. "Azkenak emoten egon, estar en las últimas. Felipe González be ointxe azkenak emoten dago ba" Ib.
azpisarrera-14
AZKENAK ERAGIN.
"Azkenak eragin, hacer morir o sufrir mucho (V-gip)" A EY III 297.
azpisarrera-15
AZKENAK ETA ZAILAK.
"Azkanak eta zalak, los últimos y correosos (V-m). Fórmula que se dice cuando jugando p. ej. a nueces uno ha perdido todas menos una" A EY III 345.
azpisarrera-16
AZKEN-ALDE.
Final, parte final. Bere bizitzaren azken aldean. MbIArg I 277.
Zeren bizitzaren azken-aldean ematen zaion. AA I 536.
Lenagoko eunkidaren azken aldeko Franziarekiko gudan. IztC 488.
Amaseigarren eunkidaren azken-aderontz. Ib. 472.
An egoan beti etxe zokoan bere arima-barruko miña gogoramenagaz ikutu ta ikutu, aztertu ta aztertu, ta, azken aldera, beti negar da negar. AgKr 76.
Eldu zan Irallaren azken-aldia. KkAb I 110.
[Liño-mueta au], Iraillaren aizkenaldez ereiten zana. J.M. TolosaEEs 1923, 173.
Kredoaren azkenaldea. KIkV 28.
Guziok ixilik entzun diogu. Azken-aldera, txalo anitz. LdiIL 25.
"Lizardi"ren aizken aldeko adizkide miñenetakoa. Aitzol(inLdiUO 10).
Lasta-illaren azken-aldera / pagadietan usoak / ikaraturik, ezkur-jatetik / arrotzen ditute egoak. OrEus 424.
Liburuaren azken-aldean. EguzkGizAuz 80.
Lenengo urte-azkenaldean asten da aurra izkiak birresaten. AEY III 354.
Euzko Araudiaren azken aldean ezarrita dagon 2gn. bitarteko erabakia beteaz.EAEg 19-11-1936, 335.
Otsaillaren azken aldean. Munita 106.
Baña Prantzian [...] Burgatorioa zegonan neretzako, azken alde ontara. OrQA 102.
Nere bane-eragiñak adierazteko keiñuak billatzen nitun mintzul-aroaren azken aldeantsu. OrAitork 16.
Azken alderantz, dirua bere ibilli zan parra-parra. ErkiagBatB 102.
Hala ere, azken alderat [...] egin zauzkigun bisita batzu. XaOdol 137.
Azken aldera an etzenduan / izan suerte geiegi. MMant 157.
Lelengo aldikadatan bota / baeben bonbarik naiko, / azken aldean jaurti ebezan / guztiz sua emoteko.FEtxeb 40.
Liburu honek azken aldean dakarren hiztegitxoa. MEIG III 48.
XIX mendearen azken aldetik honantz. MEIG IV 127.
Eta azken aldera nexkaren eskutikako lerro pare bat, zuzen baino okerrago amaren esanera eginak. MEIG IX 98.
v. tbn. Enb 169. JMB ELG 25. JAIraz Bizia 49. Alzola Atalak 108.
azpisarrera-17
AZKEN ALDI.
azpisarrerakoSense-17.1
a)Final, tiempo final.
Hordu azkenaldikoan ari lagundu zion nere adiskide apaiz on batek. MbIArg I 292.
Azken aldian ere penitenziarik ez egitea. Gco II 6.
Eta munduaren azken-aldian, ildako guztiak berbiztuko ete-dira?KIkV 40.
Azken aldian, artzaintzan jardun zuen mendietan. Goñi 23.
Azkenaldian musututs ta bakar etxea jo nuenean. AArdi 141.
Ekarri zuten etxera Dagonillaren azken-aldian. GaritUsand 51.
Gere ibilliaren azkenaldian, berriro leengo musker, berde, ezeak irten digu bidera. LdiIL 44.
Eta gizon aren azken-aldia lenbizia baño tzarrago da. IrYKBiz 168.
Sokrateren azken-aldi ilunean, aburu bakanok zeuzkan kuzkuzka bere gogoan. ZaitPlat 71.
Bere bizitzaren azken-aldia eztixegoa ta artetsuagoa izan zan. GaztMusIx 58.
Nere bizitzako azken-aldia bear beste luzatuko al zait eta arnasik aski izango al dut zure egiñak goraipatzeko?IbiñVirgil 43.
Azken aldian, imintzio eta espanturik gabeko rebeldia zen Vallejorena, amildegi ertzean hutsuneari zuzendutako marmarra laua. LasaPoem 105.
Asko Antikristo egin dirala dirautsuet orain; eta orrexegaitik dakigu azken-aldia dana. KerIo 2, 18 (Lç azken denborá).
Azken-aldietan agertzeko dagoen salbamena. IBe1 Petr 1, 5 (IBk azken aldian).
Teresak, azken-aldian izan ebazan ikuskari ostean batez be, alegintxoa egin nai eban. OnaindSTeresa 61.
Ez naiz laburzki baizik mintzatuko azkenaldian erabili eta erabilerazi nahi izan zuen euskara moldeaz. MIH 262.
azpiadiera-1.1
Última temporada (reciente).
"(Inesiboan ia beti). Últimamente. Azkenaldixan izurrauta dabill"ElexpBerg.
Azkenaldian Gudaroztera sartu diranak. "Últimamente".EAEg 13-11-1936, 285.
Nik, geienak bezela, ames txar baten igaro det nere azken-aldi au. NEtxAntz 107.
Ardiak larreratu ondoren, egur egin, sua piztu eta azken-aldian egindako gaztak ketzen jarri.EtxdeJJ 10.
Azkenaldi ontan eta lenago ere bai amaikatxotan, iregatik jatxi ondoren zapuztu egin naun. TxillLet 33.
Ta azken-aldi onetan, artu-emona izan baldin ba dau, langille beartsu eta emuts beargiñakaz izan dau. ErkiagBatB 189.
Ez ete dagoz errezoiez beterik aren azken-aldiko gogaideak?Ib. 189.
Egi-egitan berorren azken-aldi ontako itxura, nik sekulan ikusi dudan txarrena da. BerronKijote 212.
Azken aldi ontan bertsopaper-leiaketetarako egindako bertso-pilla bat neukan kajoian jasota. Zendoia 7.
Petrikiloak maizegi hartu dira ahotan azken aldi honetan. MIH 225.
azpisarrerakoSense-17.2
b)(L, BN, S ap. Lh; Ht VocGr, Dv). Última vez. "Azken aldian, hondar aldian, la dernière fois" Ht VocGr 347. Askotan Jesus sartu zen Jerusalengo errian, baña azkenaldian bein bezala len bein ere ez. MbIArg I 266.
Ordu hura izan zen agertu zitzaiena azken aldikotzat. Lg II 296.
Bethiere aldi bakhotxean azken aldikotzat errezebitzen banitu bezala. Dh 125.
Biurtu zan ostera [Gipuzkoa] Nafarroagana [...]; eta alkardade azken-aldiako onek iraun zeban iroregi ta amazazpi urtean. IztC 283.
Aphezak noiztenka hil-otsa ematen du. Azken aldiko nere gorphutza sartzen da elizan. DvLEd 184s.
Azken aldiko elhestaren jarraikitziaz egidazü plazera. IpDial 48.
Azken aldikotz benedikaturik bere komentuko fraide guziak. JnnSBi 58.
Zer gerta ere, azken aldiz geroz, eliza beti hetsirik baitzagon egunaz. HUZez 128.
Azken aldikotz hamabieri salbatzaile onak dio. Ox 76.
Azken aldian ja egin izan dutan bezala. "L'autre fois".BarbLeg 129.
Azken behako bat emanik Loiolako komentuari. Azken aldikotz ez othe dugun ikusi zonbaitek?JEBer 73.
Azken-aldiko Arkibidelari izenduna il zalarik. "El último registrador".EAEg 21-1-1937, 860.
Otoi, utz zaidazu azken aldikotz joaten. EtxdeJJ 70.
Azken aldiz joango ba ziña orain... TxillLet 112.
Gañera, azken-aldian itxurak ziranez, edozein baezpako errietan aritzeko txerpolariak ez ziran. AnabPoli 94.
Lotsagarri erizten eutsan mutillagana urreratzea, azken-aldian bere biotzak Xirdori salketa egiñik, leena zanik ez ebalako uste. ErkiagArran 191.
Lehen eta azken aldia zela uste nuen. JEtchep 72.
Azken aldi batez, holako [sorgin] batek gure arthaldeari so-egin-eta [...] hiru ardi hil zauzkigun. LarzIru 28.
Eta azken aldikotz bideari lotu zen Frantses. ArdoySFran 255.
v. tbn.
CatS 5. Elsb Fram 100. Or Eusk 357. Iratz 149. Zerb IxtS 42. Mde Pr 62. Xa Odol 143.
azpisarrera-18
AZKEN APUR.
Átomo. Lengoan aritu giñan azken-apur [='átomos'] ta tximistapurren buruz. AnabUsauri 101.
azpisarrera-19
AZKENAREN BELTZEAN.
Al final. v. AZKEN BELTZEAN. Azkenaren beltzean, utz lezake aita bihozdun horrek semea libro, bereaz egin dezala. XaOdol 13.
azpisarrera-20
AZKENAREN BURUAN.
azpisarrerakoSense-20.1
a) (A EY III 255; azkanen buruan V-m; azkanan burun V-m). Ref.: A (azkanen buruan); Etxabu Ond 105. Al final; al fin. "Azkanen buruan (V-m), al fin y al cabo" A (parece que con el sdo. de 'al final'; cf. infra). "Al cabo y al fin" A EY III 255 (que cita el ej. de Mdg 155). "Azkanan burun, por fin" Etxabu Ond 105.
Azkenaren buriuan urliak kontatu zaun sandiari ixiltarzun guziua ondo mokor.Mdg 155.
Erranaun azkenaren buriuan. Ib. 153.
Barriro be ara ta orra joanaz, azkenen buruan sakon-une batean [...] bertan beera amaituteko.ErkiagArran 161.
Asten zan uraren borbola beian, eta azkenen buruan, susmau zeitekean busti antza, lurrean zear. ErkiagBatB 11.
azpisarrerakoSense-20.2
b)Al fin y al cabo, a fin de cuentas.
Ta azkenen buruan, ondasunak, diño Gabontzak, ez dira guztienak, mutillak azaltzen dauanez, sortu eta eratuten dituanarenak baiño. ErkiagBatB 155.
azpisarrera-21
AZKEN HARI(Dv (que cita a Lg)). Extremo. Anbizioneaz itsutua denak badarama bere zoramendua azken hariraino: urrun da baidu damurik ikhusteaz isurtzen bere hurbilleneen odola, hortaz beraz atseginik baizen ez du. Lg I 219.
Azken hariradino higatuak gintuen indarrak. Prop 1890, 35.
azpisarrerakoSense-21.1
Hora de la muerte, fin de la vida."Azken harira etorrita omen dago (G-azp), azken ariraino gelditu nintzen (G-azp, AN-gip)"GteErd 265.
v. AZKENEKO HARI. Higatürik, etheitez bezala hil da, azken hariala artio bere zentzia begiratü dü. Herr 16-5-1968 (ap. DRA).
azpisarrera-22
AZKEN ARNASA.
v. arnasa.
azpisarrera-23
AZKEN HATS;
AZKEN HATSEAN;
AZKEN HATSETAN;
AZKEN HATSETARA.
v. hats.
azpisarrera-24
AZKEN-AURREKO(V-gip; azkan-aurreko). Ref.: A (azkan); Elexp Berg. Penúltimo. "Azkenaurreko partidoa jokatu dute (G-azp-goi)" Gte Erd 272 (s.v. semifinala). v. AZKEN-AURREN. Txirrita zan kantari guztietan azken-aurreko. LekSClar 141.
Azken aurreko trunkoa bukatu zuanean. BBarand 181.
Azkenaurreko geldialdian, "Iberia" kartel bat irakurri neban. Gerrika 224.
Azken aurreko saioa jokatu genduan. Insausti 26.
azpisarrera-25
AZKEN-AURREN (V-gip, G-to).
Ref.: A; Elexp Berg. Penúltimo. "Zein da azken aurrena?" Elexp Berg. Azken-aurren [egur] erdian oraindi leitzarra / aurpegiz itzuli da; bêla uitziarra. / Atsedenez ari zan, baiña enbor osoa / sei kolpez bota dio, ta bestera doa. OrEus 151.
azpisarrera-26
AZKEN-AURRETIK.
"En penúltimo lugar. Karreran azken aurretik gelditu zan" Elexp Berg.
azpisarrera-27
AZKEN AUZI.
Juicio Final. Jesukristok, munduaren bukaeran gizon guztiak epaituko dituan auzitaldiak, azken-auzia du izena.KIkG 21.
Guretzat ez dik azken-auzi egunik, ez baikenun on eta gaiztoaren berri.OrQA 95.
Laister ikusiko yunagu, azken-auzira baño len.Ib. 203.
azpisarrera-28
AZKENAZ BESTE.
azpisarrerakoSense-28.1
a)Incluso, hasta el extremo de (?).
Gaitz zien, Lege-erakasle eta Farisien faltsiak, zuñek hartzen bei-tütüzie detximak, azkenazbeste ahamentatik, anetatik eta txarpolletik, eta üzten bei-tütüzie legeko manü handienak. "Qui decimatis mentham, et anethum, et cyminum".IpMt 23, 23.
azpisarrerakoSense-28.2
b)Después de todo, a fin de cuentas.
Etxen mithilak etxenko bezala diela, eta azkenaz beste, kabalik beste gainti zunbaitetan mithilak beno hobeki hartürik diela. GH 1929, 174.
Gaston hau azkenaz beste ez zait gehiegi gustatzen. MdePr 182.
Behar bada euskal hitz jator bat da azkenaz beste. Ib. 218.
azpisarrera-29
AZKENAZ GOITI (L ap. Lh; Dv, H);
AZKENEZ GOITI.
Finalmente, por último; al final. "Après tout, finalement" Dv. "Etzaio aski; azkenaz goiti bera heldu" H. v. AZKENIK, AZKENEAN. Eztuzu nahi emazte gaixtoa, ez seme gaixtoa, ez zerbitzari gaixtoa, ez athorra gaixtoa, ez eta azkenez goiti zapata gaixtoa ere. Ax 564 (V 360).
Eta pasarazi zituen guziak ezpatan, azkenaz-goiti bulharreko haurrak berak. Lg I 284.
Azkenaz-goiti, ematen daroku aldareko sakramenduan yanaritzat bere gorputz sakratua. Lg II 166.
Baliatzen da azkenaz-goiti errelijioneaz beraz munduaren estimu ezdeusa beretzekotzat. Ib. 234.
Azkenaz goiti Paxkosak / Ikasirik lege berria / Jujatzen ditu apezak!Monho 40.
Azkenaz goiti Donibanen / Herritarrak, Eskaldunak / Harekin [Robespierrekin] bat egin ziren. Ib. 64.
Azkenaz goiti, ez da erran behar begia ezin egin daitekela ardura K eta Z ikhusteari. MarIl X.
Azkenaz goiti, entseiatzen da bekhatorosak bere Jainkoarekin errekonziliatzera. Jaur 383.
azpisarrera-30
AZKEN BATEAN.
azpisarrerakoSense-30.1
a)Al final.
v. AZKENEAN. Azken baten, zazpi etze-yaunok besteen aldean gitxi ixen-arren, maister edo errentadoreakaz alkartu zirean. AkesIpiñ 10.
Orriek urdinduten asi yakiezan lelengo, azalak yausten gero, ta azken baten, aretx guztien ondamena etorri zen. Ib. 25.
Lurrak damaigu bizitzeko jana, lurrak azken baten atsedena. EZBB II 50.
Azken baten, guzti ori iñor epaitu eta barruan egote barik zuzendu zan. Gerrika 127.
Baiña geienak azkenean neurriko zapatak arkitzen dituzte, eta azken batean danak gaizki. Insausti 313.
azpisarrerakoSense-30.2
b)A fin de cuentas.
Hori da, azken batean, Santiagok azpimarratu nahi duena. VillAranzazu 6-2-1978.
Zein baño zein abertzaliago agertu gurarik gabiz, naiz eta guztion elburua bat izan azken baten. Gerrika 273.
Ea [...] erregela batera edo bateratsura umiltzeko prest bihurtzen ote garen, azken batean, bide berdintsutik gabiltzan lanbide horretan parte hartuko dugun guztiak. MEIG VI 135.
azpisarrera-31
AZKEN BELTZ.
Ruina. Bizkitartean ikusi zuenean azken beltzera zoazila, samurturik erran zion: [...]. HUZez 59.
Nehoiz ez gitaizke gu egizko frantsesak, / euskaltasuna berriz joa azken beltzak; / bilakatu beharrak gaitu gu amentsak / arimarik gabeko izaite deus ezak. XaOdol 225.
azpisarrera-32
AZKEN BELTZEAN (BN-lab-ciz).
Ref.: A; A EY III 288. En último extremo. "En rigor, en último término, por pura necesidad" A. "En último extemo" A EY III 288. Aiher zela Gobernamendua gerla bilatzalen gaztigatzeko; hoben arau, tokiz alda, paga ken edo ttipi; azken beltzean, erreboka. HUZez 209.
Eta zartaka zeatuz azken beltzean senera bearrik ez dezadan. ZaitSof 51.
Ta gero, nork zuekin ezkondu nai? Iñork ez, alabok: azken-beltzean umezurtz ta neska-zar bizi-bearrez zaudeteke. Ib. 98.
Ez baitzuen amak zaharoaren baliatzeko lanik izanen: lekuratzen zirela orduan oro eta jabaltzen gure oihuak eta auziak, gure kañikak bi ahurrez han berean bilduz edo bere gisa utziz ere batzuetan, azken beltzean. LarreArtzainE 15.
azpisarrera-33
AZKEN BESTEAN.
En último extremo. Bertzalde, ahal bazinu ere, azken bertzean, etsairik gabe zure bizia iragan, ez lakikezu haizu; ez litake zuzen, ez eta zuhur. HUZez 87.
azpisarrera-34
AZKEN BIDE.
Viático. Komuniñua artutia azken biderako edo Elizakotzat izan ezik. Garita-OnandiaCDot 19 (ap. DRA).
azpisarrera-35
AZKEN-BIGARREN (PMuj).
Penúltimo. Zazpi senide izan giñan [...], ni azken bigarrena izanik. AZink 14.
azpisarrerakoSense-35.1
"Azken aurreko tokian. Atzo zaltaka azken bigarren geldittu zan"ZestErret.
azpisarrera-36
AZKEN BOLADA.
Última temporada (reciente). Arrapaladan etorri zitzaizkion oroimenera azken-bolaran agitutako amaika xehetasun.EtxdeJJ 242.
Oso zakarra izan zera nerekin azken bolara onetan. TxillLet 112.
Edonork baño erromantikuago jokatzen diat nik azken bolada onetan. Ib. 100.
azpisarrera-37
AZKEN BORDA.
Cementerio. Azkenbordara (kanposantua) lagundu dio / auzoak negar batean. EtxdeJJ 270.
azpisarrera-38
AZKEN BUKAERA.
Final, fin. Eta zerekin ordaintzen da zaldi, mando, eta idi beiak zarturik, edo bestelako ez bearren baten bidez, ezin egiñera etorten direanean, berai azken bukaeran billatzen zaioten desberdintza andia?IztC 185.
[Munduaren] eritasunak sendatzerik eztu, azken bukaera laister bear dugu ikusi. VillJaink 182.
azpisarrera-39
AZKEN BUKANTZA.
Fin, final. Zori onekoak oriek, era berekoa izaten baliz orien urrengo bizitza ta azken bukanza. MbIArg I 97.
azpisarrera-40
AZKEN BURU.
Fin, término, final. Cf. AZKEN BURUAN. Har ezazu gero eskuan hemen eman dudan protestazionea; hura izanen da zure kontrizionearen azken burua. "Laquelle sert de conclusion à toute votre contrition".SPPhil 72.
Handik heldu da hekin desirak eztuela azken bururik, baina bethi hekin bihotza khexu darabillala. Ib. 288s.
Mundu huntan zituen bereak azken bururaino maithatu zituen. HeHIo 13, 1 (Leon azken bururaino; Lç finerano, Dv azkeneraino).
Bide txarretik sartu gara eta ezin orain bestetara itzul, azken-bururaino hel gaitezen arte. MIH 213.
Eta -logia azken buruz dutenetan eta antzekoetan, g gordeko nuke. Ib. 111.
azpisarrerakoSense-40.1
Última meta. Adrar, orra ba nere azken-burua. AnabAprika 97.
azpisarrera-41
AZKEN BURUAN.
azpisarrerakoSense-41.1
a)(Dv). Al final, en último término. v. AZKENEAN, AZKEN FINEAN. Batak thira, berzeak thira, / hari ziren guduan: / soldadua garaitzen da / ordean azken buruan. EZNoel 76.
Gaixtoak dire, zeren azken buruan sartzen, eta ephatzen dire haragizko bekhatuan. SPPhil 288 (He Phil 288 azken buruan).
Zorionezko edo dohakabezko sententzia dago azken-buruan neretzat. DvLEd 203.
Azken-buruan zure amodio guziaz oihu egin darotazu. Ib. 137.
Eta ezarri zituen bi neskatoak beren haurrekin aitzinean: gero Lia eta bere haurrak ondotik: eta Errachel Josepekin azken buruan. "Rachel autem et Ioseph novissimos".DvGen 33, 2 (Ur azkenean).
Urruntxago hedatu bazindute zuen jakitatea, ikasiko zinduten, azken buruan, arimak dituela pena guziak jasaiten. Lap 145 (V 189).
Beharrezkoa da hitz batek azken buruan daraman -a berezkoa duen ala erantsia jakitea. MIH 112.
Jaits gaitezen, azken buruan bada ere, honek arras gogoko ez zuen Izpirituaren erresumatik. Ib. 392.
azpisarrerakoSense-41.2
b)A fin de cuentas, al fin y al cabo.
Egur hezetik hainitz behar da su on baten egiteko; idorretik guti aski da. Azken-buruan xurrago da: egur idorra erabiliz, atherako zare merkeenik. DvLab 377.
Azken buruan, ez ninduten bulkatu, nerau sartu nintzen neure baitarik. MIH 376.
Darabilen hauziaren muina ez da, azken buruan, Espainiako gerratea besterik. MEIG VIII 34.
azpisarrera-42
AZKEN DENBORA.
azpisarrerakoSense-42.1
a)Últimos tiempos, fin del mundo.
Iainkoaren berthutean fedez begiratzen zaretenonzat, azken denborán rebelatu izateko prest den salbamendutakotz. Lç1 Petr 1, 5 (He denboren akhabantzan, Dv azken egunetan, IBe azken-aldietan).
Azken denboretan izanen diraden abusariak. LçIudae 18.
Oraindanik ere Antekristak anhitz dirade; nondik baitakigu ezen azken denborá dela. Lç1 Io 2, 18 (TB azken denbora; Dv, IBe azken ordua, Ker azken-aldia).
Hunez probetxa gintezen azken denboretako, / Prinzipalki arimaren triste partiadako. EZMan I 59.
Azken denboretan ethorriko direla enganatzaille batzu. HeIudae 1, 18.
azpisarrerakoSense-42.2
b)Últimos tiempos (recientes).
Nula konfraria ezpeita izan ezaririk elizan, baizik eta han arra-berritzeko azken denboretan fidelen hartian edireiten zen ünione eta karitatiaren; lehen biziko Elizan ezpeitzien orok bihotz bat eta arima bat baizi. Mercy 19 (Interpr?).
Aspaldiskoan, ja, eta guziz azken denbora hautan, hainbertze elepide [...] eman duena. HUAurp 136.
Azken denbora hautan ez baita egunkarietan bertze elerik. ZerbAzk 108.
Nahiz beti adixkide egon ginen, azken denboretan etzen gurekin hanbat ibiltzen. XaOdol 49.
Azken denbora hauetan Sataneri ez deiete kasik dantza baizik uzten: lehen, parte gehiago hartzen zuten. Lf(inCasveSGrazi 13).
azpisarrera-43
AZKEN DIOSAL.
Despedida. Guraso eta alabak elkarri azken diosal gozoak egiñik, Eliezer eta Rebeka, mirabe asko ondorean zituztela, etxetik irten ziran. Lard 28.
azpisarrera-44
AZKENEAN.
azpisarrerakoSense-44.1
a)(V-gip; Ht VocGr 352, VP 5v, Lar, Añ, Gèze, Dv, H). Ref.: Iz UrrAnz.
Al final, al fin; por fin. "(Al) fin" Lar y Añ. "Enfin, azkenian" Gèze 244. "À la fin" Dv y H. v. AZKENERAT, AZKEN BATEAN, AZKEN BURUAN, AZKEN FINEAN, AZKENAZ GOITI. Tr. Atestiguado ya en Leiçarraga, es de uso gral. desde principios del s. XIX (antes no lo encontramos en los vizcaínos, si no es en el Cantar de los Cántabros --en una forma dudosa-- y el catecismo de Cardaberaz).
Berriz igor zezan berze zerbitzaririk lehenak baino gehiago [...]. Azkenean igor zezan hetara bere semea. LçMt 21, 36s.
Zertako erraiten dugu azkenean, ezen hirea duk Resumá, Puisanzá, eta Gloriá, sekula sekulakotz?LçIns E 7v.
Azkinin <asquynyn> dugu / lalboa. Cantabr 10.
Aukeraren maukera, azkenean okerra. "A mucho escoger, a la postre tuerto".RIs 11.
Eta gero azkenean eskuak elkharganatzen ditut erraiten dudala Amen Jesus. Mat 42.
Azkenean guzien gañean ezartzen du Kasulla. BerTrat 11v.
Agertu zitzaien ere / guztiei azkenean, / iuduen beldurrez / zeudezela batean. EZNoel 107.
Lehenik plazer harzea, hurrenekorik egitera deliberatzea, azkenean obratzea. Harb 178.
Ezansiatzetik ez sentitzea, ez sentitzetik itsutzea, gogortzea, eta azkenean, ahalkea galdurik hartzaz prezatzea, loriatzea eta sendagailla eriztea. Ax 110 (V 73).
Handik probetu zen, eta hain probetu non azkenean, bere mihiaren hezatzeko eta freskatzeko, ur-xorta bat ere, ezin izanezko probetasunera ethorri baitzen. Ib. 233 (V 156).
Halaber haragizko plazer guzia eztiki sartzen da, bainan azkenean ausikitzen du eta herioa emaiten. SPImit I 20, 7.
Azkenian miserableki eta eternalki damnatzen dira. TtOnsa 171.
Libratzen banintz azkenean / Ifernuko su hautarik.Gç 162.
( s. XVIII)Eta aizkenean esku guziarekin krutze bat. OA 15.
Handik iragaiten da Senperera, gero Azkaina, eta azkenean Doni-Joane Ziburuetara, eta han itsasoarekin bat egiten da. ES 161.
Atsegiñekin sartzen dire, baiñan azkenean, zaurtzen dute eta hiltzen arima. Ch I 20, 7.
Zer esan nai du itz Amen, azkenean añaditzen dezun ark?Iraz 25.
Zer esan <ets-> nahi deub aizkenean añaditzen dezun itz ark, zeina dan amen?CatCeg 44.
Irakurri ditut Gabon kantak, eta azkenean paratu diotet imprimantur, ain daude ederrak, gozoak, kilikorrak. LarCarta a Gandara 162.
Nola azkenean yuntatzen den bihotzez edo barrenki bere Kreatzaillearekin eta bere Salbatzaille Gurutzean itzatua izatu denarekin. HeGudu 90.
Gaixtuen següranza aldiz, ürgüllütik, eta bere bürietan dien sinhestetik jalkiten da, eta azkenian beren inganiotan ützültzen da. Mst I 20, 3.
"Begir egiozu", esaten dio azkenean, "zuri dagokizunaren birtuteari". MbIArg I 179.
Azkenean, edo Sazerdoteari ondoen deritzanean, Bulda Santuaren Induljenzia emango dio. CbEg III 257.
Jainkoak saristatu zuen, azkenean, haren fede bizia. Lg I 251.
Izanen zela laidoz estalia, elhorriz khoroatua, eta azkenean, itzeztatua. Lg II 259.
Aldi batzuz iduri badu uzten dituela; azkenean ediren arazten diote sosegua. Mih 107.
( s. XIX)Illko zera azkenean, ta joan bearko dezu Jesu-Kristoren Tribunalera. MgCC 141.
Gero kurau buruko epaija, ta azkenian zuzendu beso ateria. MgPAb 76.
Azkenean harren bazka / Bihurtu behar gare. Monho 106.
Gaizki konfesatu eta komulgatu oi dira: eta azkenean estadu izugarri orretan iltzen dira. Gco II 62.
Egun onen aurretik ekusiko dira asko siñale, eta azkenean agertuko da suzko ibai bat. AA III 537.
Hilen naiz; erran nahi da azkenean, salbamenduko laguntza guziak orduan akhituko direla neretzat. Dh 119.
Azkenian, ala seina egin eban; ala inoren kleitu galdubaren sarija artutera, egin bagarik, beste mundura juan zan ez dakigu.fBIc II 193.
Aurrerago eta gogorrago; azkenian aserria, diadarra eta berbarik lotsagaldukuenak. Astar II 106.
Azkenean zure laguntzan zeruko bear-tsari gozoak izateko. AñEL2 193.
Sasoia duten arte guztian eman alak eman ta ere, azkenean balio izaten dabe zubajetarako bikain arkiak bost eun bana erreal ta geiago. IztC 152.
Egin zuen azkenian / Hainbeste, zankoez, / eta hortzez, / Zoin, egun gutiren barnian, / Han ukan beitzutian / Bizia / Eta Atherbia. ArchFab 211.
Goan ziren bada azkenean, / Yainkoak nahi ephean. Gy 100.
Bizkitartean, Aphez nausia eta biltzar guzia lekhukotasun gezurrezko zenbaiten bila zabiltzan, Iesus hil-araztekotzat. [...] Azkenean athera ziren bia. HeHMt 26, 59s (He, TB, Dv, Ur, Leon, Or MB 322, IBe azkenean, Ip azkenian; Lç finean, Ur (V), Hual, Samper, IBk azkenik, Echn azkenekotz, Ol, Ker azkenez).
Azkenean agertu zuen nonbaitik laugarren gizon bat, ororen muthil izateko. HbEgia 57.
Laur edo bortz aldiz ur ephelean eta azkenean ur hotzian ongi frotatuz. ECocin 3.
Othoizten dute berriz ere, beren othoitzez hertsatzen dute eta azkenean garrhaitzen. Laph 156.
Ondo egin da esker gaiztua / gero azkenian. Xe 242.
Azkenian, bere esker onak emateko, Kondiak eskañi zion Santuari Alvernako mendia, an etxe-santu bat egitekotan. BvAsL 116s.
Barru au egingo jat puska bat nasaitu, / Azkenean dalako errazoian sartu.ABAmaE 273.
Frantziaren aphaltzen, mendratzen, azkenean, ahal badute, erhausteko. ElsbFram 157.
Azkenian, mila ehün eta hiruretan hogei eta hirur gerren urthian, Frederik enperadoriak erauzi eta erre beitzian Milaneko hiria. IpHil 108.
Azkenean apheztu nahi izan zen haur hori. ArbIgand 88.
Geroago ikusi zan / sua amatau zala / ta azkanean euretan / pintau zan itzala. AzcPB 279s (Ur PoBasc 173 azkenian).
Azkenean eskupeko ederra emon da gero, esan osten. ABGuzur 126.
( s. XX)Biño azkenean, alkatetza ez galtzeagatik, egin zuen bere agintariak erakusten zion guzia. Goñi 73.
Baderamatzate azkenean, kasik betan, senhar emazte xaharrak hil-herrirat. JEBur 106.
Baño, azkenean, denak kupitsu, osabari laguntzekotan gelditu ziran. AgG 369.
Eta geruago ta obeto joian gixona, istarra osatu yakon azkenian. KkAb I 21.
Oren erdi baten bidearen egiten lau oren emanik, sartu nintzan azkenean soto baten barnera. StPierre 13.
Pagatu nai ezikan / bada eskotean, / frantzesak dena paga / zun aizkenean. JanEd II 70.
Zorigaitzez, azkenean, amor eman behartu zitzaion Lohilakat gaizoari. BarbSup 149.
Azkenian horra nun ikusten dian botilla ohe pian. Const 21.
Urtebete baño geiago egon zan senargaia emaztegaiari itxaroten. Azkenian, eldu zan au. Altuna 73.
Jaupa deuna Pantzeskak esan ebanian, / "Iñaki" be abestu gendun azkenian. Enb 207.
Ofrezimentu luzia baño / errezo motza azkenian. TxB II 65.
Azkenean alako berrietan etzuten sinesterik. FIr 137.
Ik zalaparta asko atera; baña, azkenian, ire emaztiak kukurruku egin. AlzBurr 29.
Guziz maite zuen seme bat izaki oraño ta ura bidali zien azkenean. IrYKBiz 386.
Macdonald, ibilli ta ibilli, azkenean orraxe doa. EguzkGizAuz 76s.
Jainkoak Job saristatu zuen azkenean. ZerbIxtS 32.
Allandek amor eman zun azkenean. EtxdeJJ 52.
Baina besteak hainbat farre egiten du non eta, azkenean, hiltzen baita. MdePr 73.
Azkenean, senarra ere irabazi zun ondar-egunetan. OrAitork 230.
Ta txalupa beera bezela ura gora zetorkion Juanbeltzeri. Azkenean, barrengo ta kanpoko urak bat egin zuten. AnabPoli 36.
Ta azkenean labean baiño be soiñean su geiago. BilbaoIpuiB 166.
Io ara, io ona, urte osoak erabilirik, iakite ugari bildu zuen azkenean. ZaitPlat 6.
Aita azkenean menturatu duk Mendibeltzeko larrearen iraultzerat. JEtchep 66.
Baiña emakumeak, azkenean sarriegi buru izan oi diran arren, maitakuntza asieran, lenengo urratsetan, andrazkoa bigunago izaten da geienbat. ErkiagBatB 155.
Orra azkenean gure ama ezagutzeko aukera nola sortu zaigun. NEtxLBB 70s.
Jina baitzen jina, azkenean, lehengo xapeldun lasterkari eta jauzilariaren orena!ArdoySFran 142.
Baiña begira begira, arrantzale bat ikusi zuan azkenean. BerronKijote 222.
Eta azkenean esplikatzen dakot zertakotz den liferentzia. Etchebarne 109.
Azkenean, senarra ageri ez ta farola artuta joan da gauerdian bakarrik.BBarand 18.
Baña azkenian, geratu zan orduetan, galdera asko egin neutsan.Gerrika 161.
Eta, azkenean, azkena. MIH 255.
v. tbn. (para textos anteriores a 1800) Hm 84. CatLav 440 (V 208). CatBurg 24. Cb CatV 35. LE Prog 100.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intensiva). Azken azkenean, bai, [gurekin elkartasuna] nai zunaten zuri oiek, galtzen zutela ikustearekin.OrQA 79.
Herriaren batasunik ezak ekarri bazuen hizkuntzarentzat [...] desberdintzea, puskatzea eta, azken-azkenean, baita apurtzea, birrintzea eta xehakatzea ere. MEIG VII 169.
azpiadiera-1.2
Por último."(En fin, por) abreviar"Lar.
"Últimamente, por último"Añ.
Hirurgarrenean eta azkenean othoitz egiten diogu begira gaitzala orai presenteon sentitzen ditugun gaitz guztietarik. Mat 90.
Higuin dezagun bekhatua; dezagun maita berthutea: emogun, azkenean, gure Jainko adoragarriari bihotz bat berak egina.Lg I 370.
Anonziazioneko, Mariaren Bihotz Sakratiaren, eta azkenian Birjina Saintaren sortzeko bestetan. Mercy 15.
Azkenean, zu, gizona, etzaitezela izan zelotsua. AA I 590.
Bateti, karidadezko biarra egiten dogulako. Besteti pekatuban jausten ez garialako, inoren paltak geure naiz entzunagaz. Ta azkenian, geure ondra ona zaintubagaz.fBIc II 202.
Azkenean, ez bakarrik bizidun gorputzek baina ikugaiezko gauzek ere aipatu den irradatze hori badute.MdePr 311.
v. tbn. Mg CC 217. Dh 225.
azpiadiera-1.3
"(Estar a los) últimos, etsian egon, azkenean egon, hurrenean egon"Lar.
v. AZKENETAN.
azpiadiera-1.3.1
(Con reduplicación intens.). Azkeneko beren konfesaldian agitzen zaie urez bete den ta azken-azkenean arkitzen den gizonari gañetik botatzen dioten soka-puntarekin gertatzen zaiona. MbIArg I 248.
azpisarrerakoSense-44.2
b)A fin de cuentas, al fin y al cabo.
Azkenean Jainkoaren umek eztute bekhaturik egiten; bekhatuk egiten duena debrua ganikakoa da. Dh 186.
Zer da azkenean giristino bat? Jesu-Kristoren mienbro sakratu bat. Ib. 255.
Ez da mundu onetan / iñon naziorik, / Jaungoiko bat badala / aitor ez duenik; / azkenean mendiko / gizon basatiak / egi au sinistatzen / oi dute guztiak. ItFab 160.
Itsasoz bertz'alderat juaiteko, ez dut azkenan untzi beharrik, taula batek eramanen nau. Laph 60.
Ez baita halakorik azkenean, bihotzen hausteko nola gaizkia ongiz garaitzea. HUAurp 87.
azpisarrera-45
AZKEN EGIN.
Finalizar, concluir. Guenian, jaiari azken egitteko, zaldun eta andrandijen arteko jokaldi bat egittia erabagi genduban. Otx 152.
azpisarrera-46
AZKEN EGUNA.
Día del Juicio Final. Ni minzatu naizen hitzak kondemnaturen du hura azken egunean. LçIo 12, 48 (He, LE, TB, Dv, EvS, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe azken egunean).
Thesaurizatu duzue azken egunetako. LçIac 5, 3.
Bai eta naizela azken / Egunean bitztuko. EZEliç 311.
Jujatzean mundua / azken egunean. Gç 70.
Harek ükhenen dü azken egünian jüje garratz bat. Mst III 3, 4 (SP, Ch azken egunean).
Azken eguna hurbil othe du munduak?ZbyRIEV 1908, 289.
Azken egunean etorriko dala guziok juzgatzera. AñCatAN 72.
Nere Aragia jaten duenak eta nere Odola edaten duenak betiko bizia dauka ta azken egunean nik (ori) berpiztuko det. ArgiDL 42.
Azken egun artaraño eztira Yudu guziak kristau-siñestera itzuliko. IrYKBiz 199.
Izan zaitezte nere izara ta kutxa. Gorde nazazue azken-egunerako zuen etxe illunean. NEtxAntz 93.
Eta aur oien gorputzak biztuko ote dira azken-egunean?OrQA 99.
Azken Eguna hurrun da. MdePo 58.
v. tbn. Ax 230 (V 154). CatLuz 41. Jnn SBi 3. Inza Azalp 112. MAtx Gazt 97.
azpisarrera-47
AZKENEKO.
azpisarrerakoSense-47.1
A)(Adnom.). (AN; Urt Gram 53, VP 2v, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 139. Último. "Postrer" Lar y Añ. v. AZKENENGO. Tr. Documentado en textos meridionales de todas las épocas. Entre los autores septentrionales, es usual durante los siglos XVI, XVII y XVIII; se hace menos frecuente desde mediados del s. XIX, y prácticamente desaparece en el XX. En DFrec hay 116 ejs., 3 de ellos septentrionales.
Anhitzetan eta anhitz maneraz lehenago Iainkoa minzaturik gure Aitei profetéz, azkeneko egun hautan minzatu izan zaiku guri bere Semeaz. LçHe 1, 1.
Eta gauza hauk azkeneko zazpi manamenduetan dauntza. Mt 121.
Sazerdoteak azkeneko orazioak erraten dituenean. BerTrat 97r.
Sentenziaren denbora dago señalatua: / Ezagutza galtzearen azkeneko pontua. EZMan I 49.
Azkeneko hamarraren azkeneko bihi larrian. Harb 44.
Hala Noeren denboran ehun eta hogoi urthe bizitzeko prometatuz gero, edeki zerauzten azkeneko hogoiak, zeren leheneko ehunak gaizki enplegatu baitzituzten. Ax 164 (V 110).
Eta orobat erraiten dut azkeneko hautaz. SPPhil 345.
Ezkillaren azkeneko / Soiñua io denean, / Akhabo dire hartazko / Solasak jendartean. ArgDevB 169.
Ezperen nonbre hauk gustiak / Akhabatzen direnean, / Eta azkeneko bihia / Pasatzera gerthatzean. Gç 174.
( s. XVIII)Azkeneko arrozoinamendu hunen eredura. ES 105.
Eta zeren eman zaren bethi azkeneko herrunkan, iarriko zare bethikotz zeruko lorian. Ch III 49, 6.
--Ifernu ebetatik zeinetara jautxi ze Kristo? --Azkeneko ontara, zein baita lenago justoena. El 39.
Ez duzula niolere zure bihotzetik khenduko, txartasunezko bizioaren azkeneko erroa. HeGudu 86.
Gauz oriek oriei erakusten haritu zen Jesus predikuko bere denbor guzian ta azkeneko bere irur urteetan. MbIArg I 348.
Jesusen azkeneko hitz oriek. Ib. 316.
Ta miseria orretan ez erorteagatik azkeneko alegiña egitea. CbEg II 133.
Jesu Kristok azkeneko afarian esan zituen Konsagrazioko itzen birtutez. CbEg III 245.
Horrela gertha baledi, azkeneko enganioa lehenbizikoa baino gaixtoagoa liteke.Lg II 283.
Azkeneko bi manamenduak zarratuak dire seigarren eta zazpigarren manamenduetan. Brtc 66.
Iltzeko urrean arkitzen diran eriai ematen zaien azkeneko komunioa. Ub 206.
( s. XIX)Eldu zitzaion azkeneko gaitza. MgCC 138.
Guzti onen ganera jausiko da azkeneko sentenzia. AñEL1 36.
Amen, azkeneko itzak zer erran nai du?AñCatAN 32.
Lenengo hitzak San Gabriel Aingeruak; gero hitz batzuek Santa Isabelek, eta azkenekoak Santa Mariatik aurrera Eliza Ama Santak. Gco I 456.
Baña asko berri txar aditu dira azkeneko denbora oetan. AA II 191.
Kreduaren azkeneko berbeetan esango dan legez. fBIc I 19.
Amargarren bertso au / da azkenekoa. Echag 261.
Azkeneko Ebanjelioa erraitean. MarIl 60.
Zer egia andiak esan dituzun azkeneko jolasean!ItDial 64.
Azkeneko urteak bere erritarrakin igarotzeko asmoan. IztC 508.
Ta da azkeneko gauzea. CatBus 28.
Lehenbiziko horiek izanen dira oro saindu, eta azkeneko hauk oro diabru? Gy IX.
Zer egia handiak erran dütüzün azkeneko elhestaldian!IpDial 64.
Nere presondegiko lur otz gogorraren gañean etziñik, azkeneko aldiz eskribatzen dizut. ArrGB 29.
Elduko dala urrijaren 25garreneko legiaren bete biarra, forubeen zerzeneria, eta azkeneko epaija. "Definitivo arreglo".(1846)BBatzarN 165.
Ikusi dezagun nola dakizun zer bear duzun artu, zein baita azkenekoa. Legaz 35.
Azkeneko gure arteko guda ori iraun zuan artean. ZabGabon 104.
Azkeneko bertsora / orra allegatu, / esan baño naiago / ez det nai luzatu. Xe 227.
Uste da Meledin sultana San Franziskoren oraziuaren bitartez konbertitu zala bere azkeneko egunetan. BvAsL 219.
Azkeneko au ala gertatu ezpazan ere. ArrMay 194.
Zerura begiak jasoaz egin nuan azkeneko alegiña. Apaol 57s.
Batek airos eta alegera bezain bertzeak ilhun eta goibel zuela bekhundea, azkeneko hau orhoitzen zelakotz naski oraino Manuelen sagarde giderraz. ElzbPAd 47.
Lege zarragaz mundua egoan / gaben azkaneko izarra. AzcPB 42 (Ur PoBasc 252 azkeneko).
( s. XX)Azkeneko Ebanjelioa akabatute. CatUlz 60.
Ama Birjiñaren azkeneko agertzea. Goñi 77.
Erantzuten ziyon azkeneko gerran koronel izandu zan batek. Iraola 13.
Auek izan ziran bere azkeneko itzak. UrruzZer 22.
Bai noski. Azkeneko ordu arte egon, eta gero dira larriyak. AlzBern 61.
Aizkeneko tantoraño odol guztia isuri zenduen. ArgiDL 35.
Zer egin zuan Jesukristok bere azkeneko iru urteetan?KIkG 18.
Edo baitta ere lurraren azkeneko baztarrean zegoan baten animaren zorrak barkatu dittu. InzaAzalp 104.
Azaroaren azkeneko larunbatean / gari guziak egin dizkiagu egun batean. MujPAm 62.
Betzat oerakoan / muiñ azkenekoa, / jeiki orduko, berriz / betzat lenengoa. JaukolBiozk 63s.
Colombiko azkeneko biurrialdi edo matxinadan. OrSCruz 137.
Aatetoak, aatetipi dirdaizuak, eta basaate su-egodunak aintzira ertzera zoazin, azkeneko argi-izpiari agur egitera. OrMi 61.
Ni, zarra ta gogo gutxikin nago, azkeneko urte oietan zigor aundiak artu ba-ditut. LabEEguna 86.
Azkeneko egunetan ezeutselako emon jaten Bertoldari berak gura ixan ebana. Otx 93.
Azkeneko itz oek esanaz, bijoa mendi-aldera. LekEunD 12.
Nere lan guziak utzi ditudanian azkeneko urteak pakean bizitzeagatik, uste al dek orai berriro sartuko naizela lanetan?ABarGoi 37.
Ez ta gurdian zamatu ere / azkeneko belar-pilla. OrEus 318.
Azkeneko muñotik, malkoa ezin gorderik, otsegiten diotenean. SMitxAranz 194.
Allande, munduaren azkeneko bazterrean larrugorri jarrita, bere argitasun eta antzearekin aurrera ateratzen asmatuko zun gizona zan. EtxdeJJ 68.
Azkeneko asteotan haien etseko ikustzaile bakarra izan zen pintorearen gogorapenak jo zuen. MdeHaurB 85.
Bañan, ez nuke sinistu nai azkeneko kopla ori, iñor Praidek egiña danik. LeclSClar 139.
An urrunean, azkeneko zolan. ErkiagArran 8.
Irugarren eta azkeneko posture aldi au, neure anai abereok, zeiñek urrunago saltau izango dozue. BilbaoIpuiB 187.
Azkeneko bi errietan, orregatik, Elizondon batez ere, txanponak parra-parra eskuratu zituzten. AnabPoli 91.
Laster izanen dira azkeneko azterketak. OskKurl 212.
Uste dudanez, filologuen artean ba-da eztabaida azkeneko bi forma oetatik zein ote den zaharrena erabaki naiez. VillJaink 22.
Oar zaiozu azkeneko aapaldiaren sotiltasunari, aurreko neurtitza berrirotzean. GaztMusIx 68.
Ementxe utzi zituen noski Zuzentasunak bere azkeneko oñatzak lurretik igesi ioan zenean. IbiñVirgil 91.
Artetsuok diotenez, sua sortu ta garrak indar artu dute azkeneko etxe erretakoan bezelaxe. LabSuEm 173.
Otsailleko izotzak eratxi zuten gaixoaren azkeneko kemena. NEtxLBB 64.
Amerikara banuiela, azkeneko bazkarian, kantatu nitun bertsu ok. Auspoa 77-78, 259.
Azkeneko aldiz ikusirikan / dirade lau urte pasa. UztSas 151.
Zarrena, Frantzisko [...]. Irugarrena ta azkenekoa, Dionisio, gure aita. JAzpiroz 87.
Azkeneko bi edo iru urte onetan. Gerrika 278.
Gaia "gipuzkera idatzia" da, dirudienez, ez "gipuzkera teorikoa", zer nahi ere den azkeneko hau. MIH 378.
Euskararen agonia ikusi dugu, azkeneko 50 urteotan. Ib. 132.
v. tbn. (Para textos septentrionales): CatLav 356 (V 172). Jaur 188. UskLiB 87. Dv LEd 173. Zerb Metsiko 345.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intens.). Eta eguzki-aldera bulkatu zuen Lizardi, batez ere gorpuztu gabe joan zitzaigun azken-azkeneko Lizardi hura. MEIG VII 166.
azpiadiera-1.2
Extremo. "Extrema necesidad, azkeneko premia" Lar y Añ. --Obligatuak gara behinere hari amoina egitera geretzat behar ditugun gauzetarik? --Bai, hura azkeneko beharrean denean. CatLav 191 (V 98).
Kofesatu baino lehen ungi examinatu behar dugu gere konzienzia eta bekhatuez orhoitzen egon azkeneko inportanziako egiteko bat examina genezaken artha berarekin. Ib. 290s (V 145).
azpiadiera-1.3
Peor.
Hori liteke azkeneko banitatea. Ch III 40, 4 (SP gauzarik erhoena).
Azkenekoa nik ikusten det / anaiak alkar iltzea. (In Alkain 104).
Astoak bezela beti lanean jardun bearra ere azkenekoa dek. TxGarmBordaB 15.
azpiadiera-1.4
Menos importante.
Alegia azkeneko izan nahi, eta mahaiñaren bazterrean jarri nahi egiten dugu. HePhil 218.
Bere zerbitzarietarik azkenekoa, hanbat frankiarekin aberatsteko. Mih 31.
Azkeneko arrantzalia're, jakin dezazun, bere korbatekin joango da arrantzara. Iraola 76.
Ta orain lenengoak diran asko azkenekoak izango dira, ta azkenekoak diran asko lenengoak. IrYKBiz 352.
Ez dakit zer eitegabe arkitzen dudan azkeneko gauzarik kaxkarrenen aldakuntzetan. "Rerum extremarum atque infimarum"".OrAitork 349.
azpisarrerakoSense-47.2
B)(Adv.).
azpiadiera-2.1
a)Por último, finalmente; al final.
v. AZKENEKOZ. Koseillu kaparpeko, / ager daite azkeneko. OPr 109.
Eskasturik presondegiak / Hanbat jenderen sartzeko, / Elizak eta jauregiak, / Komentuak azkeneko, / Bete zituen guziak / Haurrez eta emakumez. Monho 64.
Azkeneko / Hor heldu da Jesus justua / Azkeneko / Gu dohatsu egiteko. Ib. 142.
Zergatik azkeneko / Tristanen pagua / izango dek iltzea / emen urkatua. ItFab 47.
Azkenéko berórrek beárdu irabázi biktória. LEOng 40v.
Azkeneko / Haurraren / Nigarren / Xukatzeko / hitz hoiek deitzo erraiten. HbEsk 90.
Ta gaur, azkeneko, ikusteko zoriona izan dudanean, dardaratu egin zait barrunbe osoa pozez. TxillLet 39.
Atertu du azkeneko. Ib. 50.
Gaua eldu, ta agur esan zieten azkeneko etxekoei. OskKurl 59.
Nere nagusi izandako ura, azkeneko Tolosan tokatu ikustea. BAyerbe 46.
azpiadiera-2.2
b)Para el final. "Azkeneko da, il est pour la fin" Dv. "Azkeneko atxikazu hori, tenez cela pour la fin" Ib.
azpiadiera-2.3
c)La última vez.
Azkeneko tajutu zidan aizkorari ere altzairu ederrik jarri ziokan, eskalu, ergel alen orrek. AlzBurr 35.
AZKENEKOAN.
Al final. v. AZKENEAN. Gabaz izaten zituen bi argi bere gelan ta azkenekoan ekusi zuen argi orien erdian S. Pedro Jesusek igorri bidaldua. MbIArg I 131.
Eta, prist eta prist, azkenekoan piztu zuen. Zendoia 219.
azpisarrerakoSense-48.1
Por último. Artzai jatorra, azkenekoan / notizi badet zuretzat, . / biar goizean Bizkai aldera / jun bearra daukat beintzat, / agur sendo, ta anaitasuna / izan euskaldunarentzat. Alkain 104.
azpisarrera-49
AZKENEKO HARI.
Hora de la muerte, fin de la vida. "Azkeneko hariraino etorri nintzen (AN-gip)" Gte Erd 265.
azpisarrera-50
AZKENEKO BORONDATE.
"Testamento" Añ. v. AZKEN NAHI. Cf. azken borondate, parece que sin sdo. jurídico, en Ax 328 (V 217): ene azken borondatea eta manua haur da: Ut diligatis invicem. Nere azkeneko borondate au kunpli-erazotzeko testamentaria [...] Birjiña Maria [...] izentatzen det.CbEg III 222.
azpisarrera-51
AZKENEKO EGUNA.
"(El día de) juicio" Añ. Bitiñak bezala direla gaixtoak, eta azkeneko egunean, ezkerreko aldean, ibeniko dituela Iainkoak. Ax 97 (V 66).
Egun ikharagarria, / azkeneko eguna. ArgDevB 209.
Azkeneko egunean ezkerreko aldean Jainkoak ezarriko dituela. ES 182.
Pitzberri dezadan hura azkeneko egunean. HeIo 6, 39.
Zer egingo da azkeneko egun artan?Ub 138.
Jesusek esango deust azkeneko egunean. AñLoraS 180.
Adangandik asita azkeneko eguneraño. InzaAzalp 110.
v. tbn. Gç 136. Cb Eg III 215.
azpisarrera-52
AZKENEKO ERE.
"Azkeneko be, por fin. Ibilli ta ibilli, azkeneko be, eiñ dau beria" Etxba Eib.
azpisarrera-53
AZKENEKO GAITZ;
AZKENEKO GAITZALDI(La) postrer enfermedad. Azkeneko gaitzean, gauza onik egingo ez det. CbEg III 230.
Azkeneko gaitza edo iltzeko ordua datorkienean. Gco I 473.
Gaixotu zan azkeneko gaitzarekin. AA I 432.
Azkeneko gaitzak artu zuen. ArrMay 198.
Azkeneko gaitzaldian gogo edo anima on bat bere oe ondoan Aitta gurea esan eta esan ari zan. InzaAzalp 131.
v. tbn. Mg CC 138. Ur MarIl 112 (azkenengo gatx).
a)
Hora de la muerte. "Agonía" Añ. Noizbait ere ethorri da azkeneko ordua, / Bakhotxari galdetzeko bere obren kontua. EZMan I 85.
Biotz gogordunari gaizki joango zaio azkeneko orduan. AA I 435.
Oni esaten jako extrema-unzinoia, azkeneko orduban orijuagaz igortzita emoten jakolako gaixuari. fBIc III 260.
Elizako Dotorak / da enkargatuba / artzeko, etorri gabe / azkeneko orduba. Auspoa 97, 93.
Bere azkeneko orduba egunoko urrien nabaitzen eban-da. Otx 71.
Azkeneko orduan zentzua galdu zitzaion. Salav 20.
azpiadiera-1.1
(Pl.). Orduan neu be naiku mediku nitzen azkeneko orduetan eguala igertzeko. Gerrika 142.
azpisarrerakoSense-57.2
b)Última hora, último momento.
Azkeneko orduban, mendijan dittuzan auntzak, ala-ta-be onaxe jauregira ekarri biar dittuzala otu yako. Otx 116.
Ez dakizu zeu zer nolatan arkituko zeran azkeneko orduan. Milla kaso daude erlojuaren kontra. Albeniz 173.
azpisarrera-58
AZKENEKO OREN.
azpisarrerakoSense-58.1
a)Hora de la muerte.
Azkeneko orenean faborera zathozen. EZMan II 43.
Hek zakizkit mundu hunetan / azkeneko orenean. Gç 208.
Azkeneko oren hura ethortzen denean, bertze gisaz behatuko bide diozu zure bizitze iraganari. Ch I 23, 3.
Errekomendatzen dautzut orai, egun oroz eta ene azkeneko orenean, ene arima eta ene gorphutza. JesBih 448.
azpisarrerakoSense-58.2
b)Hora del fin del mundo.
Badire hainitz Antekristo, eta hortik dakusagu azkeneko orenean garela.He1 Io 2, 18 (Lç azken denborá).
AZKENEKO SAKRAMENTU(Pl.). "(Extrema) unción" Añ. v. AZKEN SAKRAMENTU. Azkeneko Sakramentuak, edo Biatiko ta Unzioa artu. CbEg III 276.
azpisarrera-61
AZKENEKOTAN.
En las últimas. v. AZKENETAN. Yauna, nere alaba azkenekotan dago; baña atoz, zure eskua gañean yar zaiozu, ta sendaturik biziko da.IrYKBiz 95.
azpisarrera-62
AZKENEKOTZAT.
Al final. Berak azkenekotzat atta agudiari / Begiak ziokitzan hilltzean han hetsi. Gy 27.
Azkenekotzat biraldu ziran / guzizko karta ederra. TxB I 71.
azpisarrera-63
AZKENEKOZ Tr. Los autores labortanos y bajo-navarros emplean generalmente azkenekotz, los suletinos y la mayoría de los meridionales azkenekoz.
azpisarrerakoSense-63.1
a)
(Lecl, Dv);
AZKENEKOTZ (H)
Al final. "À la fin" H. v. AZKENEAN.
Tr. Atestiguado en los septentrionales desde Leiçarraga, hasta el s. XIX es frecuente sobre todo en los suletinos. Al Sur lo hallamos en autores navarros como Echenique o Inza.
Nola azkenekotz haren Aitak bere baithan ordenatu eta arrastatu zuen denborán mundu hunetara igorri ukhan duen. LçAdv ** 2r.
Eta, dakusagun bezala, azkenekotz hartara ethorri izan da gauza. LçIns B, 3r.
Han anpleki endelgatzera emanik [...] zirkünstanziak [...], arrestatü izan zen han berian azkenekoz nesezario zela eman lakigün [...] bothere eta komisione [...] iüjatzeko. Etchart 3.1r.
Azkenekotz erakhutsi deratzut neure bekhatua. Harb 323.
Badariak azkenekotz / Ilki gara penatik. Hm 141.
Eta [zer dio apezak] azkenekoz?Bp II 64.
Zergatik Elizak aiphatzen du Jesu-Kristo azkenekotz nola ethorriko den Jujamendu jeneraleko egunean?CatLav 358 (V 173).
Fiñean seme bakhoitz eta maite bat izan eta hura ere igorri izan zaroen azkenekotz. HeMc 12, 6.
Azkenekoz hargatik lotsa hura garhaitürik, atrebitü izan da üskarazko librü gaxoñu hunen argiala ager erazitzera. Mst XVI.
Ezi lehenik ezpiritiala jiten da phensamentü sinple bat; gero imajinazione azkar bat; azkenekoz plazera. Mst I 13, 5.
Phenatzez, trabaillüz azkenekoz diñe errendatzeko, Mariaren, haur zuzen gloriusaren. Mercy 20.
Emazte ederrener gür egiten, poesia laidorez zütian güziak akariziatzen; azkenekoz andere izkontü batez zen erhotü. Egiat 218s.
( s. XIX)Azkenekotz gillotinak / Ez ezpatak ez lanternak / Ezin akabatuz lanak, / Mitralla zen hautatu. Monho 64.
Jaunak, azkenekoz / ükhen düt biktoria. Xarlem 535.
Azkenekotz bada, koleran sarthurik / Ez billtzeaz nihoiz haren-ganik deusik, / Athelaga dautzu hartzen. Gy 313.
Eta azkenekotz atzaman nauzunean, otsoen artetik atara nauzu eta zure sorbalden gainean ekharri. DvLEd 246.
Azkenekotz bahatzen da zurdazko bahe batean eta egina da bolbora. DvDial 118 (It, Ur azkenik, Ip azkenian).
Eta etzioten arpatu, naiz testigo faltso aunitz presentatu izan zen. Baño azkenekotz etorri ziren bi testigu faltso. EchnMt 26, 60 (HeH azkenean).
Pilatüsek hiltzera kondenatü, eta azkenekoz bi uhuñen artian krüzifikatü. CatS 26.
Azkenekotz, heldu niz beraz ene xedera, hamazazpi egun bidean emanik. Prop 1884, 119.
Hor gero azkenekotz / astoa heldu da. ZbyRIEV 1908, 763.
Eta Esmirnako hirian halako oinhazeak jasanarazi ziozkaten, non azkenekotz bietarik batek amor eman baitzuen. JnnSBi 156s.
Sorthü zen azkenekoz, Salbazaliaren Ama izan behar zian Birjina. IpHil 21.
Harriak desoltzen elkharren ganik, eta baratxe-baratxe zimenduetaraino jausten. Azkenekotz zimenduak urratzen ditu. ArbIgand 46.
Bilatzen du eta bilarazten zazpi herritan inguru. Azkenekotz hatzemaiten du harat joana, urrun. HUZez 37.
( s. XX)Pilatusek hiltzera kondenatua, eta azkenekotz khurutzefikatua bi ohoinen artean. CatJauf 59.
Gero, emeki emeki gibeletik hurbiltzen [...]; azkenekotz, klask buztanari ausikian lotzen. JEBur 20.
Salbatzalle itza erderatik dator eta itz orrek esan nai du Askatzallea, Ateratzallea, Goratzalle eta azkenekoz Zeruratzallea. InzaAzalp 63.
Gogoan hartu duguia behin zer den ogi ahamena? / Zonbat lan eta nek'izerdiren azkenekotz den ordaina?Ox 74.
Azkenekotz ez nintzan / gose ez egarri. Etcham 197.
Azkenekotz, huna erregebide-sahetsean, etxe bat dena leiho, biziki luzea, nahiz askitto apala. JEBer 41.
Iragaiten dugu azkenekotz Ibañeta-ko lepoa. Ib. 14.
Bainan Jainkoaren hasarreak gaindi egin zuen azkenekotz. ZerbIxtS 67.
Irudimena berpiztu zait azkenekotz, eta ideia asko ba dut. MdePr 192.
Eta etsera itzuli zirenean azkenekotz, ba zekiten elkarren berri sekula aurretik jakin zuten baino areago. MdeHaurB 56.
Azkenekotz, bere jaunaren otsein bakarra izan nahi zen Theresa. Ib. 67.
Azkenekotz etzezaken gehiago eta labeteian erori zen. JEtchep 21.
Azkenekoz, Iaegi / etxaltiala gütük jiten. CasveSGrazi 32.
Azkenekotz banituen bortz ganbara eta bi sukalde. Etchebarne 99.
v. tbn.
MarIl 93. Jaur 175. Azkenekoz: UskLiB 39. UNLilia 12. Lh Yol 46.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intens.). Lenengo zatian Jaungoikoari dagokion on guzia ta bigarrenean gizonari dagokiona eskatu ondorean, azken-azkenekoz eskatzen diogu lenengo guztiak galtzera botako lizkiguken baten eskuetatik gu irtetzeko. InzaAzalp 151.
azpiadiera-1.2
Por último. "Pour finir, pour tout couronner" H. Gehiago berthütiala gure hel eraziteko, hanbat egite saintü batetan ezagüt eraziten derizküla; eta azkenekoz gure artekarien emendatzeko. Bp II 126.
Apez, Diakre, Fraide, Ermita, Birjina, Alhargün dohatsü, azkenekoz saintü eta sainta güzien othoitzer gomendatzen gira. Ib. 63.
Azkenekotz, erremarkatua izan da [...] maihatza zela xoilki fagore hortaz gabetua. MarIl 5.
Azkenekoz, ihes egin ezazü egün Saintü hortan medisenten konpañari. UskLiB 44.
Azkenekotz, lerro hautan nahi dut beraz oharrarazi zer edadura nasaia duen Nafarroako eskuarak. Zub 104.
Emakume bihotz hotzeko eta buru-arin bat dela, gaiñera haundi nahi eta ontasun zalea zena eta, azkenekotz, nahiko lizun eta lotsagabea. MdePr 172.
Nola ez aipa hemen, azkenekotz, beste lekuko baten errana?ArdoySFran 72.
v. tbn.
FPrS 24.
azpisarrerakoSense-63.2
b)Por última vez.
v. AZKENENGOZ. Maiz burura zait gaxoak neri / azkenekoz muin-egiñik / esandako au. EAOlBe 9.
Begitu neutsun bein ta azkenekoz. GandElorri 178.
Berriz ere, eta azkenekotz, horra Frantses: bere gisan, Jainkoaren bihotz egina?"Pour la dernière fois".ArdoySFran 328.
azpiadiera-2.1
Por última vez (hasta el momento).
Illabete (edo astebete, ala noiz dan) da azkenekoz aitortu nintzala. ArgiDL 38.
Ez diteke gizona! Atzo azkenekoz Gobernadorearekin itzegin bai-nuen! LabEEguna 104.
Zenbat eta zenbat denbora ez den igaro emen azkenekoz idatzi nuen egun zorigaiztoko aietatik...TxillLet 48.
Sarritan, eta azkenekoz neronek aipatu ditut bilduma horren gorabeherak argitaraldi berri honen atarian. MEIG III 147.
Har dezagun, beraz, Arestiri zor diogun, azkenekoz behintzat, Barrutiaren Vulgata. MEIG IV 76.
azpisarrera-64
AZKEN EMAN.
v. AZKENA EMAN.
azpisarrera-65
AZKENEN(Superlativo de azken).
azpisarrerakoSense-65.1
a)(El) más insignificante, menos importante. Baldin nehor lehen izan nahi bada, guzietako azkenén izanen da, eta guzien zerbitzari. LçMc 9, 35 (He azkena).
azpiadiera-1.1
(El) peor.
O lastima eta ondiko guztien azkenena!EZMan II 95.
azpisarrerakoSense-65.2
b)(Uso pred.).En último lugar.
Urrenguan, enaz azkenen juango. KkAb I 12.
Ez gelditu, ba, azkenen Bizkaiko Udalok. ForuAB 159.
Ildako nereengana noa, geienak Persepase-k illen artean abetaldu baititu; ta ni, guztion azkenen eta are negargarriago noa, benetan, nere bizitz-epea eldu baño len. ZaitSof 186.
Talde guzia Ermitara sartzen ari dala, Milia dijoa azkenen. NEtxAntz 62.
azpisarrera-66
AZKENEN BURUAN.
v. AZKENAREN BURUAN.
azpisarrera-67
AZKENENGO.
azpisarrerakoSense-67.1
A)(Adnom.).
azpiadiera-1.1
(V-gip; Añ, Dv y H (V); azkanengo V). Ref.: A (azkan), A Apend; Holmer ASJU 1968, 103; Elexp Berg. Último. v. AZKENEKO. Tr. Lo hallamos desde Ochoa de Arin en textos vizcaínos y, en menor medida, guipuzcoanos. En DFrec hay 42 ejs., meridionales.
Kredoan konfesatzen degun aizkenengo Artikulua esaten degunean. OA 50s.
Esan egizuz beti aen lenengo ta azkenengo Misterio bien izenean. CbCatV 101.
Burura ekarteko azkenengo Konfesiñoe ondo egineti egin dituban pekatubak. MgCO 12.
Ollarraren azkenengo soñubaz ingiratuten dira nire mutillak. MgPAb 116.
Bearbada auxe izango dala zuen azkenengo Konfesiñoa. Bein edo bein izango da atzerengoa, baña nok segurutuko deusku, zein izango dan?AñLoraS 34.
Jesu Kristo gure Jaunak azkenengo afarijan egin zituzan mirari arrigarri gustijak egitia. Astar II 205.
Dakusgun orain zelan dakizun zer errezibidu biar dozun; zein dan azkenengoa. CatLlo 53.
Azkenengo bi oetako urak dira sendoak. IztC 88.
Eta azkenengo apaindura eman izan zion. Ib. 49.
Nok daki auxe izango ete dan, Jaungoikuak beragana biurtuteko egiten deutsun azkenengo deija?UrMarIl 8.
Geure azkenengo berbaldijan pentsetan egon naz igaro dan gau guztijan. UrDial 36.
Gogora ekark zenbat mesede ire azkenengo gaitzaldian egin zian. ArrGB 38.
Azkenengo iru oek Fabrok bere arte trebe ta zeloarekiñ Santua Paristik kanpora zebillela irabaziyak ziran. AranSIgn 73.
Agur betiko, azkenengoa begiraldi au [balitz]. ABAmaE 193.
Azkanengo amorea / eukana gogoan. AzcPB 293.
Ondo dagokoe fededunai, Eleizearen azkenengo erabagiak ezagututea?ItzAzald 50.
Iaungoikoak daki zer zarata ta nasteak atera zituen Peruren jiran, azkenengo eresia amaitu ebanean. AgAL 33.
Urtarrill baltzaren azkenengo egunetako goiz bat zan. Ib. 155.
( s. XX)Lurbirearen azkenengo mugarrietatik bada be. AgKr 46.
Arranondon da beste Bizkaiko erri batzuetan itz baten azkenengo aots edegiak barriro esaten dira, itzaren oiarzunak legez. Ib. 22n.
Tira, gaixoak, tira, ale batzuek nere eskutik, azkenengo aldiz. AgG 335.
Entzun zituzten sasi jakintsuen azkenengo esanak. Ib. 100.
To; irakurri zak Euskal-Esnalea-ren azkenengo zenbaki edo numeroa. UrruzZer 131.
Azkenengo itz ok entzun ebazanian. KkAb I 39.
Beso onetatik elduta, eleizako ateetan egon nindukan azkenengo aldiz. AlzRam 106.
Gaur azkenengo epia, ez egon aiztuta. Enb 53.
Beste mandazain batzuen eskuetan izten zituezan kutxak, eta azkenengo areek eruaten zituezan Zaragozako ostaturaño. KkAb II 168.
Azkenengo batzarra-ezkeroztiko goraberak txeatzea bear genduke. LdiIL 142.
Baño azkenengo onetzaz Eizagirre yaunak itz-egingo dizute luzaroago beste egunen batean. Ib. 170.
Ango agintarien begiko onexek azkenengo kolkhoz-ok ei dira. EguzkGizAuz 133.
Etxekoandreak astasaskiai azkenengo orraztua eman bezain laster. TAgUzt 76.
An baitaude pillotuta azkenengo amar gizaldien sinismenak ara eraman ditun argizari-kondarrak. Ib. 92.
Amaalabak azkenengo trenean beren errira joan ziran. JAIrazBizia 119.
Aste ederra eraman det azkenengo au. NEtxAntz 105.
Bidealdi guzietan, lenengotik azkenengora Iainko-Gizonarekin doa. OrQA 169.
Zailtasunik gabe elkar ulertzen zuten Kornubitarrek eta Bretonek, kornubiera mintzatu izan den azkenengo egunetaraino. MdePr 250.
Emen daukazue munduko azkenengo adelantua!SMZirik 45s.
Bata bedarrez josia, urrengoa piñadiz eta azkenengoa ekalitu-ondoz ornidua. ErkiagArran 11.
Aitaren aldetiko arbasoen iatorria Atikeko azkenengo erregetaraino omen zioan. ZaitPlat 7.
Azkenengo besarkada. ArtiMaldanB 228.
Ilabetean azkenengo egunerako bear ditugu kontu guziek egin. IzetaDirG 105.
"Lipar" apalak azurrari azkenengo aginkadak egiten eutsazan bitartean. ErkiagBatB 96.
Azkenengo bost ahapaldietan Emaztea mintzo da bakar antzera. Onaind(inGaztMusIx 156).
Erromeri-billeraren azkenengo dantzaldiak dira. MAtxGazt 71.
Eta azkenengo aldiz emonaz oittutako sarixa aiskidiari. EtxbaIbilt 466.
Nere aita ona (G. B.) zanaren azkenengo eskutitza. AlzolaAtalak 90.
Azkenengo gerra ezkero bai. LabSuEm 200.
Gure azkenengo illeroko batzarrian artu genduenaren barri emonaz asiko naz.Gerrika 260.
Azkenengo honetan ez nator bat, soil-soilik. MIH 287.
v. tbn.
Lh Yol 45. KIkV 41. Altuna 35. EA OlBe 45. Basarri XX. Vill Jaink 91. Ibiñ Virgil 103. Olea 236. Etxabu Kontu 218. TxGarm BordaB 17. Zendoia 158.
azpiadiera-1.1.1
Último, menos importante. Bidasoako baztarra eztogu azkenengoa izan Euskal Literaturan. AlzolaAtalak 114.
Leenen izan nai daianak, guztien azkenengo eta guztien serbitzari izan bedi. KerMc 9, 35 (He azkena).
azpiadiera-1.1.2
Extremo.
Azkenengo premina edo nezesidadian dagozanian. Astar II 81.
azpisarrerakoSense-67.2
B)(Adverbal.).
azpiadiera-2.1
a)por última vez (hasta el momento).
v. AZKENENGOZ. Azkanengo etorri dana duala kanpora. ATxirrist 60.
Dukearen laguntzarako lau morroiak aurrenengo [...], Pedro Mari atzeratxoago; Adalbaldo ta Riktrudis azkenengo, oiñez. AgAL 155.
Azkenengo zein sartu zan?AgG 315.
Azkenengo geratu zana, gorra ei-zan, eta entzun ez kanpaia. KkAb II 109.
Aingeru-sail bat sartzen da. Aita Jaungoikoa, bizar-zuri, azkenengo. NEtxAntz 118.
Abadea ioaian lenengo; atzetik Joxepa eta Mikaela, eta azkenengo, amar metro atzeragotik, Luziano. BilbaoIpuiB 233.
Eskolan azkenengo ibilten zana. ErkiagBatB 19.
[Bidasoako baztarra] etxurea danez eztago azkenengo gelditzekotan [literaturan] orain gure mendean be.AlzolaAtalak 114.
Azkenengo esan bearrekoa lenbiziko esan. EZBB I 56.
azpiadiera-2.1.1
Por último.
Gogoangarria da azkenengo ta ez aaztutzekoa Elosiagako aldapan [...] sortuta ta beera labaiñtzen dan iturri iori geza-gozoa. AranSIgn 85.
azpiadiera-2.2
c)Al final.
Azkenengo plazatik / igesi zuen danak. EusJok II 101.
azpisarrerakoSense-67.3
C)(Sust.) (Pl.).Postrimerías, novísimos.
v. 1 azkenki. Oraziño lan-geiak izan bitez azkenengoak, au da, eriotzea, juizioa, infernua ta gloria. AñLoraS 158.
Gogarte onek doaz gizonen azkenengoen ganean: bada oneek gogotan badarabiltzuz, etzareala bekatuan yausiko dirautsu Yaungoikoak berak. AñEL2 20s (EL1azkenenengoen, seguramente errata por azkenengoen).
azpisarrera-68
AZKENENGO AGUR.
Despedida. v. AZKEN AGUR. Seme eder orrek, iltera yoan bear-ta, azkenengo agur samurrak egin eutsazanean. AñEL2 224.
[Eguzkiak] azkenengo agurra egin baiño leen, gezi bero ta ziztada goriak jaurtitzen eutsazan lurrari. ErkiagArran 7.
Au dok azkenengo agurra. AlzolaAtalak 78.
azpisarrera-69
AZKENENGOAN.
Al final. Osaba Santi orain Ameriketan danak ere etziguken gutxi lagundu azkenengoan. TxGarmBordaB 20.
azpisarrera-70
AZKENENGO HARI.
Extremo. Marboillaren azkenengo arian, zeru ta itxasoa alkarturik egozan tokian, oial zuri batzuk agertu zirean. AgKr 62.
azpisarrera-71
AZKENENGO BIGARREN(azkanengo bigarren V ap. A). Penúltimo.
azpisarrera-72
AZKENENGO BURUAN.
A fin de cuentas. v. AZKEN BURUAN (b). Horiek, ordea, neure oroitzapenak dira azkenengo buruan, ez besterenak. MEIG III 141.
azpisarrera-73
AZKENENGO EGUN. Día del Juicio Final.
Munduaren fiñean edo aizkeneengo egunean. OA 37.
Ta azkenengo egunean jatsiko dala biziak ta illak juzgetara. AñEL1 233.
Jaunak euki dagijan gugaz azkenengo egunian.Astar II 186.
sense-8
Arratsalde hura munduaren azkenengo eguna zen. LasaPoem 58.
azpisarrera-74
AZKENENGO HIRUGARREN(azkanengo irugarren V ap. A). Antepenúltimo.
azpisarrera-75
AZKENENGO JUDIZIO.
Juicio Final. v. AZKEN JUDIZIO. Azkenengo yudizioko egunean etorriko dala. AñEL2 244.
Azkenengo juizioan biziak eta illak juzgetara etorriko dala. CatBus 54.
Guztijoen azkenengo juizijuaren gañian. UrMarIl 37.
azpisarrera-76
AZKENENGO MAMU GORRI.
Último (en una competición). "Azkanengo mamo gorri (V-m), azken putz (G-bet), gurripato, el último" A EY III 296.
azpisarrera-77
AZKENENGO ORDU.
azpisarrerakoSense-77.1
a)Hora de la muerte.
Irauteko azkenengo ordugiño neure lanean. AñLoraS 180.
Guztiz jaka erraz azkenengo orduban bere konfesetia. Astar II 226.
Onelan bizi zan azkenengo ordura artean. UrMarIl 80.
Arako premiña estu ta larria, arimak azkenengo orduan euki daroena. ItzAzald 168.
azpisarrerakoSense-77.2
b)Última hora, último momento.
Azkenengo orduan eragozpenen bat jartzen ez badute. LabEEguna 98.
Ona entzun, bart bertan jakin nebana. Azkenengo orduko albistea. ErkiagArran 142.
Urnetan botoa depositateko egoazan egun guztian etxagoten azkenengo ordura artean. (V-ger). HolmerASJU 1969, 176.
azpisarrera-78
AZKENENGO SAKRAMENTU;
AZKENENGO IKURTON. (Pl.).Últimos sacramentos.
Eta atondu eban Eleixa Amaren azkenengo Ikurtonak edo Sakramentubak artzeko. KkAb I 49.
azpisarrera-79
AZKENENGOTAN.
En último lugar. Azkenengotan joan zana [adiskidea], kapitanaren albiztea esanaz idatzi ziona. JAIrazBizia 113.
azpisarrera-80
AZKENENGOZ.
azpisarrerakoSense-80.1
a)
Por última vez. v. AZKENENGO, AZKENEKOZ (b). Josuri soñekuak azkenengoz kendu eutsoezenekua. Enb 103.
Oar, azkenengoz aizatzen degun dei oneri iñork entzungor egingo balio, babestutzat ez litzakela joko. "Últimas y definitivas llamadas".EAEg 15-12-1936, 548.
Bide ontan barna azkenengoz yoan bai-noa ta azkenengo eguzki-izpiak azkenengoz ikusten baititut eta berriz ezpaititut ikusiko. ZaitSof 184.
Oraintxe azkenengoz zakusdan Argi ori!Ib. 91.
Bideko okerrune batetik begiztau eban azkenengoz [...] bere egoterri aspaldikoa. ErkiagBatB 106.
Bertitza, eta bertiztu Artetxe zenak erabili bide zituen azkenengoz. MEIG VII 34.
azpiadiera-1.1
Por última vez (hasta el momento).
"Atzenengoz emen egon nintzanean (G-azp), azkenengoz (V-gip), untzungoz (V-arr)"GteErd 32.
Azkenengoz non jardun zan, zein Bazkunen agintepean itxasoan ibilli zan [adierazi]. EAEg 15-1-1937, 811.
Gero, ez gara sarritan ikusi. Euskaltzaindiaren batzarren batean, eta azkenengoz Euskaltzaindiaren laguntzailleak Donostian egin gendun batzar batean. AlzolaAtalak 107.
Azkenengoz joan naizenean Donostiara. Ib. 110.
azpisarrerakoSense-80.2
b)En último lugar.
Azkenengoz urten ebanak, zutunik ibilteko gauza bazan naikoa izango zan. AlzolaAtalak 70.
azpisarrerakoSense-80.3
c)AZKENENGOTZ. Por último.
Oraingo garaian izen horixe eman diete, lehenengotz Gales Herrian, hurrengotz Bretainan, eta azkenengotz 1928garren urtean Kornubian antolaturiko bazkun batzuei. MdePr 258.
Azkenengotz, ordea, Angletarrak eta Saxonak, bai eta geroxeago erantsi zitzaizkien Danetarrak, ugartearen alderdi guztiz gehienez jabetu ziren.MdePr 249.
azpisarrerakoSense-80.4
Al final. Tira, jarrai neri [...] --azkenengoz itzegin zuan. AnabUsauri 126.
Azkenengotz neskameak mahaia eraikia zuen eta bera ere ohera joateko gertu zen. MdeHaurB 14.
azpisarrera-81
AZKENENIK. (Superlativo de azkenik).
azpisarrerakoSense-81.1
a)Al final (de todo).
Guzietako azkenenik hil ziedián emaztea ere. LçMc 12, 22 (He guzien ondoan, TB, Dv y HeH guzien ondotik).
Geroztik ikhusi izan da Iakesez: eta gero Apostolu guziez. Eta guzietako azkenenik, aburtoin anzokoaz ikhusi izan da nizaz ere. Lç1 Cor 15, 7s (He guzietako azkenenik; TB guzien ondoan, Dv azkenekoz berriz).
azpisarrerakoSense-81.2
b)(Lo) más recientemente.
Behin jeneralez, eta gero partikularez, bañan prinzipalki ontasun azkenenik emanez errespetuz zu adora, eta lauda debotki. EZMan II 8.
Guztiz ere azkenenik inpetratu tutzunez, / Milla esker ditutzula halako ontasunez. Ib. 25.
azpisarrera-82
AZKEN EPAI.
Juicio Final. Azken epai-egunean, berexiko ditu onak ta gaiztoak. IrYKBiz 42.
Ez nindun alderagiten erio-bildurrak eta azken-epaiak bestek. OrAitork 151.
azpisarrera-83
AZKEN EPAIKETA.
Juicio Final. Emen azken-epaiketaz (juizioaz) ari da Yesus. IrYKBiz 107.
azpisarrera-84
AZKEN EPAIKUNDE.
Juicio Final. Zetarako izango da azken-epaikundea. KIkV 33.
azpisarrera-85
AZKENERA.
Al final. v. AZKENERAT. Ni umea nintzanean, geienak laba zutiña euken; baiña gero, azkenera, laba etziña nagusitu zan. EtxabuKontu 116.
azpisarrera-86
AZKEN ERABAKI.
Juicio Final. Azken erabagiari (Juicio final) eta beste Migel Anjelen gai askori begira.AgIoan 191.
azpisarrera-87
AZKENERAINO (Lar, Hb).
"Supremamente, hasta el fin" Lar. Aizkeneraño egin dituan konfesio sakrilega aek. OA 131.
Nork ere bada iraunen baidu azkeneraiño, eta hura izanen da salbatua. HeMt 24, 13 (Ur, Echn azkeneraño, Lç finerano, Ip urhentzialano, Leon bururaino).
Baña hau bera berriz ta berriz ta askotan ta askotan ta azkeneraño S. Franzisko Xabier-ek egin zuen gisan egitea, zer izanen zen?MbIArg II 344.
Eta jakintsu iraun zuan Salomonek azkeneraño?Ub 45.
Irauten duanak azkeneraño, izango du Zerua. MgCC 193.
Onetsi-zitueláik bereák, munduan zirénak, azkeneráño onetsi-zitue. LEIo 13, 1 (Dv, IBk, IBe azkeneraino, Ol, Or azkeneraño; Lç finerano, TB akhabantzaraino).
Pekatutik urten eta azkeneraiño bizitza onian irauten dabenak. UrMarIl 64.
Zuk azkeneraño onean irautea. ArrMay 18.
Euki azkeneraño ferian txikoa. ABAmaE 331.
Zure zoria azkeneraño jarrai zazu. AlzRam 134.
Berriz ta berriz azkeneraiño / barkatu, Jesus aundia!OrEus 123.
Azkeneraño eraman zadan / nere pasio nekeza!SMitxAranz 132.
Gogor eginen zuen azkeneraino. MdeHaurB 47.
Ontan iraun zuen Sokratek azkeneraino. ZaitPlat 102.
Azkeneraño tankera artan jarraitzeko. AnabAprika 82.
Jainkoaz bertze izaite asko zabilzkitan itzulian, / Hau etzen azkeneraino sartu ene gogoko argian. XaOdol 329.
Irakurleari, azkeneraino iraungo duen irakurlerik baldin bada, azaltzearren. MIH 191.
v. tbn.
MarIl 37. Aran SIgn 14. Itz Azald 187. Ag Serm 579. ArgiDL 94. Inza in Jaukol Biozk XIV. Anab Usauri 66. Lab EEguna 85. Ir YKBiz 185. Bilbao IpuiB 277. Gand Elorri 105. NEtx LBB 111.
azpisarrerakoSense-87.1
(Con reduplicación intens.). Maitatu zituan azken azkeneraño.AgSerm 203.
Munduan egozan bereak maite izanda, azken-azkeneraiño maite izan ebazan. KerIo 13, 1.
Aspaldidanik erakutsi zigun maitasunak azken-azkeneraino iraun du. MEIG VIII 79.
azpisarrerakoSense-87.2
Obe da, azken-azkeneraño itxodon gabe, eriari, bere kordean, eta ezagueran dagoala, ematea.Ub 215.
azpisarrera-88
AZKENERAINOKO.
Extremo, que va hasta el final. Biarrezkua ixan ezkero azkenerañoko bidiak eta lagi-atazkuak eurak be artuko dauz."Medidas extremas y excepcionales".EAEg 9-10-1936, 7.
azpisarrera-89
AZKENERAKO.
azpisarrerakoSense-89.1
a)Al final.
v. AZKENEAN. Tr. Documentado, desde mediados del s. XVIII, en autores meridionales.
Orren gazterik kalonje arkitzen zara; azkenerako noraño igan behar ote dezu?MbIArg I 287.
Eta azkenerako ugarituko dira alako eran, non askoz geiago izango diran noizean beñ Sakramentua artzeak dakartzianak baño. AA I 474.
Ta azkenerako mandamentu guztiak kasik gauza batera joten dabee. fBIc I 25.
Azkenerako jarri zirala langilleak [...] lanen pitinik egin gabe aste osoak jokuan igarotzen zituztela. IztC 68.
Azpeitiyako San Inaziyon / bisita egin du sarri; / azkenerako arren pausoak / ziraden lastimagarri. Xe 371.
Ta azkenerako gelditzen naiz iru edo laurekin. SorBar 28.
Azkenerako artzen zion gusto ona janari arri. BvAsL 52.
Bost mila bira egiten deutsaz / azkanerako buruak. AzcPB 77.
Ezertarako adore baga izten eben lenengo, arnasarik artu ezinda gero: lerdatu, zeetu ta birrindurik azkenerako.AgAL 85.
Zoratuta egozan azkenerako arranondotar guztiak. AgKr 175.
Eta modu ontan azkenerako ikusi zan, baztanga erua baño ero geiago zala erri artan. Iraola 139.
Azkenerako alkarren aurka jarri ziran. KkAb I 116.
Motibo gabe aizkenerako / mutill ori asarratu. EusJok 67.
Ekin ta ekin, zoritxarrez be, / Asmau eban bai azkenerako. Enb 46.
Aizkenerako ikusi zuben / berak istillu gorriya. TxB I 149.
Urteak yoan, urteak etorri, txikia azkenerako garaile. LdiIL 168.
Gitxituaz joango dira ta azkenerako amar-amabi baño geiago eztira izango. EguzkGizAuz 64.
Nere eskutitzari amaika parre egin diozu, ta azkenerako, ez zeru ta ez inpernu, purgatorioan uzten nazu. NEtxNola 30.
Eta azkenerako, gauzarik arruntena bezela, senargaiarekin alkartzera joango bailitzan atera oi zen etxetik. EtxdeJJ 139.
Piper bat erosteko be diru barik geratu zirean azkenerako. BilbaoIpuiB 159.
Musikiak pe azkenerako ala-alakuak urtetzen dau. SMZirik 20.
Akulu-ganak atara egin zituen azkenerako. ErkiagBatB 51.
Batek ba-daki azkenerako / zer asmatuko diguten...Basarri 189.
Aurrez ikusia zegona / aspaldi-aspaldidanik / eldu da azkenerako / patuaren izenean. LabSuEm 215.
Deabruak ume bat izandu zuen, eta miaztu eta miaztu, jan egin zuen azkenerako. EZBB I 78.
Maiz itzegiten genduan biok gauz onetaz, eta azkenerako ikusi genduan etzegoala beste erremediorik. JAzpiroz 54.
Baña azkenerako danak onez gainditu eta ipini zan martxan. Gerrika 262.
Azkenerako, izkutuko egoera horrekin bat egiteraino iritxiko da. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Urruz Zer 102. Ill Pill 5. JanEd II 106. Mok 17. Muj PAm 59. Tx B III 34. Otx 118. TAg Uzt 181. Etxba Ibilt 485. Uzt Sas 174. Berron Kijote 194. Etxabu Kontu 70. Ataño TxanKan 267. Onaind STeresa 93.
azpiadiera-1.1
Nola konpondu aiz azkenerako arte utsik ein barik jokatzeko?SMZirik 30.
azpisarrerakoSense-89.2
b)(VP 93v, Lar, Dv). "Dejarlo para la postre, azkenerako utzi, larga" Lar. "Qui est en direction ou destination du dernier" Dv. Asi nintzan bekatu txikietatik andienak azkenerako utzitzen nituala. AA III 533.
Azkenerako itxi dot gauzarik ederrenetako bat. AgIoan 204.
Erran beharrik baliosenak azkenerako daduzkat. XaOdol 290.
Aurrena egin bear lirakenak, azkenerako utzi. BAyerbe 16.
Azkenerako utzi dut. MEIG IV 132.
azpisarrera-90
AZKENERANTZ.
Al final. Azkeneronz dauden ipui izneurtuko edo bersodunak. VMg XII.
Mutill gaxoa, neguaren gogortasunak easan, azkeneronz gaitz gogor batek artu eta luzaroan leizetik eziñ irten izan zan. ArrGB 54.
Aurretik ekarri ditugu [...] umetxoak; bigarrengo mallan etorri dira amar amabi urtekuak [...] eta azkenerontz gazte jende azitxuena. AgSerm 293.
Au be, azkeneruntz, bide txindor barriak artuaz joian.Gerrika 272.
Azkeneruntz, guztiok rnenderatu ginduezala uste ebanien [...] kartak irakurri zituan. Ib. 195.
azpisarrera-91
AZKENERARTE.
Hasta el final. v. AZKENA ARTE, AZKENERAINO. Bazkaldu bezin laster, itxasburuan ikus-toki egoki bat artzera joan nai zuen, ba, apustuko goraberarik galdu gabe asieratik azkenerarte dana ikusteko ustean.TAgUzt 225.
Matte leuzan, eta azkenerarte matte, be. ArriandIo 13, 1 (Ol azkenerako, Leon azken bururaino, Ker azken-azkeneraiño, IBk e IBe azkeneraino).
Azkenerarte lagundu zioat senar zorigabeari.NEtxLBB 85.
Ofizio barri bat ikastiak ez ekarrela kalterik pentsau neban eta azkenera arte jarraitzia. Gerrika 131.
Karrera guzia ala eraman zuten azkenera arte. Albeniz 189.
Azkenerarte edo fetxa allegatu zan arte preparatzen jardunda.Ib. 270.
azpisarrera-92
AZKENERARTEAN.
Hasta el final. Azkenera artean ondo irautea.AñLoraS 10.
Eta azkanera artean / eztauko usterik / aginduteko Elizan / dagoan gauzarik. AzcPB 278.
azpisarrera-93
AZKENERAT (Dv).
Al final. "Vers la fin" Dv. v. AZKENEAN. Hañitz presuna azkenerat enganatuak gerthatu dire, zeiñek baitziduriten hastean Spiritu onaz gidatuak zirela. "In fine".Ch III 15, 1 (SP azkenean, Mst azken ürhentzian, Ol azkenean).
Oxala ez balu, azkenerat goibeldu bere akzione ederren distiadura!Lg I 336.
Azkenerat ya asizeláik erítzen sándua, kuidanzenzióla dilijenzia extremoaréki bere espósak. LEMatr3 6.
Azkenerat, irina ur ephelean orhaturik, ophilka ematen dute. DvLab 260.
Eta azkenerat gelditzen diren ondoek oihan balio handiko bat egiten dute. Ib. 332.
Hargatik azkenerat suak erre ziozkaten eskuetan zituzten lokharriak. JnnSBi 146.
Azkenerat boza histen zitzaion eta begiak bustitzen, Frantziaz mintzatzearekin. HUAurp 135.
Sorhoak edo ardailak ere asko tokian ustelarazi ditu uriak, bereziki azkenerat. Eskual Almanaka(?) 1897, 13 (ap. DRA).
Bizpahiru ziren bakarrik, azkenerat, ama batek bere umea bezala [hitz hau] zaintzen zutenak. JEBur 153.
Ohartzen niz makur erori ere dela azkenerat. JEBer 72.
Azkenerat bazaukan "zerbait" hori zela, ez segur. Lf(inZaitPlat XXIII).
azpisarrera-94
AZKEN ERTZ.
"Rincón" Ort Voc 149.
Azken-ertz baten, sabaitik eskegita: sare, zakil, arraun, tretza, tuntux eta apariyuak. OrtOroig 103.
azpisarrera-95
AZKEN ESKU.
"Azkenesku, el último en el juego de cartas. Neuk emoten baittut kartak, azkenesku naizen seiñale" Elexp Berg. Nahiz zeraukan azken-eskua, / Mariak zuen hasi gudua: / Truk.ElzbPo 207.
azpisarrera-96
AZKEN ETA GERO(Lar, Añ). "(Al) cabo al cabo, al cabo y a la postre" Lar. "(Al) cabo y al postre" Añ.
azpisarrera-97
AZKENETAKO.
De la agonía. Cf. AZKENETAN. Ortxen [Kalbarioko mendian] entzun dio, azkenetako itz bigunen artean, eriotzaren larriak atera dion mintzo estua.AgSerm 580.
azpisarrera-98
AZKENETAN(V-gip, G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 265; zestErret. "Azkenetan, en las últimas, en la agonía. Ointxe dago azkenetan gaizto madarikatua" Etxba Eib. Azkenetan dagola / Oso sinisturik. ABAmaE 341.
Añ azkenetan zegoela eziñ sinistu zuten, eta mandatua añ laster parrokiara bialtzeko atzera zeuden. ArrMay 101.
Arnasarik artu ezinda, izerdi larriz bustirik, azkenetan dago Joanes. AgG 357.
Motrollo gixajua azkenetan eguan, ixerdi larritan, zotinka. KkAb I 43.
Apez ordenatu berriak, eri-handietara eta azkenetan daudenetara deituek, sendakintzako erakaspen zenbeit on lukete jakitea. FIr 183.
[Aita] ezaguera osoan zegonan. Arritzekoa --gaur euskeraz itsusi dana--, azkenetan iketan asi zitzaionan Yesukristori: "Ator, ator lenbailen!". OrQA 43.
Etxahuniara eldu ziraneko Juanes gizajoa azkenetan zegon. EtxdeJJ 233.
Apaiz bat azkenetan dan gizon gaixo baten ondoan dago. EgutAr 22-2-1958 (ap. DRA).
Esanaz bere ama oso gaizki zegoala, azkenetan bezela, eta joateko azkar etxera. Salav 76.
Bere biotzeko Aiskide Maittia, azkenetan zala aurkittu eban. EtxbaIbilt 488.
Odol-ustutzen, ia azkenetan, arrapatu ziteken.AtañoTxanKan 35.
Goizekoetxeko Jose azkenetan dagoala ta joateko deitu zidatek. BBarand 157.
Azkenetan ikusi eta berdegunean berriro laga asmoz neramakiela [xoxokumea]. Zendoia 155.
azpisarrerakoSense-98.1
(Ref. a cosas)."Ointxe kursua azkenetan dago"Elexp Berg. .
Baña negua ia igaro zan, azkenetan ebillen ia. AgKr 36.
Baina Kornubiera azkenetan genuen dagoeneko. MdePr 256.
Beste oitura bat be ba-zan orduan, eta azkenetan egoala esango neuke. EtxabuKontu 87.
Aste santua gaiñean degu, / garizuma azkenetan. MMant 67.
Burruka dago emen indartsu / ta pakea azkenetan.Ib. 145.
Azkenetan aurkitzen da atsegina eta artean ez da azkenik. MEIG I 110.
azpiadiera-1.1
(Tras gen.). Bagilla zegoan bere azkenetan. Apaol 23.
azpisarrerakoSense-98.2
Muslariak azkenetan dira. Juanixiok eta Pellok badituzte lau amarreko. Besteak ere gertuan. TxGarmBordaB 34.
azpisarrera-99
AZKENEZ.
azpisarrerakoSense-99.1
a)
Por último, finalmente. "(Al) cabo, y al postre", "finalmente", "últimamente, por último" Añ. v. AZKENIK. Tr. Documentado desde principios del s. XIX en autores vizcaínos; en el s. XX aparece tbn. en algunos guipuzcoanos. Azkenez, jakin beozu, ze, zelakoa dan bizitzea, alakoa dala eriotzea. AñEL1 83.
Esan azkenez, berandu joango gareala oera. AñLoraS 189.
Gizon batek irago al leikezan atsakaberik andijenen erdijan, eta azkenez iragorik pasinoerik krubelena. Astar II 43.
Eta azkenez, egiten dau pekatu gizon edo mutil emakume bilosari begira daguanak. Ib. 150.
Kontuak yota, azkenez, / seme bakotxak / dituzan boltzak / bete dituz urre onez. ZavFabRIEV 1909, 35.
Azkenez esan bear deutsut eze liburu onetan ikusiko dozula batzuetan esaten dala egizu, egidazu [...]. AñEL2 7.
Eta azkenez, ontzia dakust uren gañetik, / Iragotean zelan arraia daben isten. ABAmaE 172.
Onena dala azkenez, esango deutsut nik, / Gauzak jakin artean egotea ixillik. Ib. 252.
Zeruko grazia eta laguntasunak iges eginagaz doaz, eta azkenez dator pekatu ilgarrian jaustera. ItzAzald 156.
Da azkenez, Ozinbelzko txakurrak eurak, zerbaiten perill gaiztoa sosmau balebe legez, asi ziran zaunka-zaunkaka. AgAL 26s.
Ta, azkenez, euren egitekoa da, errian da inguruetan jateko bear dana, kalerik kale saltzea. AgKr 66.
Azkenez eskatu egijozu. Kelmen 11.
Urrengo, egiarik andienak zerizkiola esaten ausartu zan, ta azkenez, adiskidien txaloak txit narotu zioten uste dollor ori. AgG 218s.
Gero Aita Batizen itzaldi sakon sutsu ederra; ta azkenez berriro zugaztira, onedaspena (bendizioa) artzera. AArdi 114.
Urtiekaz bigundu ta azkenez urtu egingo zala. KkAb I 40.
Zenbat eta zelako onurak dakaskuzan [lagijak], eta azkenez, zein goratubak ixan biar eben lagijak ikasi ta aztertuten dabiltzanak. Ib. 19s.
Gero zidarrezko estuntzea (katia). Onen urrengo pipa andija. Eta, azkenez, esku-burdija. Altuna 59.
Aita Prantzisko! begira azkenez maitasun biziz / zure olerkariari. JaukolBiozk 35.
Luzaro bere aldez asko eukita be, / Azkenez ostikoka erabilko dabe. Enb 179.
Ta ez zuten ezer idoro, gezurrezko aitorlari asko aurkeztuarren. Azkenez, ordea, bik etorri ta esan zuten: [...]. OlMt 26, 60s (Arriand, Ker azkenez; HeH azkenean).
"Zenbat ba?" itandu geuntson azkenez. KkAb II 108.
Eta juan eta juan, azkenez, katamixarren errira eldu ziran. Otx 58.
Azkenez, ogibide ta zeregin guztietako alogerak [...] ta enparauetako irabaziak, adiñon zuzenez alkartu bear litzakez. EguzkGizAuz 142.
Anton Kokoak eskaintzen dio / bein, biz, azkenez, zâtoa. OrEus 383.
Azkenez, zure aitziñera etortzea erabaki nun.ZaitSof 167.
Eldu zan, azkenez, karrera-eguna. BilbaoIpuiB 21.
Eta azkenez, moillatik moillara egin bear ebela erabagi eben. ErkiagArran 58.
Azkenez, guztiz minbera, au esan dit. TxillLet 68.
Ta, azkenez, elorri- / adarrak, emaitzez... / Ta, azkenez, usoak, / ta, azkenez, garaia. / Ta, azkenez, elorri- / adarrak, emaitzez... / Ta Irailla mendian. GandElorri 115.
An, azkenez, aitu zitzaizkien goiko ta beeko soñu guztiak. AnabAprika 69.
Lenengo, errietako ziñegotziak, eta geroago, aldunak. Azkenez, uriburu nagusirakoak, antza. ErkiagBatB 71.
Irugarrenak [irugarren zatiak], azkenez, beste ainbeste dagi oroimen eta naimenarekin, garbitu ta utsitu landako zer guztitik.Onaind(inGaztMusIx 147).
Azkenez bere etorri jakun / guri egoera txarra. FEtxeb 29.
Azkenez euren naia / lortu egin dabe. Ayesta 42.
Da azkenez, ainbat tira-biraren ondoren, azkeneko au ondo eragin eutsen da izenpetu genduen. Gerrika 235.
v. tbn.
ForuAB 101. Belaus Andoni 15. Munita 147. Akes Ipiñ 34. Osk Kurl 25. Alzola Atalak 138.
azpisarrerakoSense-99.2
b)Por última vez.
v. AZKENENGOZ. Baña il baño len / entzun egidak, / beste bein eta / azkenez. GMantGoi 110.
Lurrean azkenez elkar laztandu genun, zeruan elkar ikusteko asmoan. OrMi 136.
Gorputzari lo ederra au azkenez sartuko; / pizturik, etzera ilgo, etzau loak artuko. OrPoem 550.
Santo Domingo eta Artxanda / euki laizke ba gogoan, / gure gudari onok or ziran / azkenez kalbarioan. FEtxeb 34.
azpiadiera-2.1
Por última vez (hasta el momento).
Ba omen zirudian urtheak iragan zirala bizar-khentzailearen haizturrek bere ileak azkenez hunkitu zutenetik. OskKurl 97.
azpisarrera-100
AZKENEZ GOITI.
v. AZKENAZ GOITI.
azpisarrera-101
AZKEN FIN.
azpisarrerakoSense-101.1
a)
Fin, final. Gauzen unsa egiteko neure azken finian. E 21 (cf. AZKEN FINEAN).
Munduaren azken finean. Mat 16.
Azkenak khoroatzen du berze obra guztia, / bai azken fiñak halaber presunaren bizia.EZMan II 84.
Azken fineraino behar bezala obratzeko. Harb 61.
Ondorea, azken fina, abszintio belharra bezain min eta gozo gabe. Ax 355 (V 235).
Zeren azken fineko perseberantzia da gakhoa. '
La perseverancia del último momento'.Ib. 460 (V 299).
Orhoit zaite bethi azken finaz eta denbora galdua eztela bihurtzen. SPImit I 25, 11 (Ch azken fiñaz; Ol amaia).
Zeren nola biok zuen azken finari hurbildu baitzaizkote. SPPhil 178.
Mundu hunen azken fiña eta akhabantza. TtOnsa 35.
Lagun zakizkit egun, / lagun azken fineraiño. Gç 208.
Hekien azken fina ordean izanen da hekien obren arauerakoa. He2 Cor 10, 15.
Ori aren neke guzien azken fiñ eta koroa izan zala. CbEBO 49.
Ikus bezate nigan / nere antzekoak / zer azken pin daukaten / ni bezelakoak. ItFab 257.
Munduaren azken-fiña / Zadukaten ethorria. Gy 248.
Kondenatuben azken fiñeko / penagarrizko pausuak. TxB I 206.
Munduaren azken-fina hurbil ez badago. MIH 214.
azpiadiera-1.1
(Pl). Postrimerías, novísimos (del hombre). v. azkenki. Azken finak bekhaturik ez egiteko gogoan eduki behar direnak dira laur. Mat 34.
Erratzik hemen gizonaren lau azken fiñak. EZMan II 49.
Gizonaren laur azken fiñak. Harb 35.
Gizonaren azken finez. Heriotzeaz. CatLav 62 (V 40).
Gizonaren azken finak dire laur. El 18.
Gizonaren lau azken finak dire: Heriotzea, Iujamendua, Parabisua eta Ifernua. ExIzp(ed. 1766) 131.
Azken finak bahitu meditatzen, / ez hinteke bizi gaizkipean. Iraultza 27.
Deitzen dire azken finak zerengatik diren azken mugak, zeñetara erori bear duen baratzera gizonak. (254). LE-Ir.
Gizonaren laur azken finak. Dh 52.
Gizonaren azken fiñak dire lau: eriotza, juizioa, infernoa eta gloria. CatCla 20.
Azken fine orroitzean. XaOdol 85.
v. tbn. Gç 171. CatLan 119. Monho 100. CatLuz 29. Jaur 130. CatJauf 70. CatUlz 47.
azpisarrerakoSense-101.2
b)Fin, finalidad, objetivo.
Zein baita Iainkoa, gure azken fina eta ontasun guztia. Mat 154.
Ni behar naiz zure azken fina eta guzien gaineko xedea izan. SPImit III 9, 1.
--Zein da Kristioaren lenbiziko obligazioa? --Bilatzea azken fina, zeinetako kriatu baizue. --Zer finetako kriatu zue? --Jangoikoa zerbitzatzeko eta gozatzeko. El 25.
Majestate Soberanoa, zeiñak gure akzione guzien hastapena bezala, guzien azken fina ere izan nahi baitu. HeGudu 68.
Nere azken fin edo zeruko gloria alkanzatzen ez badet. CbEg II 21.
Ene obren erregelari eta azken finari bezala. Brtc 36.
Ene arimaren azken fina eta loria. JesBih 455.
Zeñ preziotsua zeran zure azken fiñaren anditasun eta doatsutasunaren aldetik. ArrMay 26.
azpisarrera-102
AZKEN FINEAN.
azpisarrerakoSense-102.1
a)Al final, en el último momento.
v. AZKENEAN, AZKEN BURUAN. Gure gauzez ordenatu, oso giren artian, / gero eztugun egiteko hezaz azken finian. E 37.
Halako moldez non azken finean zurekin batean ardiets dezadan eta goza sekula fin-gabeko loria. Mat 187.
Eta gloria ardiats / Gero azken fiñean. EZEliç 244.
Nola halaber bere mendean gaizki bizi izatu dena, azken finean erremedia baititeke, ohoin ona egin zen bezala. Ax 215 (V 144).
Zeren iraganak iragan, azken finean nolako garen behatzen du Iainkoak. Ib. 460 (V 299).
Jendeak, ikhus nazazue / Nolatan azken fiñean / Zuengatik hiltzera noan / Gurutzearen gaiñean. Gç 86.
Bañan akorda bekit noizbait / Azken fiñean urthe bat. Ib. 173.
Azken fiñian bitartekotzat / bera jarriko al zagu. Ud 118.
Aizken piñean gure kontua / arren eduki dezala [San Martinek]. TxB I 44.
Edo bestela azken fiñian / penetan illko zerade. TxB II 155.
Haurra ongi dator azken finean, baina ama galdurik dago. ArtiIpuin 82.
Deabruak asmaturikako gauza da, eta deabruak eramaten du guztia azken finean. ArtiTobera 278.
Banitate oroetaz bilhustu, marmario guzietaz / eta azken finean gure baitara itzuli. LasaPoem 109.
Oihuak oihu eta sesioak sesio, utzi eta baztertu egiten dira, azken finean bederen, norberekoikeriak eta eskualdekeriak. MEIG IV 111.
azpisarrerakoSense-102.2
b)A fin de cuentas.
Ez ote zuten azken finean hangoek guk [...] idazten genuen baino hobeki [...] idazten. (1983). MEIG VI 58.
Azken finean, Joyce edo Kafkaren zenbait fruitu ez bide dira denbora-pasa irakurtzekoak. (1986). MEIG IV 134.
azpisarrera-103
AZKEN GAITZ(La) postrer enfermedad. Beren azken gaitz lo zorro, letargo, deritzan ta akordu guzia ta ibilera kenzen dituen eritasun galgarrian. MbIArg I 301.
Azken gaitzak nere baithan eta ezagutza osoan utziko nauela. DvLEd 164.
v. tbn. Hb Egia 14 y Or Aitork 235. Jatordu arek eta gau-pasak, sortu dio azken gaitza. NEtx LBB 291.
azpisarrera-104
AZKEN GAIZTO.
Mal final, fracaso. "Azken gaizto egingo duk, xoria, gazterik egiten ezpaduk abia (Ax, msOch)" A (en realidad lo que aparece en Ax 178 (V 120) es fin gaitz eginen duk). Nork aien aginde edo asiera eroa aien azken gaiztoarekin naiko luke? CbEg III 332.
Horixe egiten du gaizkilek, azken gaiztoa izango badu ere. MEIG I 151.
azpisarrera-105
AZKEN GANTZUDURA(Hb (-nz-), H). Extremaunción. Sakramendu hau zergatik deitzen da oliadura eta azken ganzudura?CatLav 312.
(V 155)--Kofesatu ahal izan da? --Doidoia azken gantzudurak ukhan ditu. DarthayetManuel 358.
azpisarrera-106
AZKEN GOGO.
Testamento. v. AZKEN NAHI. Ander zan, Ander bere amari idazten azken gogo antzera. Ikusia zegon luzaro bizitzeko ez kemenik eta ez itxaropenik ez zeukala. JAIrazBizia 94.
Lardizabal-dar Joaquin bere illoba izan zan azkengoguaren betegille. Ayerbe 1967 (?) 29 (ap. DRA).
azpisarrera-107
AZKEN IGURTZA.
Extremaunción. Boskarrena, Azken-igortza (Oleaziñoa).KIkV 83.
azpisarrera-108
AZKEN IGURTZI (ZestErret).
Extremaunción. v. oliadura. Al baldin ba-du, ezaguera duan bitartean artu bear du eri dagonak Azken-igurtzia. KIkG 77.
Azken-igurtziak eman zition. OrMi 147.
Oitura danez, azken-igurtzia emanen diogu eta errosarioa esan.EtxdeJJ 49.
azpisarrera-109
AZKENIK (VP 2v, Añ, H).
a) Por último. "Últimamente, por último" Añ. "En dernier lieu" H. Berriz berze bat igor ziezén, eta hura hil zezaten [...]. Oraino bada bere seme maite bat ukhan eta, hura-ere igorri ukhan du hetara azkenik. LçMc 11, 6.
Ene aitak ohoratu beharko dik lehenik, / Gero haren ondoan nik, spirituak azkenik. EZMan I 29.
Beha lehenik, mintza azkenik. OPr 79.
Gero azkenik, / Beharrenik / Emadazu dudana, / Margarita, / Iin-konjita / Gauan behin zugana. OPo 8.
Presentatzen zaitzunetik hautatu gabe, eta presentatzen den bezala iatea, lehena lehenik, azkena azkenik. SPPhil 319.
Esku eskuina emanik kopetan, handik sabelean, gero ezkerreko sorbaldan, eta azkenik eskuineko sorbaldan. CatLav 21.
(V 18)Eta esan-erazi dit ark niri bein Loiolan, gero Madrillen ta orain azkenik emen Itali berean. MbIArg I 51.
Azkenik Eleiza deitzen da Apostolikoa, zeren erakusten duan Apostoluak erakutsi zuen hura bera. Ub 145.
( s. XIX)Ezagututeko kanpoko ta barruko gatxak; egiteko pronostikuak euren gañian, ta azkenik kureetako. MgPAb 83.
Eta azkenik, 4 a konsideratu dezagun astiro Jesu-Kristo gure Jaunak berariaz autu zuen pobrezako bizimodua. Gco II 38.
Eta ainbeste neke-oñaze, eta azkenik gurutzeko eriotza igaro zinduana. AA I 522.
Orduban [...]. Orduban, azkenik, miinagaz pekaturik egiten ez dogunian, izango gara santubak. fBIc II 181.
Berak azkenik / Bêban emastegei naikoa?ZavFabRIEV 1907, 539.
Eta azkenik erregutu eikiezu Yaunari, eta Ama Birjineari bekatu mortalean datzazanakgaiti. AñEL2 60.
Azkenik esaten dau, ezik, ez dala izaten Gipuzkoan bertarako lainbat arkume. IztC 175.
Begira azkenik, neure arimia, zenbat balijo dozun. UrMarIl 16.
Madarikatzen tuela bihotz osoz aldizka / Zilho guziak lehenik, / Bere abereak ondotik, / Gero orga eziñ mugitua, / Azkenik bere burua. Gy 132.
Azkenik behar bada Laphurdi kantatu, / Gutik lan gaitzagorik dute besarkatu. HbEsk 85.
Indazu, azkenik, grazia hemendik aintzina egiazko desherritu bat bezala lurreko gauzentzat bizitzeko. DvLEd 116.
Gero xuria edo beltza eta azkenik horia edo ñabarra. IpDial 100 (Dv, Ur azkenik; It atzenik).
Onetarako ematen zituen batek jan-edan andiak; besteak somatzen zituen jostaketa berriak eta azkenik, besteak lagun askorekin eizera eramaten zuten. ArrGB 100.
Biotz oneko aberats ark eskaini ziozkan Santuari zituan ondasunak, eta azkenik bere burua. BvAsL 152s.
Deputatu heiek konparatzekoak ziren azkenik bere etxe handi eta ederra erre lezaken gizon bati. ElsbFram 60.
Delakotz nagusien Nagusia eta handitasun guzien jabe soberanoa [...]; eta azkenik behar delakotz egun batez izan gure saristatzailea. ArbIgand 58.
Erretor Bidarrin hamar urte; gero Atarratzen hemezortzi. Azkenik Baionan kalonje. HUAurp 161.
Ta azkenik, nere erritar euskaldun maiteak, bizi gaitezen denok gurutzearen itzalpe gozoan. AgSerm 434.
( s. XX)Aitak edan lehenik, gero semeek, adin arau, lerroan, gero alabek, azkenik amak. JEBur 77.
Gero bikarioak erdi erdian, eta gero, azkenik, emaztekiak. BarbSup 138.
Ondotik, Adarbeltz, Sabelgorri [...]. Azkenik Sabelkina, amabitxia, Gantxior. Ox 59.
Ta ber-bertan sortu zen olerkariari dagola, dio azkenik. OrMi 4.
Gero berriz frantsesek, eta heien ondotik Erronkarikoek, eta hola aldizkatu ondoan, metaren gainian azkenik hemengoek. Zub 54.
Ta azkenik ez luzatzeko: oraindik ere eranegun, badakizute zer besterik egin degun. LdiIL 140.
Eta azkenik, Madeleine-aldikoak galanki azaldu dira orain aipatu ditugun toki oietan. JMBELG 23.
Azkenik Iñazio santuak eskeintza dagi: bere buruarena... eta bere Erriarena. SMitxAranz 163.
Mila othoitzen ondotik, Jean XXIII lehenik, Gregoire XII gero, Benoit XIII azkenik erori ziren Elizaren onetan beren karguen uzterat. ZerbIxtS 108.
Belarra ken lênik, urrena, lai-lana, azkenik, aitzurra. OrPoem 522.
Ar zazu azkenik nere agurrik begirapentsuena. NEtxNola 13.
Eta azkenik au beti gogoan izan. Munita 130.
Piarresen bildur [...], aitaren bildur, baserriko jabegaitasuna kenduko zionetan eta azkenik erri-bildur. EtxdeJJ 267.
Lehenik Frantziako gerla egina zuen, lau urthez. Gero Indoxinakoa. Madagazkarren itzuli bat. Azkenik Algerian egona zen urthe bat. JEtchep 89.
Geroago bizia sortu zan; urrengo, abereak; eta azkenik, gizona, bere gogamen ta guzti. VillJaink 54.
[Etxe horrek] "ur handia" (Errobi) zuela alde batetik, beste batetik "Santa Maria" Ospitalea (Elizatik hurbil) eta azkenik "Merkatuko Plaza". ArdoySFran 40.
Eta azkenik besarkada bat / Euskalerri guztiari. MMant 117.
Esango al zeniguke zerbait azkenik, euskara eta euskararen alde gabiltzanon asmoei buruz?MEIG I 68.
v. tbn. He Mt 22, 27. Lar STomas 1. Cb Eg III 213. JJMg BasEsc 73. Aran SIgn II. Zby RIEV 1909, 104. CatJauf 21. Lh Yol 22. ArgiDL 89. Iratz in Alzola Atalak 121. Gerrika 260.
azpisarrerakoSense-109.1
(Con reduplicación intens.). Ogei ta lau bertsokin / ara errematia, / agur aizken aizkenikan / Ama maitia. PE 117.
Hitz bi, azken azkenik, argitaraldi honezaz. MIH 289.
azpiadiera-1.1
Al final. "Sobretodo, finalmente" Añ. v. AZKENEAN. Aizkenik egingo balitu ere Santu guziak egin zituzten penitentzia guztiak baño andiagoak, ez ledukake orregatikan ere remediorikan batere. OA 166.
Esan zion azkenik Apostolu Jaunak kargudunari. MbIArg I 117.
Len edo gero, azkenik ill bear dedala. CbEg II 82.
Azkenik ekusi zuen heren gañean zegoten nekea ta kastigua. Ub 71.
Eta emanendidála azkeník grázia guzién koróna. LEOng 36v.
Nagitu ziran gerora kristauak pakearekin, ta azkenik Inozenzio irugarren ta Erromako Aita Santuak Letrango Konzilio Santuan ipini zuen mandamentu estu bat. MgCC 207.
Ta azkenik asmo onekin igo-erazi zion berak nai bezela edan zezakean neurriraño. VMg 85.
Azkenik gatx triste asko ta eriotza gogorraren mendian gelditu ziran. JJMgBasEsc 34.
Eta ifiñi digu / azkenik beldurra / isteko zintzurra. ItFab 211.
Azkenik edo ondorian aparezitu zren bi testigo falsu. HualMt 26, 60 (Ur (V), Samper, IBk azkenik; HeH azkenean).
Etsaiak gerra gogorra egin zion, Santua azkenik garaitzalle atera bazan ere. BvAsL 182.
Nere arrebak ere saldu nau azkenik!Apaol 113.
Esan eta esan, Pernandok ere siñiztu zion azkenik. MujPAm 64.
Don Carlos naastu zan pranko, baño azkenik eskua luzatu zion. OrSCruz 129.
Eta azkenik zaldi gañean atzeko aldea larrutu bai zuen, ezin zaiteken zaldiz. FIr 150.
Noiz astoaren urratsean, noiz mandoaren taka-takan; azkenik, arnasa ilhun batekin, behor español baten lauazka pisuan. JEBer 101.
Azkenik, gaitzenari saria eman zioten. LdiIL 111.
Egun batzuez jeikita iraun arren, oeratu bearra izan omen zun, azkenik. TAgUzt 260.
Bururatuko zaizkotenean zeru lurreri mendeak, / Tirainak sutan azkenik zuri jinen zaizkitzu salbaiki. Iratz 46.
Arkaitz bera aserrez erreteko gai aizen gizatxar alen ori! esateko al zera azkenik?ZaitSof 66.
Azkenik, Usoari otsegiñaz galdetu zion. EtxdeAlosT 28.
Edo azkenik emazteak sinesten ez dionean. MdePr 126.
Bizitza... Sukarra, lenbizi... Ta azkenik, amaia. TxillLet 129.
Pixkana-pixkana bertago jartzen zan eta azkenik bertaraño iritxita nagusiari begiratzen zion aurrean zeukan guztian. AnabPoli 82.
Azkenik, zerraldoa bizkarrean zutela, atera ziran gorputz-bidean aurrera. NEtxLBB 185.
Azkenik aurka lenago lagun / genduan baserritarra. Olea 32.
Azkenik, Artikutzako mendi-puntan arkitu genduan pagolizar aundi bat. Albeniz 151.
v. tbn. Aran SIgn 27. Ag Serm 373. Ill Testim 30. Lh Yol 37. Zerb Artho 96. Vill Jaink 134. Ibiñ Virgil 34. Onaind STeresa 53.
azpisarrerakoSense-109.2
b)Por última vez (hasta el momento).
Badakizu nola azkenik urran dela bi urte bortuetan bista uken gunian [...] ofrezitu zinduten. "En la última vez que tuvimos vistas".MRos 10.1r.
Aita, hunelako egunez azkhenik kofesatu nintzen. EZEliç 141.
Beste iñun diran Eleizaak inprimierazotzen ditue ateratzen dituen Kantaak (azkenik Bilbaoko San Praiskuko Praille gajoetaraño). GavS 6.
Orain azkenik gaxotu zanean deitu zidaten. LabEEguna 67.
Azkenik ikusia nuen 1925-ean. Orduan oraino sardient zen naski. Etchebarne 120.
azpisarrerakoSense-109.3
c)(Con vb. con suf. de relativo, part. det. o similar). En último lugar; por última vez (hasta el momento). "Dernièrement, la dernière fois" H. Orduan izanen dire husu Apostasiak, / Iraganen ahantzgarri azkenik ethorriak. EZMan I 64.
Esker itzultzen darotzut / Lehengo ontasunez, / Eta guztiz ere azkenik / Ardiatsi tutzunez. EZEliç 11.
Zeren azkenik erran ditudan lizundura suerte hauk eztire bekhatu baizen. SPPhil 261 (He 263 azkeneko lohikeria).
Goazen ekustera bein, orain azkenik esan dugun hau. MbIArg I 160.
Lenbiziko ametsa bezain amets eroa izandu da S. Francisco Xavierren aldar aldean azkenik nik izandua. MbIArg II 233.
Baldin eman behar badiot zuri bezanbat azkenik ethorriari, egiten darotzut hortan bidegaberik?Lg II 197.
Irakurri dut hainitz liburu Elizaren aldeko, bainan etzen bat hainbertze Eliza altxatu duenik, nola azkenik mintzatu den yauna. HbEgia 116.
Azkenik aitatuko oek danak geroago jokoan sartzeko zai zeuden. TAgUzt 180.
Auxen da doakabeak azkenik idatziriko papera. BerronKijote 151.
Aita Villasante izan da, noski, azkenik horien berri eman duena. MEIG IV 96.
Azkenik irakurri dudan Zeruko Argiak, irailaren 23koak, leku ugari opa di. MEIG VIII 36.
azpiadiera-3.1
Recientemente.
Hartü tügü, pharte handiena Noelen lilian; bat Othoitze eta Kantika espiritüalak den librian; bestiak, azkenik ziberutarrez inprimatü kantiketan. UNLilia 2.
[Errebistak] guri asko irakatsi digu, baina azkenik agertu den liburu batek gehiago. MdePr 46.
azpisarrerakoSense-109.4
d)En último extremo, a fin de cuentas.
Naturaleza arteza da, hainitzak bereganatzen tu, sareetan atzemaiten eta enganatzen, eta bethi beretzat azkenik hari da. SPImit III 54, 1 (Mst azkenik).
Batek sinhesten tügü eta nekez bestek / Ber jokia dükegü azkenik oroek. Xikito 9.
azpisarrerakoSense-109.5
e)En último lugar, en el puesto menos importante.
Itxura egiten dugu nahi dugula azkenik eta mahainaren lekurik beherenean iarri. SPPhil 206 (He 208 alegia azkeneko izan nahi).
azpisarrerakoSense-109.6
f)"Azkenik ethorri da, il est venu le dernier"Dv.
azpisarrera-110
AZKEN-HIRUGARREN (PMuj).
Antepenúltimo.
azpisarrera-111
AZKEN HITZ(Sólo incluimos los ejs. más lexicalizados).
azpisarrerakoSense-111.1
a)Epílogo. "Péroraison" T-L. Azken-itza. SorBar 107 (título de un capítulo; v. tbn. TAg Uzt 311).
Epiloga edo azken hitza. ElsbFram 186.
Azken hitza apezez. ZerbAzk 83.
Sail honi denari azken hitz bat eman behar-eta, erran behar dugu irri gutiko gizona azaltzen zaigula hemen gure idazlea. Larre(inXaOdol 17).
azpiadiera-1.1
Epitafio.
Zuhurrenak bota beza / Azken-hitz hau burura: / "Irriz leher egin eta / Guan da bertze mundura". ElzbPo 213.
azpisarrerakoSense-111.2
b)Testamento.
v. AZKEN NAHI. Idazki txiki bat "San Prantziskoren azken-itz (testamentoa)" deitsoena. BelausAndoni 17.
Nere aldetik, egin ditudan lanetatik onaurkiak artu ta geroko gizaldiei eskeiñi bear nizkien nere Azken-Itz bezela. Euskal Testamentu bat bezela dijoakizue, beraz, nere liburu au. NEtxLBB 8.
azpisarrera-112
AZKEN JUDIZIO.
Jucio Final. "Azken juiziyua zala uste izan, amaiera, munduaren azkena zela uste izan. Azken juiziyua zala uste nian! Oaindik halako danbarratekoik ez huan izango mundua sortu zan ezkeo"ZestErret.
Hek eztitu Iainkoak solament azken iudizioan punituren. LçIns D, 6v.
Azken iudizioaren orhotzapenaren ariaz. EZEliç 349.
Azken iudizio jeneral haren egunian.TtOnsa 34.
Egiaz azken iudizioan etzaiku galdegiñen zer irakurri dugun. Ch I 3, 5 (Mst azken jüdiziozko egünian).
Azken juizioan Kristoren gisa piztu. CbEg III 383.
Azken yudizioa ustekaberik ethorriko zela. Lg II 187.
Azken juizioko egunaren gañean. AA III 535.
Pensatzen zuelarik nork bere buruan / azken juizioa ote zan orduan. ItFab 262.
Azken juidioa da bizitzetik eta eternitaterako iragaitza. DvLEd 270.
Ikusi zuen zelai zabal batean azken juizioa egiten. ArrMay 48.
Oraingo bizitza ta azken juizio egun artean. InzaAzalp 95.
Othaskaz othaska onthutsik Azken Judizioraino ibiltzea goxoago liteke. BarbSup 108.
Oro jakinen dira azken judizioz. Etcham 210.
Azken juiziyua datorrela / ori gaude adituak.Yanzi 60.
"Azken juizioan / Jinen niz", erranik.LuzKant 105.
Tronpeta soiñu aiek azken juiziokok ziruditen. UgaldeIltz 13.
Onak eta gaiztoak berez ditzakegu, Azken Juizioan bezala. MIH 267.
v. tbn. Mat 34. Ax 586 (V 376). Brtc 261. Jaur 137. Azken juizio: Mb IArg I 341. Ub 157. Añ CatAN 26. CatB 31. Xe 382. PE 24. Sor Bar 70. Bv AsL 138. CatUlz 20. Iraola 59. A Ardi 84. Tx B I 81. Ir YKBiz 155. Azken judizione: UskLiB 216.
azpisarrera-113
AZKEN JUJAMENDU.
Juicio Final. Azken iuiamenduaren ondoan gorputz eta arima zerura igateko. EZMan II 177.
Azken iujeamendu eguna datorrenean. SPImit I 3, 5.
Zenbat kristau azken juiamenduan ez dira espantituak izanen. HeGudu 11.
Harek eztü lotsarik ez phenen, ez azken jüjamentiaren. Mst I 24, 7.
Beti gizon hil baten esklabo egon behar, iduri eta biharko den azken jujamendua eta arimek elgar ikustea.JEtchep 60.
v. tbn. Monho 116. Jaur 382. Azken jujamentu: UskLiB 94.
azpisarrera-114
AZKEN JUZGANTZA.
Juicio Final. Azken juzganzako egunean. MbIArg I 316 (v. tbn. 257, 343, 202 y 324).
azpisarrera-115
AZKEN MUGA.
azpisarrerakoSense-115.1
a)Fin, objetivo.
Zü zira arren huntarzünen ororen azken müga. Mst III 59, 4 (SP azken fina, Ch xede azkena).
Otoitz bikaiñean Aita dugu azken-muga. OrQA 151.
Bestalde, diranek oro badute bere zertako izana, zertara bearra, nora bearra, Sokratek zionez, Iainkoa dute azken-muga, alegia.ZaitPlat 86.
Ta, zorioneko orrek, etzazu ustearen aurka erantzun, azken-mugaraino el gaitezen nolarebait. Ib. 138.
Urrengoan ikusi bear dugu Jainkoagan duela, berebat, bere elburu ta azken-muga ere. VillJaink 96.
Oztopo batek bere bidea itxiko balio bezela, alderatuaz, aldarazten duen pendizen batean irristatuaz, hor dabil bere azken-mugatik aldenduko balitz bezela. MEIG IX 125.
azpisarrerakoSense-115.2
b)Fin, final.
Mintzo ziren Zeruaz bere patriaz bezala, bere premuntzaz eta bere lanen eta pena guzien azken mugaz bezala. Jaur 187.
Gure biziak bere azken-muga urreratzen nabaitzen du. NEtxLBB 7.
azpiadiera-2.1
Extremo, límite.
Espainiako azken mugatik, untziz iragan ziren Afrika beltzera. BarbSup 164.
AZKEN-MUGARATU.
Realizarse, llegar a su culminación. Allandek, arretazko soak egiñaz leioan barrena, Xalbat eta Engraziren arteko ezkontz-naste laidogarriaren xamurkeri guziak zeatz-meatz ikusi zitun eta bi xalanten arteko maitakeriak azken-mugaratzen ari zirala oartu zanean, anka egin zun baldar xamar. EtxdeJJ 113.
azpisarrera-117
AZKEN MUGARRI.
Extremo, límite. Deitzen dugu Jainkoaren Ama, hori da haren goratasunaren azken mugarria.Jaur 353.
Yesusen erakuspenak baitire zuhurrak, garbiak, argi dutenak izpirituaren azken mugarritaraino.HbEgia 90.
azpisarrera-118
AZKEN-NAHI(Urt, Añ; azkenai Lar, Hb (-nahi)). Testamento. "Ab intestato decessit [...] azken nahia [...] deklaratu gabe [...] hil da" Urt I 25. "Última voluntad" Lar (pero s.v. "testamento" trae atzenaia, testamentua, testamenta). Cf. azkenaitxo. Aitak etzioela utziko ber-azken nahian bizitzeko behar zukeiena baizen. Birjin 380.
Aski izango da azken-nai agiriko edo iriki bat, ontzat ematen badute egin duenak artarako izendatu dituenak. EtxegRIEV 1908, 117.
Bera il-aurretxoan eta il ta gero, oraindik il-berri zala, bere ondoan nintzan eta bere azken-naia lenengoz irakurri zanean ere bertan nengoen. AItzald II 77.
Gai ortan, argi ta garbi azaltzen da azken-naia. AlzTxib 86.
Azkenai ageria egin leike [...] bi ziñaldarien aurrean. ArgEgut 1923, 36.
Azkenai ezkutua (itxia) egin leike zazpi ziñaldarien aurrean. Ib. 34.
Bertoldak il baño egun asko aurrerago emoniko azken-naia. Otx 95.
Bertoldak, bere azken-naian, emaztia ta Bertoldin ixeneko seme bat ixentetan zittuzala oñordekotzat gomuta yakon. Ib. 104.
Au nizun Lizardi zanaren nereganako azken-nai gisan. OrBM 14.
Azken-naiei buruzko adierazpenak.EAEg 23-11-1936, 367.
Zuk, berebat, nire azken-naia yaso, arren bai arren! yauregi baitan datzana, zerorrek opa dukezunez, illobian eortzi. ZaitSof 97.
Asi yakon notarioari bere azken-naia agertuten. BilbaoIpuiB 29.
Zeazki betetzea nai duzute-ta, ark bere azken-naian agindurik utzi zuana. BerronKijote 149.
azpisarrera-119
AZKEN OLIADURA.
Extremaunción. Azken-Oliadura edo Oleazio Santua. Ub 214.
Sakramentu au da Oleazioa edo Aken-oleadura. AA I 535.
Zertako da azken oliadurako sakramentua?Legaz 46.
azpisarrera-120
AZKEN OLIAZIO.
Extremaunción. Gaitzak kordelak estutu, eta azken Oliazioa ere eman zioten. CbEg II 178.
azpisarrera-121
AZKEN ONDOKO.
Persona insignificante, último mono. "Sous-fifre, azken-ondoko" T-L.
azpisarrera-122
AZKEN OHORE(Pl.). Honras fúnebres. Korporalek aitzera / ematen mihiseak, / zeñaz estali baitzuen / Magdalena andreak: / Eztietzakidatzula ukha / azken ohoreak. EZEliç 55.
Hekien gorphutzei bihurtuko diozte azken ohoreak, segituz ehorztera.JesBih 417.
Senharra zabillan gorphutzaren billha, / Nahiz, komeni bezala, / Egiñ azken ohoreak, / Frogu, orazioneak.Gy 191.
azpisarrera-123
AZKEN ORDENU. Testamento.
Eriek bere eritasunetan eta azken ordenuetan egiten ditutzten legatek, emaitzek. Ax 240 (V 160).
--Hil ondoan zer zor zaie aita amer? --Haien azken ordeñiak balia erazi, eta hentako Jinkoa othoi erazi.Bp I 93.
azpisarrera-124
AZKEN ORDU.
azpisarrerakoSense-124.1
a)"Azken ordua, la dernière heure, celle de la mort" H. Itsasoan eztezagun ikhus azken ordua. EZMan II 144.
Etorri zen guzioi etorriko zaikun azken hordua. MbIArg 204.
Azken ordu artan oiek zer egin edo kezka gutxiago oi dute. CbEg III 357.
Bada nere azken ordua alderatzer da. ArrGB 31.
Emen nago ni azken orduaren zai. AgG 212.
Ango euskaldunen artean itxedoteko bere azken-orduari. Mok 20.
Engrazik, bere azken orduko barkapenarekin, yoranez ideki zai zegon Etxahuniako ateak zabaldu zizkion Piarresi. EtxdeJJ 279.
Azken-ordu ori oraindik urrun baldin balego. ErkiagArran 173.
Aita Goikuak jarririk dauka / bakoitzai azken ordua. BEnbNereA 157.
Bere azken ordua hurbil zegoala ikusi zuan. OskKurl 97.
Bere azken ordua zertarako geiago mindu?NEtxLBB 85.
Ordu on bat izan dezagula guztiok azken ordu ori. BAyerbe 186.
v. tbn. Xe 321. Ill Pill 25. Jaukol Biozk 102. Ibiñ Virgil 54. Berron Kijote 150. Onaind STeresa 109.
azpiadiera-1.1
(Pl.). Gorputza galdu, ta animarentzat ere azken ordu txarrak. SorBar 55.
Bera ta Manuel izango dira nere azken orduetako lagunak. AgG 284.
Ez dau bakarrik itxi / azken orduetan. Enb 79.
azpisarrerakoSense-124.2
b)(En casos locales de decl. sing.).Última hora, último momento.
Arratsaldean, azken orduan, geroago ta estuago autari billa ebilzanak Txanogorriren eske joan ziranean. AgKr 180.
Asmoz, ager-asmorik ez nun azken-ordura arte. OrBM 6.
Eldu zan bat azken orduan aintxitxiketan [estaziñora], eskuetan sobria zeroiala. SMZirik 110.
Drogeruaren dendan saltzen ziran banaka batzuk azken orduan. ErkiagBatB 28.
Laguntza badut azken orduan / nik hareri preposatu. Mattin 104.
Industria eta etxe publiko guztiak minaute eukezalako, azken orduan dana desegiteko. Gerrika 178.
Zenbait poema, 225-250 orrialdeetan, agian, egileak azkenorduan kendu zituenak. MIH 237.
Azken orduko presak direla eta. MEIG VI 166.
azpisarrerakoSense-124.3
c)Últimos tiempos, fin del mundo.
Antikristo asko agertu da orain; horretatik dakigu azken-ordua dela. IBe1 Io 2, 18 (Dv, IBk azken ordu; Lç, TB azken denbora, He azkeneko oren, Ker azken-aldi).
azpisarrera-125
AZKEN OREN.
Hora de la muerte. Apostoluen artean azken orena ikhusia. EZMan II 177.
Ea azken oren hartan egiazko penitenziarik [...] izanen duenz bekhatoreak. Ax 199 (V 134).
Dela goiz, dela arratsa, / Fiñean azken orena. Gç 134.
Ene azken orenian onsa hilzeko grazia emadazü. Bp I 150.
Azken oren hura jin datekianian. Mst I 23, 3 (SP azken oren hura).
Yaun-doni Jauni Ebanyelistak sobera zuen maite bere nausi dibinoa haren ganik urruntzeko haren azken orenean. Lg II 281.
Azken orena ethortzen da, guti higurikitzen zelarik. Dh 122.
Lagunduko gaituzte azken orenean. Jaur 394.
Nere azken orena heltzen denean, lohakar nadiela zure besoetan. DvLEd 280.
Errotu zen, eta burua galdurik egon ya azken oreneraino. HbEgia 15.
Azken orena hurrandua ahal zuela, agian, poxelu harek. JEBur 123.
Ni hiltzen naizenian / Ene azken orenian / Ziek, gizonak, jinen zizte / Zien hasuak eskian.LuzKant 22s.
Ez dakit azken oreneko lanbroek ilhuntzen dautaten gogoa. LfMurtuts 51.
Gaixo Fernandez! Uste duke azken orena jina duela. ArdoySFran 230.
v. tbn. Tt Onsa 19. Monho 82. JesBih 448. Bordel 61. Jnn SBi 112. HU Aurp 139. Iratz 156.
azpisarrerakoSense-125.1
(Pl.). Giristiñoa, ago erne azken orenetara, / Hala begira adintzat erortzetik faltara. EZMan I 137.
Otoitzak egitzu gure fagoretan / Orai eta gure azken orenetan.Monho 74.
Azken orenetarat / hurbildua denak / Aphezaren laguntzak / ditu beharrenak. ZbyRIEV 1908, 609.
Galdatua zuen, azken orenetan eman zezotela otoi eskuetarat haren ama zenak azken hatsa emaitearekin ahurrean atxiki kurutzefika maitea. HUAurp 177.
Jeneral adixkidearen azken orenen lagun. Etchebarne 143.
azpisarrera-126
AZKEN PREDIKU.
Epílogo de las pastorales. Azken peredikia has. Xarlem 1472.
Ondarrean azken peredikia jaliko dute, aintzin-peredikia egin zen bezala, ixtorioa laburtuz, hutsez barkamendu eskatuz, kontseilu on bat emanez eta orori afari on bat opatuz. Lf(inCasveSGrazi 14).
azpisarrerakoSense-126.1
Epílogo (en gral.). Azken predikua egin behar banu, hauxe esango nuke. MEIG VI 177.
azpisarrera-127
AZKEN PUTZ.
Último (en una competición). "Azkanengo mamo gorri (V-m), azken putz (G-bet), gurripato, el último" A EY III 296. Ni enauk iñoiz izango, aizak Makolin, azkenputz. AOrtzuri 144.
Atzo bezela, gaur ere berdin: Sereno txiki degu azkenputz. Ib. 144.
azpisarrera-128
AZKEN SAKRAMENTU. (Pl.).Últimos sacramentos, extremaunción.
O ene Jainkoa! egidazu grazia azken sakramenduen errezibitzeko. JesBih 453.
Galtegin zeron etzütianez nahi azken sakramentiak errezebitü. Const 43.
Azken Sakramentuak eskatu zituan. OnaindSTeresa 109.
azpisarrera-129
AZKEN UNE.
azpisarrerakoSense-129.1
a)
Hora de la muerte. Azken une larrian nere Biotza gorde-leku bene-benetakoa izango dutela [jaunartuko dutenak]. ArgiDL 104.
Nere biziaren azken-unea dator eta zuri eta iriari egindako agintzak ez ditut gezurtatu nai iltzean.ZaitSof 148.
Ari zor zionagu noski azken une ontan biok alkartzea et ziur naun erio ostean ere biok alkarrekin egon gaitezen irabazia dula bere biziaren emankizunarekin.EtxdeJJ 278.
azpiadiera-1.1
Aren aoz, edo, beste ikasleren baten esanez ikasi bide zuen irakaslearen azken-uneetako berri. ZaitPlat 104.
azpisarrerakoSense-129.2
b)Último momento, última hora.
Berdindu ditu, igaro ditu / ontzi baten aurrea artuz; / bere batean dator, indarrak / azken-unera bialduz. OrEus 395.
Gizonezko guziak, emakumeak bakanka sartzen baitira azken-uneari begira egon gabe, alkarri bultzaka barrura bidean asi ziren. EtxdeJJ 150.
Azken uneraño iñarrosi du besoaz musuzapia, nere trena zugaitzen atzetik estali den arteraño. TxillLet 113.
Azken-unean ipiñi lakirioa eta orduantxe, geldi ta bare, bertan beera lotzen ziranak aren esanera. ErkiagBatB 18.
azpisarrera-130
AZKEN UNTZIO.
"Extrema-unción" Lar. Azken Unzioa Kristok berak eman zion. CbEg III 238.
azpisarrera-131
AZKEN-HURREN.
"Antepenúltimo, azken urren antxitia" Lar (pero s.v. penúltimo sólo se encuentra oztazkena y atzenurrena). Lerro bat, azkena edo azken-hurrena, falta bide zaio. MEIG V 72.
azpisarrera-132
AZKEN HURREN AURREKO.
"Azkenurren-aurreko, antepenúltimo" BeraLzM.
azpisarrera-133
AZKEN URRENTZE.
azpisarrerakoSense-133.1
a)Finalidad, fin.
Jinkoa maithatü behar düzie gaiza ororen gaineti [...], zeren berartan baitü hontarzün güzia, eta zien azken ürhenze gehiena baita. FPrS 13.
azpisarrerakoSense-133.2
a)Fin, final.
Hanitx jente azken ürhentzian trunpatü izan dira. "In fine".Mst III 15, 1 (SP, Ol azkenean, Ch azkenerat).
azpisarrera-134
AZKEN ZAPI. "Telón de fondo"OrtVoc 149.
Azken zapiak iruditu bei suetako sugainak. OrtOroig 67.