Harremana

    OEH - Bilaketa

    783 emaitza dantza bilaketarentzat

    Sarrera buruan (119)


    Sarrera osoan (496)

    Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    azken.
    tradizioa
    Tr. La variante azkan sólo la hemos encontrado en Urquizu, D. Agirre y Azkue (que tbn. la emplea en su ed. de las poesías de E. M. Azcue) y en alguna ocasión en D. Agirre; en Mendigacha aparece una sola vez (135,), frente a 18 ejs. de azken-, y se trata seguramente de errata. Aizken lo usan CatCeg y Ochoa de Arin, y más modernamente algunos bersolaris y Aitzol.
    sense-1
    I. (Adj.).
    azpiadiera-1.1
    (gral.; Ht VocGr 347, VP 2v, Lar, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H); azkan; aizken Ref.: A; Bon-Ond 154; Iz ArOñ; Etxba Eib; Gte Erd 8.
     Último; último, más reciente. "Último", "postrer", &c. Lar, Añ. "(Adj.), le dernier du nombre" VocBN. "Dernier" Gèze, H. v. atzen. Tr. Documentado desde Dechepare (con el sdo. de 'menos importante'), es de uso gral. al Norte. Al Sur es menos frecuente (cf. AZKENEKO, AZKENENGO), si no es en expresiones lexicalizadas (v. AZKEN JUDIZIO, AZKEN ORDU, etc.).
    Kristen azken adbenimendua. Lç 1 Thess 4, tí. Eta hura zen asteko zazpigarren eta azken eguna. Lç Decl ã 6r. Esparanza dut Baionako pokala azkenak unat pasatuko eztuela nik jakin gabe. CartEsp 456. Azken gutunean. MRos 11.1r. Bi manamendu azken hautan aditzera emaiten zaiku ezen gaizki obratzea bezala gaizki desiratzea ere bekhatu dela. Mat 117. Presidentak emanen du sentenzia azkena, / Munduaren othoitzera muda eztaitekena. EZ Man I 85. Orduan eman ziñaroen / zeure azken bahia, / nola herstu bai zen zure / heriotze larria. EZ Noel 120. Azkenak borthak zerra. Saug 119. Zeren nola zahartzea baita azken adina, eta bizitzearen bazterra eta hondarra. Ax 191 (V 129). Perilosago da azken hutsa, lehena baiño: azkenak lehena ahantzten du. Ib. 469 (V 304). Apezak azken hitza bere. O Pr 29. Ikhusten dut iadanik azken hesturan naizela. Arg DevB 154. Haur da ene azken arrazoiña. Tt Onsa 156. Bere anaiekin hartu / Azken othorontzean. Gç 123. --Zer da hilzia? --Azken bethiereko Arresta, zein Jinkoak emanen baitü jente honen althe eta gaistoen kontre. Bp I 58. Oldartzen zitzaitztelarikan gain-aldetik bagaierien azken parterainokoan. ES 114. Zer egin du bere bizitzeko azken urthetan? CatLav 50. (V 33) Azken oni narraikiola. Lar SAgust 8. Arimaren azken konbalezenzia espirituale bat. El 77. Egin behar ditutzu azken efortak garaitzeko etsai hori. He Gudu 100. Orra zein eroa eri anitzek Elizako azken gauzak arzeko duten beldurra. Mb IArg I 87. Zure azken ditxa, edo ditxa guzien koroa. Cb Eg II 156. Athenagorasak gütik segürtatzen Pitagoraren ta Platonen ber sinhestia ziala. Azkenak ere dio infernü bat badela. Egiat 183.
    ( s. XIX) Jalki Oger, Oliveros [...] Roland, Aymon, Xarlemaiña; azken biak jar. Xarlem 621. Hura zaien azken afarian / Hamabi haurridei eman / Egiazki jaterat. Monho 136. Egin dezagun guztiok azken kontuen ordu ikaragarria datorkigun baño len alegiña bizitza zuzentzeko. AA III 307. Jauts nadin ifernuaren zolaraino, nohan itsasoaren azken bazterretarat, guzietan zu kausitzen zaitut. Dh 203. Leleengoti azkenera luxurija guztiaren testigu izatera duazana. fB Olg 99. Desagoatzen eta higuintzen dut zuri osoki abandonatzen den bihotz baten azken akta haukiei kontrario den guzia. JesBih 456. Maihatzaren lehen eta azken egunetako exerzizioak. MarIl 18. Iseia zite zure mortifikazionez eta debozioniaz prinzipalki [Ihaurtiriaren] azken hirur egünetan khiristi gaistuek bere desbotxü eta erhokeriez egiten dereitzen injüriuen arraparatzera. UskLiB 80. Itsasorako bear zan lege zuzena, zeñari zatirik andienean D. José Mazarredo Jeneralak berriro azken esku-ukitua eman zion. Izt C 465. Bethi estatu azkena / Diduritzaiku tzarrena. Gy 61. Azken erregeren hertzeaz azken apheza urkhatu nahi zukenaz. Hb Egia 127. Munduaren azken desmasiak ikusiz geroz, zer dire lurreko ospeak eta ontasunak? Dv LEd 251. Behorrei azken estalaldiak emanaraztea. Dv Lab 207. Gure azken elhestaldiaz gogozkan egon niz igaran den gai güzian. Ip Dial 36 (It azkeneko jolasean, Ur azkenengo berbaldijan, Dv azken aldiko solasaz). Azken besarka emaitean, bothererik hedatuenak eta benedizionerik aberatsenak eman ziotzan. Laph 194. Azken gerlak ez zion komentu hari, ez athe bat, ez leiho bat utzi. Ib. 169. Haren izanen da ene azken / Hasperena! ChantP 230. Erraiten tzun azken itz karek Amen, zer erran nai du? CatR 37 (CatSal azken itz karek, CatAe azken itz garek). Ostegün Saintian, hilen zen bezperan, Apostolieki egin zian azken apairian. CatS 73. Gorputza galdu, ta animarentzat ere azken ordu txarrak. Sor Bar 55. Azken itz au aditzian zaldun batek jo zuan ukabillaz aur gaixua. Bv AsL 95. Askorentzako azken eguna izango zala. AB AmaE 447. Elizari azken ondamena emango giñioala. Arr May 162. Gizonaz mintzatu baino lehen, erran dezagun muthikoaz azken hitz bat. Elzb PAd 3. Erranez Frantzian ehortzi zutela azken Aita-Saindua. Elsb Fram 130. Jesus amodioz bihotza gaindian, / Zein miragarri zen azken afarian! Zby RIEV 1908, 209. Heriotzea ez da gizonentzat azken hitza, ez eta ere lurra, azken egoitza. Lap 403 (V 184). Jinkoak emaiten deiztadan azken egün hoiez ontsa pheretxatzeko eta hiltze saintü baten egiteko. Ip Hil VII. Examina zazue Jainkoaren aitzinean nola iragan duzuen azken astea. Arb Igand 185. Azken bi mendetan [...], jansenistak, behinere agertu diren heretikorik kaltegarrienak, hasi ziren komunionetik urruntzen. Ib. 108.
    ( s. XX) Ortzegun Sainduz, hiltzeko bezperan, bere Apostoluekin egin zuen azken apairuan. CatJauf 112. Azken garilaren ogeita bigarneko kartan. Mdg 142. Lehen, azken, agerturik daude ene Ameriketako orhoitzapenak oro. JE Bur 22. Azken egunean Aitak ere, semearen negarrak nabarituz, begiak legortzeko zapia sakeletik atera omen zuen. A Ardi 114. Kredoko "Amen" azken-itzak "Olaxe da" esan nai du. KIkG 28. Azken hitz horik Haritxabaletek erran zütian botza apaltüxez eta Jaun Apezküpiaren beharriala igorriz. Const 34. Nerau izango naun, ala ere, lur ukatu orri azken txintak joko dizkan txoria. Mok 22. Afaltzean etxeko lagunak azken berri aren jakintsun egin zituen. FIr 138. Lehenbizikoa, Lapurtarra; bigarrena, Zuberotarra; eta azkena, Baxenabartarra. Zub 58. Azken ahamena ahoan, hasten dire elgarri erranka. Barb Leg 144. Azken orrija dardarka / lurreratu zan axian. Laux BBa 34. Azken gerlaren ondarrerat, lasterrago ere ez othe ziren [adailuak] kaskailtzen? JE Ber 83. Amerikako edo Apirkako basamortuen baten bere azken lekuba idoro ixango eban urrian. Kk Ab II 100. Aizken neurtitz salletan, eztabaidarik gabe, poesi uts zalea dagerkigu. Aitzol (in Laux BBa X). Antxe egin diteke, guzien iritzi ta eztabaida anaikorraz, azken azterketa. Ldi IL 79. Paleolitos-garaia eta Pleistokenosko azken otzaldia batetsuan amaitu ziran. JMB ELG 55. Etzera andik aterako, arik-eta azken maraikoa ordaindu arte. Ir YKBiz 286. Baserrietako maizterrai azken urteokaz ugazabak, zio berezi barik, jaso dautsen etxe-errentea. Eguzk GizAuz 125. Moskorra, / gabaren azken-altxorra. Laux AB 35. Bi azken oriek dute "ederrez" izena / --Larraun-errian bakantxo arkituko dena--. Or Eus 62. Erran ditake bere azken hirur urtheak predikatzen iragan dituela Jesusek. Zerb IxtS 86. XIX-garren mendeko azken erdian nazionalismua aitzinatuz zoan araura. Mde Pr 241. Isabela ez zen noski etorri ezkontzarako azken antolamenduez hitz egiteko soilki. Mde HaurB 33. Azken Azkaingo bestetan. Zerb Azk 117. Klaudiri irribar gozo bar agertu yakon ezpanetan azken berbok entzutean. Bilbao IpuiB 173. Jarraik legeari eta zergak ordaint azken arditeraino. Lf (in Zait Plat XVII). Azken eremuon natzalako atinik, / hezur-lekuetan eztaukat zer-eginik. Arti MaldanB 191. Hemeretzi? --Egin zuen kolonelak azken billeta eskuetan zuelarik. JEtchep 102. 1960garren urteko ilbeltzaren azken eguna da. Basarri 69. Orain goazen gertaera onen azken erroa arakatzera eta ondorioak ateratzera. Vill Jaink 146. Gizonezkoak, abelgorriari eguneko azken janaria emoten diardue. Erkiag BatB 113. Azken aapaldi au, Fray Luisen azkenak oro bezela, neurriduna da. Gazt MusIx 70. Azken bertsua kantatuko dut / harentzat umil-umila. Mattin 115. Ikusiaz bada Santxok bere nagusiaren azken erabakia, eta zeiñen gutxi balio zuten arekiko bere malkoak. Berron Kijote 217. Bide-aldatzerik larriena, halere, azken mende-mugak ekarri ziguna dugu. MIH 58.
    v. tbn. (para autores meridionales) Ub 43. Añ GGero 139. It Fab 260. Lard 32. Xe 324. Apaol 101. Iraola 77. Ag G 136. Alz Txib 103. KIkV 43. ArgiDL 158. Jaukol Biozk 44. Enb 70. TAg Uzt 8. Zait Sof 149. SMitx Aranz 84. Munita 128. Etxde AlosT 46. Anab Poli 135. Txill Let 53. Ibiñ Virgil 42. Alzola Atalak 147. NEtx LBB 291. Lab SuEm 187. Azurm HitzB 59. BAyerbe 181. Gerrika 49.
    azpiadiera-1.1.1
    (Con reduplicación intens.).
    Nahiago zuken hargatik, eta ez gutiz, / egon komentuko azken-azken herronkan. Jnn SBi 107. Zato, bederen ene azken azken manuen entzuterat. Barb Sup 152. Azken-azken moldeko ostatuetarik bat. Zerb Azk 26. Ezin egizta diteke zer ere azken-azken iturburuetaraño; nai ta naiez topatzen da nunbait postuladuakin. Txill Let 127.
    azpiadiera-1.1.2
    Último, menos importante, peor considerado. "Jaungoikuan Erregetasuneko gizaldixan, azkenak izango dira lenenak, eta lenenak azken" Etxba Eib.
    Lehenago hi baitinzan lengoajetan azkena, / Orai aldiz izanen iz orotako lehena. E 257. Konpainiako lehenetarik bat naizenean, eta minzo ezpanaiz, idurituko baitzaie bizioaren alde naizela; azkenetarik banaiz, eztut eskurik hartu behar deusik kontra erraiteko. SP Phil 358. Guzietako humillen eta azken egiñ naiz. Ch III 13, 2. Baldin nihork nahi badu izan lehenbiziko, izanen da guzietarik azkena eta guzien zerbitzaria. He Mc 9, 34 (TB, Dv, Ol, Or, IBe azkena, Leon, IBk azken; Lç azkenén, Ker azkenengo). Baña oriek baño obeki egiten badituzte gerrako gauzak azken gerrariak edo soldadu utsak, kargudunak baño izen geiagorekin gelditzen dira mundu berean. Mb IArg I 348s. Hainitzak dire lehenak direneen artean azken izanen direnak, eta azken direneen artean hainitzak dire orobat lehenbiziko gerthaturen direnak. Lg II 195. Azken beheramendurat jautsten zenaz geroz gizon egiten zenean. Mih 30. Zure zerbitzarietarik azkena naiz. MarIl 68. Ez du zeren nihork Franziari egin asikirik. Yainkoak beira haren haurra ukitzetik, haren soldaduen arlotatzetik, haren azken etxola larrutzetik! Hb Egia 44. Egon balitz ere azken gizon bat bezala ilhunbean. Ib. 80. Basa bazterretako azken artzañetaradrano. CatS V. Ezin bizi, dugun irabazitik. Azken ofizioa da, hitz dautzut, gurea! HU Zez 27. Eta ikusiko die adixkideek ez nizala pikaren azken umia, ez eta ere irri egiteko errekaitu bat. Zub 69. Ni naiz gatzemallea danetan gaztena; / guztien morroe ta kobratzen azkena. NEtx Antz 18. De Cange jauna ez da segur pikaren azken umea, Pariseko liburutegi handienean baizik kausi ez ditaken Géographie des Gaules egin duenaz geroz. Zerb Azk 50. Estaduko azken morroia ere, kutxazain edo karteru txar bat baiño ezpada ere. Vill Jaink 131.
    azpiadiera-1.1.2.1
    (Con reduplicación intens.).
    Egia da badirela leherra azken ofizio; bakotxak bere hura dauka beti azken; bainan nik uste azken guzien artean, orotarik azken-azkena den, gazeta egitea. HU Zez 49.
    azpiadiera-1.1.2.2
    (Det.). Lo peor, lo último, lo menos deseable. "Jana bai ta goseik ez, ori da azkena" Elexp Berg. .
    Beti emen egotea azkena dok, mutil. Bilbao IpuiB 240. Besteren menpe jartea azkena izanik, bere kontura asiko da zer edo a egiten. Erkiag BatB 171.
    azpiadiera-1.1.3
    Extremo. "Necesidad grave y extrema, premia estua, azken-premia" Añ.
    azpiadiera-1.1.4
    "Decisivo" BeraLzM.
    sense-2
    II. (Sust.).
    azpiadiera-2.1
    1. (V, G, AN, L; Añ, Dv, H); azkan (V-m, R) Ref.: A (azken, azkan); A Apend; Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret. .
     Final, término; parte final. "Fin, término", "conclusión", "extremidad", &c. Añ. "Fin" H. "Gure amamari azkena etorri zitzaionian" ZestErret. Tr. Poco usado al Norte.
    Mezaren azkenean. Ber Trat 112v. Komunionetik azkeneraino, eskerrak emoitzu haren Majestate sainduari. SP Phil 139 (He Mezaren akhabanzarañokoan; cf. infra AZKENERAINO). Biak orobat luze dituk, / Joan denak eztik hasterik, / Eta ondotik heldu denak / Halaber eztik azkenik. Gç 174. Seigarren mendearen azkenerat Macongo Konzilioak markatu zuen Abendoko denbora. CatLav 359. (V 173; cf. infra AZKENERAT) Zergatik goardatzen da biziaren azkeneko? El 77. Jesusen Esku da Oin sagradubak / josirik zeuk ikustea / Ama maitea, izan zan zeure / peniaren azkan tristea. Urqz 83. Jangoiko maitagarriarekin bat diranak izan dezaten azken artan hordu artako komunioz Jesusek onei eman oi dien atseginz hau. Mb IArg I 189. Munduaren azken au jakin, ta onela ikusi ezkero. Cb Eg II 141. Gaztelaniak beti aurretik dakarrena, Euskerak azkeneronz beti botatzen duela. Cb EBO 58 (cf. infra AZKENERANTZ). Zein da Aita gurearen azkenean esaten degun gaiztoa? Ub 163.
    ( s. XIX) Onela bada izango dute azken txaarra ta Infernu guziz andia. Mg CC 121. Predika ezazute mundu guzian nere azkena, ta zer egin duen nerekin Jangoikoaren Justiziak. Ib. 129. Bada bide bat, dino Espiritu Santubak, ona dirudijana, baña azken dongia dabena. Mg CO 93. Gauza guzien asiera ta azkena. Añ CatAN 17s. Zelangoa dan bizitza alangoa izango da bardin bizitzaren ertza, marra, bazterra, azkena, ondoa ta kabua, zein dan eriotzea. Añ GGero 156. Ta geure betiko azken azken bagakua inpernuko suba. fB Ic I 5. Bada usterik gitxien danian, izango da euren azkena. fB Ic II 204. Eta, onetan amaitu biar dabeela Mundubaren ospe, soñu, baralla ta lora gustijak! Azken au izango dabeela Erregiak! JJMg BasEsc 281. Jaungoiko bakarra [...], asierarik ta azkenik gabea. Echve OngiB 141s. Zerubak eta lurrak / egiñ zituena, / asiyera azkenik / iñoiz ez dubena. Echag 97. Bertzeak ez dire biztuko menden azkenean baizen. Jaur 367. Eta izango da predikatua erreinuko ebanjelio au mundu guzian [...] eta orduan etorriko da azkena. Ur Mt 24, 14 (IBk, IBe, Ker azkena; Lç fina, Leon azken eguna, Echn akabantza, Hual akabantxa, Ol, Arriand amaia). Golo bezela bizi eta gero azken onetara etorri. Arr GB 145. Nere azken triste au / ez dago aparte. Ud 163. Amabostgarren eunkiaren azkenean edo amaseigarrenaren asieran. Zab Gabon 89. Uste nuben bazkariyak etzubela azkenik. Sor Bar 69. Don Santxok eta bere serbitzariak arkitu bear izan zuten azken doakabeari dagokienez. Otag EE 1881b, 112. Eta gizonak sortuagaz bat abietan da, / Nai eta nai ez bere azken ta amairantza. AB AmaE 175. Herodes Askalonitaren erregetasunaren azkaneruntz <ask-> agertu zan munduan. Ag Serm 96. Arrantzaleak oi dau azkana / izan daben lez bizia. Azc PB 104. Agustuan azkanerantz / eguna doa indar berantz. Ib. 288 (Ur PoBasc 227 azkeneruntz).
    ( s. XX) Bere aurrari egiten zizkon jolasak eta esaten zizkon txera palaguak etzuten beñere azken ta neurririk. Ag G 75. Orra, orra ibillbide txarraren azkena. Ib. 63. [Gure bizitza] tximistearen bizkortasunaz / azken itunera eldu. GMant Goi 32. Jaun bat guziz indartsua, jakintsua, zuzena, eta gauza guztien asiera ta azkena. Inza Azalp 20. Urtzik onetsi nagian / Zorun gustien erdian, / Gero be zeukin azken zoruntsu / Pozkidaz or goian. Enb 107. Zarraren gertaera / oken azkena. Yanzi 194. Azken zaratatsua euki yok zuen etxeko misiñuek. Kk Ab II 55. Ta azken zorijontsu ta ona baño obia dauala ixango. Otx 99. Beranduenez Garagarrillaren azkenerako eman bear da. Ldi IL 99. Baña etorriko da munduaren azkena. Ir YKBiz 182. Ba dakizu lau anai lapurren azkena. Or Eus 249. Soka-dantzaren azkena txakur-itsu biak. Ib. 53. Gutxienez iru illabetez aurretik [...] adierazia izango da diru-txartel oien azkena. "Su caducidad". EAEg 24-10-1936, 126. Maider gaixoari eldu zitzaion azken ikaragarria. Etxde JJ 260. Or derabiltzat laster eta ega, al bezain barrena zietan sartuz, eta ez dute azkenik. Or Aitork 265. "San Mitxeleko Istori" aren azkena etzait atsegin izan: liburu guzian zear eriotzaren larrimiña igarri ondoren, txantxetan artu nai bide-du Munthek bere azkena. Txill Let 128. Azken makala ezkonbarriok euren ezti-aldiari emon yeutsena! Bilbao IpuiB 17. Zai zeuden ekaitzaren azkena ikusteko. Anab Poli 65. Oturuntza baten azkeneantsu. Zait Plat 84. Batasuna desegin ditekela jakiteak, batasun orren azkena ekarri dezake. Vill Jaink 160. Nere lanaren azkenera iritxita. Ibiñ Virgil 109. Zeru goietan izan dezagun / guztiok gure azkena. NEtx LBB 368. Gudua azkenera urreratzen ari dala. Ib. 83. Munduen azkena etorriko balitz be. Alzola Atalak 57. Kontau zetsan asieratik azkenera [...] ikusi eban guztia. Etxba Ibilt 486. Zorionezko bizitza hunek azkenik izan ez dezan. Xa Odol 303. Azken tristea izango zin arek ere. TxGarm BordaB 161. Ziur onela etorriko da / gure munduan azkena. FEtxeb 168. Eta bertsoei azken humil hura, "debile principium melior fortuna sequatur", ezarri zienean. MIH 28. Heriotze "on" batek azken epela ipintzen dio bizitza epel bati. MEIG III 92.
    v. tbn. Astar II 290. Bv AsL 108. Itz Azald 22. Legaz 12. KIkV 33. Laux BBa 128. Munita 105. Lek SClar 128. BEnb NereA 122. Osk Kurl 148. Berron Kijote 129. Etxabu Kontu 112.
    azpiadiera-2.1.1
    Fin (fórmula que señala el final de un escrito).
    Azkena. VMg 114.
    v. tbn. Izt C 509. Aran SIgn 218. Sor Bar 110. AB AmaE 469. Arr May 203. Moc Damu 37. Ir YKBiz 544. Or Eus 425. Anab Poli 139. NEtx LBB 210. Lab SuEm 215.
    azpiadiera-2.1.2
    (Hablando de lugares).
    Urrinduta balego lurraren azken, inor elduten ez daneraño. Mg PAb 219. Zidor ori nora? Eztauko azkenik... Laux BBa 2. Parkearen azkenean, bideari hurbil. Mde HaurB 43.
    azpiadiera-2.1.3
    (Como segundo miembro de compuestos). "(Cabo de) año, urteurrena, urteondoa, kabua, azkena" Añ.
    Mez-azkeneko Requiescat in pace aditu ta kendu zioten gañeko oiala ta arkitu zuten illa. Mb IArg II 271. Urthe azkena beno lehen. "Au bout de l'an". Arch Fab 171. Negu-azkena zan, eta gauez elurra egindako eguraldi ustel batean irtetea erabaki zuten. Arr GB 101. Naparrako erri txikitxu baten da, 1876garren urtian, karlisten ointsuengo guda-azkenian. Kk Ab I 92. Kolonbiara 1891garren urte-azkenean aldatu zan. Or SCruz 135. Batzarre-azkeneruntz Lendakari yaunak [...] auxe ots-egin zun. Ldi IL 93. Noizpait dantza-azkena da, pestaren ondarra. Or Eus 38. Nahiz zenbait aldiz doi-doi heldu hilabete azkeneraino. Mde Pr 147. Europan negu-azkenetan ziran sasoian, Ameriketan udazken-asiera zuten. NEtx LBB 73. Mende-azkenetako idazleak, poeta madarikatuak, zorrez, gosez eta batez ere krakaz beterik bizi ziren. MIH 363.
    azpiadiera-2.1.4
    (Ht VocGr, Dv (G)).
    (Pl.). Novísimos (del hombre). "Derniers, azkenak" Ht VocGr 347. v. azkenki.
    Ene Seme, pensa detzak / Gizonaren lau azkenak. Gç 171. Beste modu bat sortu dute Jaungoikoaren bildurreko kristabak gure azkenak ongi gogoan irukitzeko. Echve OngiB 44. Akorda zaite zute azkenaz ta ez dezu iñoiz pekaturik egingo. Ib. 45. --Zeinbat dira gizonaren azkenak? --Gizonaren azkenak lau dira: Eriotza, auzia, inpernua ta zerua. KIkG 26. (KIkV 40 gizonaren azagak)
    azpiadiera-2.1.5
    (Pl.). "Nere azkenak izan, heriotza hurbil izan. Esan i eban aittorrek e, errezau daigun erresaixua, nere azkenak izango die ointxe ta" Elexp Berg. .
    Ainbeste ekaitzi arpegi eman dion Euskalerri gaxoak, azkenak gañean dizkik. Ataño TxanKan 215.
    azpiadiera-2.2
    2. Finalidad, objetivo.
    Ontasunaren asiera berezkotik urtenik, azken berezko batera zuzenduten dana. Itz Azald 180. Gu ezerezetik egitean, izentau jakun azken dontsua. Ib. 199. Zeintzuk dira ezkontzearen azkenak? Ib. 174. Gure ingurukoengana izan oi yon joera gure biotzak; ingurukoren bat bere itu, xede, jomuga ta azken. Erkiag Arran 111. Naturaren altzo utsean murgilerazi bear izango luke nork bere burua bere biziko azkena ta xedea irixteko. Zait Plat 45.
    azpiadiera-2.3
    3. "(Sust.), restant, ce qui est de reste" VocBN. Cf. azkendu. .
    azpiadiera-2.4
    4. "Postre" BeraLzM.
    Au da pitxerdi ardao / edatea azkantzat. Azc PB 89 (Ur PoBasc 230 azkentzat).
    azpiadiera-2.5
    5. "Alto, descanso, por ej. en pruebas de bueyes (V-ger)" A Apend. .
    azpiadiera-2.6
    6. "Esquina" Bera. "Esquina, cantón" BeraLzM.
    sense-3
    III. (Usos pred. y adv., con relativo, part. det. o similar).
    azpiadiera-3.1
    En último lugar. v. AZKENA (b), AZKENIK (c).
    Begira adike beraz / Hiru falta hautarik, / Bañan guztiz ere azken / Deklaratuetarik. EZ Eliç 96. Azken hilak, zorrak baka. Saug 120 (tbn. en O Pr 51, que traduce: "Que le dernier qui mourra de nous, paye nos detes"). Eta azken desegiñen den etsaia izanen da heriotzea. He 1 Cor 15, 26 (Lç azken etsai deseginen dena, Dv xahutua izanen den azken etsaia). --Zer erran nai du amen azken erraten den arrek? --Ala izen dadiela. CatUt 57. Zure juiten ikhustekua ez ützül gein seküla, / Eztügü nigarrik eginen azken bi juner bezala. Etch 482. Azken datorrenak, ar beza. EZBB I 55. Ba-liteke lenen yaiotakoetan seme aratz eta sotillagorik aurkitzea; aizken sortuetan elbarriturik ez dago baiño. Aitzol (in Ldi UO 8). Azken jaioa nintzalako, ni / besteak baiñon aulago. Or Eus 192. Falta egiten zuana kanpora joaten zan, eta azken gelditzen zanak irabazten zuan. Osk Kurl 78. Eta alboko aldian egozan tantai, pago eta ostantzeko, eta emen dira nik azken sartu nituan orrek. Gerrika 128.
    azpisarrera-1
    AZKENA.
    azpisarrerakoSense-1.1
    a) por último.
    Or eskatzen du aurrena bere buruaren alde [...]; gero eskatzen du bere ikaslen alde [...]; azkena eskatzen du kristau guzien alde. Ir YKBiz 462. Azkena urbildu zitzaion talentu bat artu zuena. Ib. 420.
    azpiadiera-1.1
    (Con reduplicación intens.).
    Pekatuak esaten bakoitza dijoa, / eta azken-azkena badator astoa. It Fab 51.
    azpiadiera-1.2
    (Tras gen.).
    [Zazpi senarrak] il ziran umerik izan gabe. Guzien azkena il zan emaztea ere. Ir YKBiz 393.
    azpiadiera-1.3
    Al final. v. AZKENEAN.
    Oiana ta ni batean gaitu / lotara deitzen azkena. "Al final nos invita a dormir". Or Poem 554. Bereak eta besteren gauzak / gobernatutzen gizona, / t'azkena bera zikiñak jaten / Jainko bat izan nai duna. AZink 172.
    azpisarrerakoSense-1.2
    b) (Con vb. en relativo, part. det. o similar). Por última vez (hasta ahora).
    Diferentzia egin du Donostiak ni azkena izan nitzanetik. Sor Bar 97. Azkena gaxo egon nintzanean, medikuak ez zidaten asmatu. Lab EEguna 66. Azkena jo niñunean, emeretzi urte nituan. JAzpiroz 137.
    azpiadiera-2.1
    En último lugar.
    Azkena esanak, lenengoak baño obeki darakusgu otoitza zer dan. Inza Azalp 119. Batik bat, azkena aitatu degun oni begiratu nion. Etxeg (in Muj PAm 22). Azkena esan zituan bi itzak oitxek izan ziran: Ama, Bixenta. JAIraz Bizia 125. Azkena joaten diran bostak, kozinara joan bearko dutela kastiguz. TxGarm BordaB 49. Azkena pareta ikuitzen zuanak izaten zuan paretik geiena. JAzpiroz 124. Azkena deitzen zutena geldituko zala etxean. BBarand 114. Uste det azkena sartuak bialdu zituztela. Ib. 152.
    azpiadiera-2.2
    En última posición.
    Esan dan gisan prestatu gera / apustuba jokatzeko, / azkena ara iristen danak / ontzaku ori galtzeko. PE 41.
    azpiadiera-2.3
    Recientemente.
    Beste munduko gauzik gertatu ez litekeala esatea, azkena bukatu den eunkiko gizon fedegabeak esaten zutena. Goñi 82.
    azpisarrera-2
    AZKENA ARTE. Hasta el final. v. AZKENERARTE.
    Nere bizi laburra azken arte eman / bere arkaitz ta mendi eta ibarretan. AB AmaE 287.
    azpisarrera-3
    AZKEN ADIO. Despedida.
    Pasionera ioaiteko ama ganik hartu zuen konjia eta azken adiua. Harb 51. Ene azken adioa eta othoitza. Ax 329 (V 218). Harganik konjit hartzen, eta hari azken adioa erraiten. Tt Onsa 141. Jesusi beren azken adio humillak egin ondoan. Mb IArg I 160. Bere adiskide guziei azken adio esaten. Mb IArg II 271. Egin ziotzan bere azken adiuak, eta utzi zuen. Lg I 244. Besarka bata bertziari azken adioa erraiten. Egiat 157. Zeintan Jesu Kristo gure jaunak egin baitziozkaten azken adioak bere Ama Sainduari eta bere dizipulu maitei. Jaur 185s. Azken adioetan printzesa [...] flakatu zen. Elsb Fram 109.
    azpisarrera-4
    AZKENA EMAN; AZKEN EMAN.
    azpisarrerakoSense-4.1
    a) Dar término, finalizar. v. azkendu (3).
    Ta onenbestegaz goazan azken emotera Lorasorta Santu oneri erakuste labur bategaz. Añ LoraS 137. Sekulan ere sall oni azkena emango ez giñioke. Arr May 187. Padarrak bere eresiari azkena emon da bereala, Pedro Marik esan eban beste bat, guztizko samurra. Ag AL 107. Ontan geran ezkero / eman bearko azkena. Auspoa 97, 38. Errexean jardun eta nere arazoari laister azken emango nion. EA OlBe 5. Bati azkena eman orduko, / aurretik beste eginkizun... SMitx Aranz 97. Bere bizi zurrunbillotsuari azken eman nairik. Etxde JJ 221. Sorgin-apariari azkena emonda, guztiak alkarri agur egiñaz kalera ziran. Erkiag Arran 47. Gizon aberats batek bere bizitzari azkena emotea erabaki eban. EgutAr 4-2-1962 (ap. DRA ). Negargarrizko jolasari azkena eman zioteken. Ataño TxanKan 58. Au, azkena emoteko neure kontakizunoi. Gerrika 294.
    azpiadiera-1.1
    Matar.
    Zenbat aur txiki geratuko zan / ez aita eta ez ama? / Beste guraso ta senidiari / eman betiko azkena. Imaz (in FrantzesB II 137). Artzai-neska batek eman zion azkena. Berron Kijote 150.
    azpisarrerakoSense-4.2
    b) Acabarse, extinguirse. v. AZKENAK EMAN.
    Lenago gendun umore piskak / emen eman du azkena. Auspoa 139, 120. Lur triste ontan eman biar du / gure arnasak azkena. Auspoa 39, 54. Lenauko gure oitura onak / ia emon dabe azkena. BEnb NereA 161. Gure etxeko eziñak ere azkena eman ziteken. Ataño TxanKan 202.
    azpisarrera-5
    AZKEN HAGIN. "Azken agiñak (R-uzt), muelas de juicio" A.
    azpisarrera-6
    AZKENAGO.
    azpisarrerakoSense-6.1
    a) Más final, más del final.
    Hirurtasunean ezta / Lehen azkenagorik, / Ez eta are gehiago / Handi xipiagoarik. EZ Eliç 129.
    azpisarrerakoSense-6.2
    b) (Uso sust.).
    Loiolak ipiñi zetzaken otoitzaldi orren azpialdean Aingeru onaren eta Gaiztoaren ioerak ezagutzeko arau aiek; baiña luzetxo lirakelako, liburuaren azkenagora bialdu zitun. Or QA 169.
    azpisarrerakoSense-6.3
    c) (Uso adv.).
    Oraindik azkenago, zeru, lur, lurpe ta aietan daudenek oro, au zioten. Or QA 209.
    azpisarrera-7
    AZKEN AGUR. Despedida.
    Aita ansiatuak, bada, azken-agurra egin zien, osotoro Jaunaren eskuetan jarririk. Lard 56. Zuri azken agurra egin gabe eta izan didazun legeagatik eskerrak eman gabe ezin etsi nezakean. Arr GB 28. Etsaitasunari azken agurrak emanda. Camp EE 1882a, 68. Seme leial bat orain datortzu / azken agurra emotera. AB AmaE 3. Eta dator munduari azken agurra egin nairik, gure jantzi santuaren eske. Bv AsL 110. Azken agur latza emon baño lenago. Ag Kr 163. Ala zion parrez-parrez don Jose bizardok azken-agurretakoan. Mok 11. Azken agurra obe degu emen egin. Alz Ram 56. Lurra ta biok elkarri munka zaudete: / ain adiskide zârrek azken-agurra bai neke! Ldi BB 102. Eguzkiaren etziteari ere azken-agur ozena dagioe bizidun geienak. TAg Uzt 238. Keretatik azken agur bat, ahal zitakeen graziosena, eta hortan itzali zen. Lf Murtuts 40. Irakurleari azken agurra. Munita 153. Ez al didazu musurik ematen azken-agur onetan? Etxde JJ 65. Tristea izan da azkenagurra. Txill Let 112. Berba bi esan nai deuazat neure azken-agurra emonaz batera. Bilbao IpuiB 209. Azken agurra biotz barruan / betiko dago josita. BEnb NereA 99. Azken agur bat egin ondoren bere osaba izebari. Izeta DirG 53. Etzuken ahanztekoa ukan bere Japonia maiteak egin zion azken agurra. Ardoy SFran 245. Txalo berotan ordaindu gendun / orduko azken agurra. MMant 55. Azken agurra zuri emoten / eleiza au dogu bete. FEtxeb 91.
    v. tbn. ArgiDL 166. Or SCruz 118. Enb 111. SMitx Aranz 194. Peillen in Mde Pr 362. Erkiag BatB 164. Xa Odol 277.
    azpisarrera-8
    AZKEN-AGURKA. Despidiéndose.
    Eliz-atera bidealguntzen / pralleak, azken-agurka. SMitx Aranz 187.
    azpisarrera-9
    AZKEN-AITZINEKO (L, BN, S, R-uzt; -aintzineko AN-5vill, BN-arb). Ref.: A; Gte Erd 272. Penúltimo. "Azkenaintzineko partida egin behar du Filipek (AN-5vill, BN-arb)" Gte Erd 272 (s.v. semifinala). v. AZKEN-AURREKO.
    azpisarrerakoSense-9.1
    (Azkenaren aitzineko).
    Mañex, iragan hilabetean eskolan azkenaren-aintzineko hintzen, eta orain azken. Egunaria 23-9-1957 (ap. DRA ).
    azpisarrera-10
    AZKENA JO.
    azpisarrerakoSense-10.1
    a) "Azkena jo, llevar las cosas hasta el extremo. Oiek azkena jo arte eutsiko diote berenari" Gketx Loiola.
    azpisarrerakoSense-10.2
    b) Morir.
    Laster banoala ta ixilik egon? Ez, motel, ez! Nabillen lekuan kantari somatuko nauk azkena jo arte. Ataño TxanKan 21.
    azpisarrera-11
    AZKENAK ARTE. Hasta el final. v. AZKENA ARTE.
    Bere erreleboko lagunetara joan giñan galdezka. An zala azkenak arte. Baiña ezer etzekitela. JAzpiroz 89.
    azpisarrera-12
    AZKENAK EGIN. "Azkenak eiñ [...]. Como verb. reflex. morirse. [...]. Betiko zalakuan, eta or, eiñ dittu azkenak" Etxba Eib. "Haren azkenak indue" ZestErret.
    Destañie yaurti ezpaleust, ebaiko eustiezan ankok eta azkenak egingo nituen segurutik. Kk Ab II 48. Iñoiz ikusi dezute tximirritarik, / iltzeko yausitakoan, / xomorroek yana nola dagoan, / azkenak egin eziñik. Ldi BB 34.
    azpisarrerakoSense-12.1
    (Tras gen.).
    Atso zarra belendrin, ire azkenak egin din. (G-goi). A EY IV 80.
    azpisarrera-13
    AZKENAK EMAN. "Azkenak emon, apurtu, bukatu, hil. Gure auto zarrak pe azkenak emoittu" Elexp Berg. "Azkenak emoten egon, estar en las últimas. Felipe González be ointxe azkenak emoten dago ba" Ib.
    azpisarrera-14
    AZKENAK ERAGIN. "Azkenak eragin, hacer morir o sufrir mucho (V-gip)" A EY III 297.
    azpisarrera-15
    AZKENAK ETA ZAILAK. "Azkanak eta zalak, los últimos y correosos (V-m). Fórmula que se dice cuando jugando p. ej. a nueces uno ha perdido todas menos una" A EY III 345.
    azpisarrera-16
    AZKEN-ALDE. Final, parte final.
    Bere bizitzaren azken aldean. Mb IArg I 277. Zeren bizitzaren azken-aldean ematen zaion. AA I 536. Lenagoko eunkidaren azken aldeko Franziarekiko gudan. Izt C 488. Amaseigarren eunkidaren azken-aderontz. Ib. 472. An egoan beti etxe zokoan bere arima-barruko miña gogoramenagaz ikutu ta ikutu, aztertu ta aztertu, ta, azken aldera, beti negar da negar. Ag Kr 76. Eldu zan Irallaren azken-aldia. Kk Ab I 110. [Liño-mueta au], Iraillaren aizkenaldez ereiten zana. J.M. Tolosa EEs 1923, 173. Kredoaren azkenaldea. KIkV 28. Guziok ixilik entzun diogu. Azken-aldera, txalo anitz. Ldi IL 25. "Lizardi"ren aizken aldeko adizkide miñenetakoa. Aitzol (in Ldi UO 10). Lasta-illaren azken-aldera / pagadietan usoak / ikaraturik, ezkur-jatetik / arrotzen ditute egoak. Or Eus 424. Liburuaren azken-aldean. Eguzk GizAuz 80. Lenengo urte-azkenaldean asten da aurra izkiak birresaten. A EY III 354. Euzko Araudiaren azken aldean ezarrita dagon 2gn. bitarteko erabakia beteaz. EAEg 19-11-1936, 335. Otsaillaren azken aldean. Munita 106. Baña Prantzian [...] Burgatorioa zegonan neretzako, azken alde ontara. Or QA 102. Nere bane-eragiñak adierazteko keiñuak billatzen nitun mintzul-aroaren azken aldeantsu. Or Aitork 16. Azken alderantz, dirua bere ibilli zan parra-parra. Erkiag BatB 102. Hala ere, azken alderat [...] egin zauzkigun bisita batzu. Xa Odol 137. Azken aldera an etzenduan / izan suerte geiegi. MMant 157. Lelengo aldikadatan bota / baeben bonbarik naiko, / azken aldean jaurti ebezan / guztiz sua emoteko. FEtxeb 40. Liburu honek azken aldean dakarren hiztegitxoa. MEIG III 48. XIX mendearen azken aldetik honantz. MEIG IV 127. Eta azken aldera nexkaren eskutikako lerro pare bat, zuzen baino okerrago amaren esanera eginak. MEIG IX 98.
    v. tbn. Enb 169. JMB ELG 25. JAIraz Bizia 49. Alzola Atalak 108.
    azpisarrera-17
    AZKEN ALDI.
    azpisarrerakoSense-17.1
    a) Final, tiempo final.
    Hordu azkenaldikoan ari lagundu zion nere adiskide apaiz on batek. Mb IArg I 292. Azken aldian ere penitenziarik ez egitea. Gco II 6. Eta munduaren azken-aldian, ildako guztiak berbiztuko ete-dira? KIkV 40. Azken aldian, artzaintzan jardun zuen mendietan. Goñi 23. Azkenaldian musututs ta bakar etxea jo nuenean. A Ardi 141. Ekarri zuten etxera Dagonillaren azken-aldian. Garit Usand 51. Gere ibilliaren azkenaldian, berriro leengo musker, berde, ezeak irten digu bidera. Ldi IL 44. Eta gizon aren azken-aldia lenbizia baño tzarrago da. Ir YKBiz 168. Sokrateren azken-aldi ilunean, aburu bakanok zeuzkan kuzkuzka bere gogoan. Zait Plat 71. Bere bizitzaren azken-aldia eztixegoa ta artetsuagoa izan zan. Gazt MusIx 58. Nere bizitzako azken-aldia bear beste luzatuko al zait eta arnasik aski izango al dut zure egiñak goraipatzeko? Ibiñ Virgil 43. Azken aldian, imintzio eta espanturik gabeko rebeldia zen Vallejorena, amildegi ertzean hutsuneari zuzendutako marmarra laua. Lasa Poem 105. Asko Antikristo egin dirala dirautsuet orain; eta orrexegaitik dakigu azken-aldia dana. Ker Io 2, 18 (Lç azken denborá). Azken-aldietan agertzeko dagoen salbamena. IBe 1 Petr 1, 5 (IBk azken aldian). Teresak, azken-aldian izan ebazan ikuskari ostean batez be, alegintxoa egin nai eban. Onaind STeresa 61. Ez naiz laburzki baizik mintzatuko azkenaldian erabili eta erabilerazi nahi izan zuen euskara moldeaz. MIH 262.
    azpiadiera-1.1
    Última temporada (reciente). "(Inesiboan ia beti). Últimamente. Azkenaldixan izurrauta dabill" Elexp Berg.
    Azkenaldian Gudaroztera sartu diranak. "Últimamente". EAEg 13-11-1936, 285. Nik, geienak bezela, ames txar baten igaro det nere azken-aldi au. NEtx Antz 107. Ardiak larreratu ondoren, egur egin, sua piztu eta azken-aldian egindako gaztak ketzen jarri. Etxde JJ 10. Azkenaldi ontan eta lenago ere bai amaikatxotan, iregatik jatxi ondoren zapuztu egin naun. Txill Let 33. Ta azken-aldi onetan, artu-emona izan baldin ba dau, langille beartsu eta emuts beargiñakaz izan dau. Erkiag BatB 189. Ez ete dagoz errezoiez beterik aren azken-aldiko gogaideak? Ib. 189. Egi-egitan berorren azken-aldi ontako itxura, nik sekulan ikusi dudan txarrena da. Berron Kijote 212. Azken aldi ontan bertsopaper-leiaketetarako egindako bertso-pilla bat neukan kajoian jasota. Zendoia 7. Petrikiloak maizegi hartu dira ahotan azken aldi honetan. MIH 225.
    azpisarrerakoSense-17.2
    b) (L, BN, S ap. Lh; Ht VocGr, Dv). Última vez. "Azken aldian, hondar aldian, la dernière fois" Ht VocGr 347.
    Askotan Jesus sartu zen Jerusalengo errian, baña azkenaldian bein bezala len bein ere ez. Mb IArg I 266. Ordu hura izan zen agertu zitzaiena azken aldikotzat. Lg II 296. Bethiere aldi bakhotxean azken aldikotzat errezebitzen banitu bezala. Dh 125. Biurtu zan ostera [Gipuzkoa] Nafarroagana [...]; eta alkardade azken-aldiako onek iraun zeban iroregi ta amazazpi urtean. Izt C 283. Aphezak noiztenka hil-otsa ematen du. Azken aldiko nere gorphutza sartzen da elizan. Dv LEd 184s. Azken aldiko elhestaren jarraikitziaz egidazü plazera. Ip Dial 48. Azken aldikotz benedikaturik bere komentuko fraide guziak. Jnn SBi 58. Zer gerta ere, azken aldiz geroz, eliza beti hetsirik baitzagon egunaz. HU Zez 128. Azken aldikotz hamabieri salbatzaile onak dio. Ox 76. Azken aldian ja egin izan dutan bezala. "L'autre fois". Barb Leg 129. Azken behako bat emanik Loiolako komentuari. Azken aldikotz ez othe dugun ikusi zonbaitek? JE Ber 73. Azken-aldiko Arkibidelari izenduna il zalarik. "El último registrador". EAEg 21-1-1937, 860. Otoi, utz zaidazu azken aldikotz joaten. Etxde JJ 70. Azken aldiz joango ba ziña orain... Txill Let 112. Gañera, azken-aldian itxurak ziranez, edozein baezpako errietan aritzeko txerpolariak ez ziran. Anab Poli 94. Lotsagarri erizten eutsan mutillagana urreratzea, azken-aldian bere biotzak Xirdori salketa egiñik, leena zanik ez ebalako uste. Erkiag Arran 191. Lehen eta azken aldia zela uste nuen. JEtchep 72. Azken aldi batez, holako [sorgin] batek gure arthaldeari so-egin-eta [...] hiru ardi hil zauzkigun. Larz Iru 28. Eta azken aldikotz bideari lotu zen Frantses. Ardoy SFran 255.
    v. tbn. CatS 5. Elsb Fram 100. Or Eusk 357. Iratz 149. Zerb IxtS 42. Mde Pr 62. Xa Odol 143.
    azpisarrera-18
    AZKEN APUR. Átomo.
    Lengoan aritu giñan azken-apur [='átomos'] ta tximistapurren buruz. Anab Usauri 101.
    azpisarrera-19
    AZKENAREN BELTZEAN. Al final. v. AZKEN BELTZEAN.
    Azkenaren beltzean, utz lezake aita bihozdun horrek semea libro, bereaz egin dezala. Xa Odol 13.
    azpisarrera-20
    AZKENAREN BURUAN.
    azpisarrerakoSense-20.1
    a) (A EY III 255; azkanen buruan V-m; azkanan burun V-m). Ref.: A (azkanen buruan); Etxabu Ond 105. Al final; al fin. "Azkanen buruan (V-m), al fin y al cabo" A (parece que con el sdo. de 'al final'; cf. infra). "Al cabo y al fin" A EY III 255 (que cita el ej. de Mdg 155). "Azkanan burun, por fin" Etxabu Ond 105.
    Azkenaren buriuan urliak kontatu zaun sandiari ixiltarzun guziua ondo mokor. Mdg 155. Erranaun azkenaren buriuan. Ib. 153. Barriro be ara ta orra joanaz, azkenen buruan sakon-une batean [...] bertan beera amaituteko. Erkiag Arran 161. Asten zan uraren borbola beian, eta azkenen buruan, susmau zeitekean busti antza, lurrean zear. Erkiag BatB 11.
    azpisarrerakoSense-20.2
    b) Al fin y al cabo, a fin de cuentas.
    Ta azkenen buruan, ondasunak, diño Gabontzak, ez dira guztienak, mutillak azaltzen dauanez, sortu eta eratuten dituanarenak baiño. Erkiag BatB 155.
    azpisarrera-21
    AZKEN HARI (Dv (que cita a Lg)). Extremo.
    Anbizioneaz itsutua denak badarama bere zoramendua azken hariraino: urrun da baidu damurik ikhusteaz isurtzen bere hurbilleneen odola, hortaz beraz atseginik baizen ez du. Lg I 219. Azken hariradino higatuak gintuen indarrak. Prop 1890, 35.
    azpisarrerakoSense-21.1
    Hora de la muerte, fin de la vida. "Azken harira etorrita omen dago (G-azp), azken ariraino gelditu nintzen (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 265. v. AZKENEKO HARI.
    Higatürik, etheitez bezala hil da, azken hariala artio bere zentzia begiratü dü. Herr 16-5-1968 (ap. DRA ).
    azpisarrera-22
    AZKEN ARNASA. v. arnasa.
    azpisarrera-23
    AZKEN HATS; AZKEN HATSEAN; AZKEN HATSETAN; AZKEN HATSETARA. v. hats.
    azpisarrera-24
    AZKEN-AURREKO (V-gip; azkan-aurreko). Ref.: A (azkan); Elexp Berg. Penúltimo. "Azkenaurreko partidoa jokatu dute (G-azp-goi)" Gte Erd 272 (s.v. semifinala). v. AZKEN-AURREN.
    Txirrita zan kantari guztietan azken-aurreko. Lek SClar 141. Azken aurreko trunkoa bukatu zuanean. BBarand 181. Azkenaurreko geldialdian, "Iberia" kartel bat irakurri neban. Gerrika 224. Azken aurreko saioa jokatu genduan. Insausti 26.
    azpisarrera-25
    AZKEN-AURREN (V-gip, G-to). Ref.: A; Elexp Berg. Penúltimo. "Zein da azken aurrena?" Elexp Berg.
    Azken-aurren [egur] erdian oraindi leitzarra / aurpegiz itzuli da; bêla uitziarra. / Atsedenez ari zan, baiña enbor osoa / sei kolpez bota dio, ta bestera doa. Or Eus 151.
    azpisarrera-26
    AZKEN-AURRETIK. "En penúltimo lugar. Karreran azken aurretik gelditu zan" Elexp Berg.
    azpisarrera-27
    AZKEN AUZI. Juicio Final.
    Jesukristok, munduaren bukaeran gizon guztiak epaituko dituan auzitaldiak, azken-auzia du izena. KIkG 21. Guretzat ez dik azken-auzi egunik, ez baikenun on eta gaiztoaren berri. Or QA 95. Laister ikusiko yunagu, azken-auzira baño len. Ib. 203.
    azpisarrera-28
    AZKENAZ BESTE.
    azpisarrerakoSense-28.1
    a) Incluso, hasta el extremo de (?).
    Gaitz zien, Lege-erakasle eta Farisien faltsiak, zuñek hartzen bei-tütüzie detximak, azkenazbeste ahamentatik, anetatik eta txarpolletik, eta üzten bei-tütüzie legeko manü handienak. "Qui decimatis mentham, et anethum, et cyminum". Ip Mt 23, 23.
    azpisarrerakoSense-28.2
    b) Después de todo, a fin de cuentas.
    Etxen mithilak etxenko bezala diela, eta azkenaz beste, kabalik beste gainti zunbaitetan mithilak beno hobeki hartürik diela. GH 1929, 174. Gaston hau azkenaz beste ez zait gehiegi gustatzen. Mde Pr 182. Behar bada euskal hitz jator bat da azkenaz beste. Ib. 218.
    azpisarrera-29
    AZKENAZ GOITI (L ap. Lh; Dv, H); AZKENEZ GOITI. Finalmente, por último; al final. "Après tout, finalement" Dv. "Etzaio aski; azkenaz goiti bera heldu" H. v. AZKENIK, AZKENEAN.
    Eztuzu nahi emazte gaixtoa, ez seme gaixtoa, ez zerbitzari gaixtoa, ez athorra gaixtoa, ez eta azkenez goiti zapata gaixtoa ere. Ax 564 (V 360). Eta pasarazi zituen guziak ezpatan, azkenaz-goiti bulharreko haurrak berak. Lg I 284. Azkenaz-goiti, ematen daroku aldareko sakramenduan yanaritzat bere gorputz sakratua. Lg II 166. Baliatzen da azkenaz-goiti errelijioneaz beraz munduaren estimu ezdeusa beretzekotzat. Ib. 234. Azkenaz goiti Paxkosak / Ikasirik lege berria / Jujatzen ditu apezak! Monho 40. Azkenaz goiti Donibanen / Herritarrak, Eskaldunak / Harekin [Robespierrekin] bat egin ziren. Ib. 64. Azkenaz goiti, ez da erran behar begia ezin egin daitekela ardura K eta Z ikhusteari. MarIl X. Azkenaz goiti, entseiatzen da bekhatorosak bere Jainkoarekin errekonziliatzera. Jaur 383.
    azpisarrera-30
    AZKEN BATEAN.
    azpisarrerakoSense-30.1
    a) Al final. v. AZKENEAN.
    Azken baten, zazpi etze-yaunok besteen aldean gitxi ixen-arren, maister edo errentadoreakaz alkartu zirean. Akes Ipiñ 10. Orriek urdinduten asi yakiezan lelengo, azalak yausten gero, ta azken baten, aretx guztien ondamena etorri zen. Ib. 25. Lurrak damaigu bizitzeko jana, lurrak azken baten atsedena. EZBB II 50. Azken baten, guzti ori iñor epaitu eta barruan egote barik zuzendu zan. Gerrika 127. Baiña geienak azkenean neurriko zapatak arkitzen dituzte, eta azken batean danak gaizki. Insausti 313.
    azpisarrerakoSense-30.2
    b) A fin de cuentas.
    Hori da, azken batean, Santiagok azpimarratu nahi duena. Vill Aranzazu 6-2-1978. Zein baño zein abertzaliago agertu gurarik gabiz, naiz eta guztion elburua bat izan azken baten. Gerrika 273. Ea [...] erregela batera edo bateratsura umiltzeko prest bihurtzen ote garen, azken batean, bide berdintsutik gabiltzan lanbide horretan parte hartuko dugun guztiak. MEIG VI 135.
    azpisarrera-31
    AZKEN BELTZ. Ruina.
    Bizkitartean ikusi zuenean azken beltzera zoazila, samurturik erran zion: [...]. HU Zez 59. Nehoiz ez gitaizke gu egizko frantsesak, / euskaltasuna berriz joa azken beltzak; / bilakatu beharrak gaitu gu amentsak / arimarik gabeko izaite deus ezak. Xa Odol 225.
    azpisarrera-32
    AZKEN BELTZEAN (BN-lab-ciz). Ref.: A; A EY III 288. En último extremo. "En rigor, en último término, por pura necesidad" A. "En último extemo" A EY III 288.
    Aiher zela Gobernamendua gerla bilatzalen gaztigatzeko; hoben arau, tokiz alda, paga ken edo ttipi; azken beltzean, erreboka. HU Zez 209. Eta zartaka zeatuz azken beltzean senera bearrik ez dezadan. Zait Sof 51. Ta gero, nork zuekin ezkondu nai? Iñork ez, alabok: azken-beltzean umezurtz ta neska-zar bizi-bearrez zaudeteke. Ib. 98. Ez baitzuen amak zaharoaren baliatzeko lanik izanen: lekuratzen zirela orduan oro eta jabaltzen gure oihuak eta auziak, gure kañikak bi ahurrez han berean bilduz edo bere gisa utziz ere batzuetan, azken beltzean. Larre ArtzainE 15.
    azpisarrera-33
    AZKEN BESTEAN. En último extremo.
    Bertzalde, ahal bazinu ere, azken bertzean, etsairik gabe zure bizia iragan, ez lakikezu haizu; ez litake zuzen, ez eta zuhur. HU Zez 87.
    azpisarrera-34
    AZKEN BIDE. Viático.
    Komuniñua artutia azken biderako edo Elizakotzat izan ezik. Garita-Onandia CDot 19 (ap. DRA ).
    azpisarrera-35
    AZKEN-BIGARREN (PMuj). Penúltimo.
    Zazpi senide izan giñan [...], ni azken bigarrena izanik. AZink 14.
    azpisarrerakoSense-35.1
    "Azken aurreko tokian. Atzo zaltaka azken bigarren geldittu zan" ZestErret.
    azpisarrera-36
    AZKEN BOLADA. Última temporada (reciente).
    Arrapaladan etorri zitzaizkion oroimenera azken-bolaran agitutako amaika xehetasun. Etxde JJ 242. Oso zakarra izan zera nerekin azken bolara onetan. Txill Let 112. Edonork baño erromantikuago jokatzen diat nik azken bolada onetan. Ib. 100.
    azpisarrera-37
    AZKEN BORDA. Cementerio.
    Azkenbordara (kanposantua) lagundu dio / auzoak negar batean. Etxde JJ 270.
    azpisarrera-38
    AZKEN BUKAERA. Final, fin.
    Eta zerekin ordaintzen da zaldi, mando, eta idi beiak zarturik, edo bestelako ez bearren baten bidez, ezin egiñera etorten direanean, berai azken bukaeran billatzen zaioten desberdintza andia? Izt C 185. [Munduaren] eritasunak sendatzerik eztu, azken bukaera laister bear dugu ikusi. Vill Jaink 182.
    azpisarrera-39
    AZKEN BUKANTZA. Fin, final.
    Zori onekoak oriek, era berekoa izaten baliz orien urrengo bizitza ta azken bukanza. Mb IArg I 97.
    azpisarrera-40
    AZKEN BURU. Fin, término, final. Cf. AZKEN BURUAN.
    Har ezazu gero eskuan hemen eman dudan protestazionea; hura izanen da zure kontrizionearen azken burua. "Laquelle sert de conclusion à toute votre contrition". SP Phil 72. Handik heldu da hekin desirak eztuela azken bururik, baina bethi hekin bihotza khexu darabillala. Ib. 288s. Mundu huntan zituen bereak azken bururaino maithatu zituen. HeH Io 13, 1 (Leon azken bururaino; Lç finerano, Dv azkeneraino). Bide txarretik sartu gara eta ezin orain bestetara itzul, azken-bururaino hel gaitezen arte. MIH 213. Eta -logia azken buruz dutenetan eta antzekoetan, g gordeko nuke. Ib. 111.
    azpisarrerakoSense-40.1
    Última meta.
    Adrar, orra ba nere azken-burua. Anab Aprika 97.
    azpisarrera-41
    AZKEN BURUAN.
    azpisarrerakoSense-41.1
    a) (Dv). Al final, en último término. v. AZKENEAN, AZKEN FINEAN.
    Batak thira, berzeak thira, / hari ziren guduan: / soldadua garaitzen da / ordean azken buruan. EZ Noel 76. Gaixtoak dire, zeren azken buruan sartzen, eta ephatzen dire haragizko bekhatuan. SP Phil 288 (He Phil 288 azken buruan). Zorionezko edo dohakabezko sententzia dago azken-buruan neretzat. Dv LEd 203. Azken-buruan zure amodio guziaz oihu egin darotazu. Ib. 137. Eta ezarri zituen bi neskatoak beren haurrekin aitzinean: gero Lia eta bere haurrak ondotik: eta Errachel Josepekin azken buruan. "Rachel autem et Ioseph novissimos". Dv Gen 33, 2 (Ur azkenean). Urruntxago hedatu bazindute zuen jakitatea, ikasiko zinduten, azken buruan, arimak dituela pena guziak jasaiten. Lap 145 (V 189). Beharrezkoa da hitz batek azken buruan daraman -a berezkoa duen ala erantsia jakitea. MIH 112. Jaits gaitezen, azken buruan bada ere, honek arras gogoko ez zuen Izpirituaren erresumatik. Ib. 392.
    azpisarrerakoSense-41.2
    b) A fin de cuentas, al fin y al cabo.
    Egur hezetik hainitz behar da su on baten egiteko; idorretik guti aski da. Azken-buruan xurrago da: egur idorra erabiliz, atherako zare merkeenik. Dv Lab 377. Azken buruan, ez ninduten bulkatu, nerau sartu nintzen neure baitarik. MIH 376. Darabilen hauziaren muina ez da, azken buruan, Espainiako gerratea besterik. MEIG VIII 34.
    azpisarrera-42
    AZKEN DENBORA.
    azpisarrerakoSense-42.1
    a) Últimos tiempos, fin del mundo.
    Iainkoaren berthutean fedez begiratzen zaretenonzat, azken denborán rebelatu izateko prest den salbamendutakotz. Lç 1 Petr 1, 5 (He denboren akhabantzan, Dv azken egunetan, IBe azken-aldietan). Azken denboretan izanen diraden abusariak. Lç Iudae 18. Oraindanik ere Antekristak anhitz dirade; nondik baitakigu ezen azken denborá dela. Lç 1 Io 2, 18 (TB azken denbora; Dv, IBe azken ordua, Ker azken-aldia). Hunez probetxa gintezen azken denboretako, / Prinzipalki arimaren triste partiadako. EZ Man I 59. Azken denboretan ethorriko direla enganatzaille batzu. He Iudae 1, 18.
    azpisarrerakoSense-42.2
    b) Últimos tiempos (recientes).
    Nula konfraria ezpeita izan ezaririk elizan, baizik eta han arra-berritzeko azken denboretan fidelen hartian edireiten zen ünione eta karitatiaren; lehen biziko Elizan ezpeitzien orok bihotz bat eta arima bat baizi. Mercy 19 (Interpr?). Aspaldiskoan, ja, eta guziz azken denbora hautan, hainbertze elepide [...] eman duena. HU Aurp 136. Azken denbora hautan ez baita egunkarietan bertze elerik. Zerb Azk 108. Nahiz beti adixkide egon ginen, azken denboretan etzen gurekin hanbat ibiltzen. Xa Odol 49. Azken denbora hauetan Sataneri ez deiete kasik dantza baizik uzten: lehen, parte gehiago hartzen zuten. Lf (in Casve SGrazi 13).
    azpisarrera-43
    AZKEN DIOSAL. Despedida.
    Guraso eta alabak elkarri azken diosal gozoak egiñik, Eliezer eta Rebeka, mirabe asko ondorean zituztela, etxetik irten ziran. Lard 28.
    azpisarrera-44
    AZKENEAN.
    azpisarrerakoSense-44.1
    a) (V-gip; Ht VocGr 352, VP 5v, Lar, Añ, Gèze, Dv, H). Ref.: Iz UrrAnz. Al final, al fin; por fin. "(Al) fin" Lar y Añ. "Enfin, azkenian" Gèze 244. "À la fin" Dv y H. v. AZKENERAT, AZKEN BATEAN, AZKEN BURUAN, AZKEN FINEAN, AZKENAZ GOITI. Tr. Atestiguado ya en Leiçarraga, es de uso gral. desde principios del s. XIX (antes no lo encontramos en los vizcaínos, si no es en el Cantar de los Cántabros --en una forma dudosa-- y el catecismo de Cardaberaz).
    Berriz igor zezan berze zerbitzaririk lehenak baino gehiago [...]. Azkenean igor zezan hetara bere semea. Lç Mt 21, 36s. Zertako erraiten dugu azkenean, ezen hirea duk Resumá, Puisanzá, eta Gloriá, sekula sekulakotz? Lç Ins E 7v. Azkinin <asquynyn> dugu / lalboa. Cantabr 10. Aukeraren maukera, azkenean okerra. "A mucho escoger, a la postre tuerto". RIs 11. Eta gero azkenean eskuak elkharganatzen ditut erraiten dudala Amen Jesus . Mat 42. Azkenean guzien gañean ezartzen du Kasulla. Ber Trat 11v. Agertu zitzaien ere / guztiei azkenean, / iuduen beldurrez / zeudezela batean. EZ Noel 107. Lehenik plazer harzea, hurrenekorik egitera deliberatzea, azkenean obratzea. Harb 178. Ezansiatzetik ez sentitzea, ez sentitzetik itsutzea, gogortzea, eta azkenean, ahalkea galdurik hartzaz prezatzea, loriatzea eta sendagailla eriztea. Ax 110 (V 73). Handik probetu zen, eta hain probetu non azkenean, bere mihiaren hezatzeko eta freskatzeko, ur-xorta bat ere, ezin izanezko probetasunera ethorri baitzen. Ib. 233 (V 156). Halaber haragizko plazer guzia eztiki sartzen da, bainan azkenean ausikitzen du eta herioa emaiten. SP Imit I 20, 7. Azkenian miserableki eta eternalki damnatzen dira. Tt Onsa 171. Libratzen banintz azkenean / Ifernuko su hautarik. Gç 162.
    ( s. XVIII) Eta aizkenean esku guziarekin krutze bat. OA 15. Handik iragaiten da Senperera, gero Azkaina, eta azkenean Doni-Joane Ziburuetara, eta han itsasoarekin bat egiten da. ES 161. Atsegiñekin sartzen dire, baiñan azkenean, zaurtzen dute eta hiltzen arima. Ch I 20, 7. Zer esan nai du itz Amen, azkenean añaditzen dezun ark? Iraz 25. Zer esan <ets-> nahi deub aizkenean añaditzen dezun itz ark, zeina dan amen? CatCeg 44. Irakurri ditut Gabon kantak, eta azkenean paratu diotet imprimantur, ain daude ederrak, gozoak, kilikorrak. Lar Carta a Gandara 162. Nola azkenean yuntatzen den bihotzez edo barrenki bere Kreatzaillearekin eta bere Salbatzaille Gurutzean itzatua izatu denarekin. He Gudu 90. Gaixtuen següranza aldiz, ürgüllütik, eta bere bürietan dien sinhestetik jalkiten da, eta azkenian beren inganiotan ützültzen da. Mst I 20, 3. "Begir egiozu", esaten dio azkenean, "zuri dagokizunaren birtuteari". Mb IArg I 179. Azkenean, edo Sazerdoteari ondoen deritzanean, Bulda Santuaren Induljenzia emango dio. Cb Eg III 257. Jainkoak saristatu zuen, azkenean, haren fede bizia. Lg I 251. Izanen zela laidoz estalia, elhorriz khoroatua, eta azkenean, itzeztatua. Lg II 259. Aldi batzuz iduri badu uzten dituela; azkenean ediren arazten diote sosegua. Mih 107.
    ( s. XIX) Illko zera azkenean, ta joan bearko dezu Jesu-Kristoren Tribunalera. Mg CC 141. Gero kurau buruko epaija, ta azkenian zuzendu beso ateria. Mg PAb 76. Azkenean harren bazka / Bihurtu behar gare. Monho 106. Gaizki konfesatu eta komulgatu oi dira: eta azkenean estadu izugarri orretan iltzen dira. Gco II 62. Egun onen aurretik ekusiko dira asko siñale, eta azkenean agertuko da suzko ibai bat. AA III 537. Hilen naiz; erran nahi da azkenean, salbamenduko laguntza guziak orduan akhituko direla neretzat. Dh 119. Azkenian, ala seina egin eban; ala inoren kleitu galdubaren sarija artutera, egin bagarik, beste mundura juan zan ez dakigu. fB Ic II 193. Aurrerago eta gogorrago; azkenian aserria, diadarra eta berbarik lotsagaldukuenak. Astar II 106. Azkenean zure laguntzan zeruko bear-tsari gozoak izateko. Añ EL2 193. Sasoia duten arte guztian eman alak eman ta ere, azkenean balio izaten dabe zubajetarako bikain arkiak bost eun bana erreal ta geiago. Izt C 152. Egin zuen azkenian / Hainbeste, zankoez, / eta hortzez, / Zoin, egun gutiren barnian, / Han ukan beitzutian / Bizia / Eta Atherbia. Arch Fab 211. Goan ziren bada azkenean, / Yainkoak nahi ephean. Gy 100. Bizkitartean, Aphez nausia eta biltzar guzia lekhukotasun gezurrezko zenbaiten bila zabiltzan, Iesus hil-araztekotzat. [...] Azkenean athera ziren bia. HeH Mt 26, 59s (He, TB, Dv, Ur, Leon, Or MB 322, IBe azkenean, Ip azkenian; Lç finean, Ur (V), Hual, Samper, IBk azkenik, Echn azkenekotz, Ol, Ker azkenez). Azkenean agertu zuen nonbaitik laugarren gizon bat, ororen muthil izateko. Hb Egia 57. Laur edo bortz aldiz ur ephelean eta azkenean ur hotzian ongi frotatuz. ECocin 3. Othoizten dute berriz ere, beren othoitzez hertsatzen dute eta azkenean garrhaitzen. Laph 156. Ondo egin da esker gaiztua / gero azkenian. Xe 242. Azkenian, bere esker onak emateko, Kondiak eskañi zion Santuari Alvernako mendia, an etxe-santu bat egitekotan. Bv AsL 116s. Barru au egingo jat puska bat nasaitu, / Azkenean dalako errazoian sartu. AB AmaE 273. Frantziaren aphaltzen, mendratzen, azkenean, ahal badute, erhausteko. Elsb Fram 157. Azkenian, mila ehün eta hiruretan hogei eta hirur gerren urthian, Frederik enperadoriak erauzi eta erre beitzian Milaneko hiria. Ip Hil 108. Azkenean apheztu nahi izan zen haur hori. Arb Igand 88. Geroago ikusi zan / sua amatau zala / ta azkanean euretan / pintau zan itzala. Azc PB 279s (Ur PoBasc 173 azkenian). Azkenean eskupeko ederra emon da gero, esan osten. A BGuzur 126.
    ( s. XX) Biño azkenean, alkatetza ez galtzeagatik, egin zuen bere agintariak erakusten zion guzia. Goñi 73. Baderamatzate azkenean, kasik betan, senhar emazte xaharrak hil-herrirat. JE Bur 106. Baño, azkenean, denak kupitsu, osabari laguntzekotan gelditu ziran. Ag G 369. Eta geruago ta obeto joian gixona, istarra osatu yakon azkenian. Kk Ab I 21. Oren erdi baten bidearen egiten lau oren emanik, sartu nintzan azkenean soto baten barnera. StPierre 13. Pagatu nai ezikan / bada eskotean, / frantzesak dena paga / zun aizkenean. JanEd II 70. Zorigaitzez, azkenean, amor eman behartu zitzaion Lohilakat gaizoari. Barb Sup 149. Azkenian horra nun ikusten dian botilla ohe pian. Const 21. Urtebete baño geiago egon zan senargaia emaztegaiari itxaroten. Azkenian, eldu zan au. Altuna 73. Jaupa deuna Pantzeskak esan ebanian, / "Iñaki" be abestu gendun azkenian. Enb 207. Ofrezimentu luzia baño / errezo motza azkenian. Tx B II 65. Azkenean alako berrietan etzuten sinesterik. FIr 137. Ik zalaparta asko atera; baña, azkenian, ire emaztiak kukurruku egin. Alz Burr 29. Guziz maite zuen seme bat izaki oraño ta ura bidali zien azkenean. Ir YKBiz 386. Macdonald, ibilli ta ibilli, azkenean orraxe doa. Eguzk GizAuz 76s. Jainkoak Job saristatu zuen azkenean. Zerb IxtS 32. Allandek amor eman zun azkenean. Etxde JJ 52. Baina besteak hainbat farre egiten du non eta, azkenean, hiltzen baita. Mde Pr 73. Azkenean, senarra ere irabazi zun ondar-egunetan. Or Aitork 230. Ta txalupa beera bezela ura gora zetorkion Juanbeltzeri. Azkenean, barrengo ta kanpoko urak bat egin zuten. Anab Poli 36. Ta azkenean labean baiño be soiñean su geiago. Bilbao IpuiB 166. Io ara, io ona, urte osoak erabilirik, iakite ugari bildu zuen azkenean. Zait Plat 6. Aita azkenean menturatu duk Mendibeltzeko larrearen iraultzerat. JEtchep 66. Baiña emakumeak, azkenean sarriegi buru izan oi diran arren, maitakuntza asieran, lenengo urratsetan, andrazkoa bigunago izaten da geienbat. Erkiag BatB 155. Orra azkenean gure ama ezagutzeko aukera nola sortu zaigun. NEtx LBB 70s. Jina baitzen jina, azkenean, lehengo xapeldun lasterkari eta jauzilariaren orena! Ardoy SFran 142. Baiña begira begira, arrantzale bat ikusi zuan azkenean. Berron Kijote 222. Eta azkenean esplikatzen dakot zertakotz den liferentzia. Etchebarne 109. Azkenean, senarra ageri ez ta farola artuta joan da gauerdian bakarrik. BBarand 18. Baña azkenian, geratu zan orduetan, galdera asko egin neutsan. Gerrika 161. Eta, azkenean, azkena. MIH 255.
    v. tbn. (para textos anteriores a 1800) Hm 84. CatLav 440 (V 208). CatBurg 24. Cb CatV 35. LE Prog 100.
    azpiadiera-1.1
    (Con reduplicación intensiva).
    Azken azkenean, bai, [gurekin elkartasuna] nai zunaten zuri oiek, galtzen zutela ikustearekin. Or QA 79. Herriaren batasunik ezak ekarri bazuen hizkuntzarentzat [...] desberdintzea, puskatzea eta, azken-azkenean, baita apurtzea, birrintzea eta xehakatzea ere. MEIG VII 169.
    azpiadiera-1.2
    Por último. "(En fin, por) abreviar" Lar. "Últimamente, por último" Añ.
    Hirurgarrenean eta azkenean othoitz egiten diogu begira gaitzala orai presenteon sentitzen ditugun gaitz guztietarik. Mat 90. Higuin dezagun bekhatua; dezagun maita berthutea: emogun, azkenean, gure Jainko adoragarriari bihotz bat berak egina. Lg I 370. Anonziazioneko, Mariaren Bihotz Sakratiaren, eta azkenian Birjina Saintaren sortzeko bestetan. Mercy 15. Azkenean, zu, gizona, etzaitezela izan zelotsua. AA I 590. Bateti, karidadezko biarra egiten dogulako. Besteti pekatuban jausten ez garialako, inoren paltak geure naiz entzunagaz. Ta azkenian, geure ondra ona zaintubagaz. fB Ic II 202. Azkenean, ez bakarrik bizidun gorputzek baina ikugaiezko gauzek ere aipatu den irradatze hori badute. Mde Pr 311.
    v. tbn. Mg CC 217. Dh 225.
    azpiadiera-1.3
    "(Estar a los) últimos, etsian egon, azkenean egon, hurrenean egon" Lar. v. AZKENETAN.
    azpiadiera-1.3.1
    (Con reduplicación intens.).
    Azkeneko beren konfesaldian agitzen zaie urez bete den ta azken-azkenean arkitzen den gizonari gañetik botatzen dioten soka-puntarekin gertatzen zaiona. Mb IArg I 248.
    azpisarrerakoSense-44.2
    b) A fin de cuentas, al fin y al cabo.
    Azkenean Jainkoaren umek eztute bekhaturik egiten; bekhatuk egiten duena debrua ganikakoa da. Dh 186. Zer da azkenean giristino bat? Jesu-Kristoren mienbro sakratu bat. Ib. 255. Ez da mundu onetan / iñon naziorik, / Jaungoiko bat badala / aitor ez duenik; / azkenean mendiko / gizon basatiak / egi au sinistatzen / oi dute guztiak. It Fab 160. Itsasoz bertz'alderat juaiteko, ez dut azkenan untzi beharrik, taula batek eramanen nau. Laph 60. Ez baita halakorik azkenean, bihotzen hausteko nola gaizkia ongiz garaitzea. HU Aurp 87.
    azpisarrera-45
    AZKEN EGIN. Finalizar, concluir.
    Guenian, jaiari azken egitteko, zaldun eta andrandijen arteko jokaldi bat egittia erabagi genduban. Otx 152.
    azpisarrera-46
    AZKEN EGUNA. Día del Juicio Final.
    Ni minzatu naizen hitzak kondemnaturen du hura azken egunean. Lç Io 12, 48 (He, LE, TB, Dv, EvS, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe azken egunean). Thesaurizatu duzue azken egunetako. Lç Iac 5, 3. Bai eta naizela azken / Egunean bitztuko. EZ Eliç 311. Jujatzean mundua / azken egunean. Gç 70. Harek ükhenen dü azken egünian jüje garratz bat. Mst III 3, 4 (SP, Ch azken egunean). Azken eguna hurbil othe du munduak? Zby RIEV 1908, 289. Azken egunean etorriko dala guziok juzgatzera. Añ CatAN 72. Nere Aragia jaten duenak eta nere Odola edaten duenak betiko bizia dauka ta azken egunean nik (ori) berpiztuko det. ArgiDL 42. Azken egun artaraño eztira Yudu guziak kristau-siñestera itzuliko. Ir YKBiz 199. Izan zaitezte nere izara ta kutxa. Gorde nazazue azken-egunerako zuen etxe illunean. NEtx Antz 93. Eta aur oien gorputzak biztuko ote dira azken-egunean? Or QA 99. Azken Eguna hurrun da. Mde Po 58.
    v. tbn. Ax 230 (V 154). CatLuz 41. Jnn SBi 3. Inza Azalp 112. MAtx Gazt 97.
    azpisarrera-47
    AZKENEKO.
    azpisarrerakoSense-47.1
    A) (Adnom.). (AN; Urt Gram 53, VP 2v, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 139. Último. "Postrer" Lar y Añ. v. AZKENENGO. Tr. Documentado en textos meridionales de todas las épocas. Entre los autores septentrionales, es usual durante los siglos XVI, XVII y XVIII; se hace menos frecuente desde mediados del s. XIX, y prácticamente desaparece en el XX. En DFrec hay 116 ejs., 3 de ellos septentrionales.
    Anhitzetan eta anhitz maneraz lehenago Iainkoa minzaturik gure Aitei profetéz, azkeneko egun hautan minzatu izan zaiku guri bere Semeaz. Lç He 1, 1. Eta gauza hauk azkeneko zazpi manamenduetan dauntza. Mt 121. Sazerdoteak azkeneko orazioak erraten dituenean. Ber Trat 97r. Sentenziaren denbora dago señalatua: / Ezagutza galtzearen azkeneko pontua. EZ Man I 49. Azkeneko hamarraren azkeneko bihi larrian. Harb 44. Hala Noeren denboran ehun eta hogoi urthe bizitzeko prometatuz gero, edeki zerauzten azkeneko hogoiak, zeren leheneko ehunak gaizki enplegatu baitzituzten. Ax 164 (V 110). Eta orobat erraiten dut azkeneko hautaz. SP Phil 345. Ezkillaren azkeneko / Soiñua io denean, / Akhabo dire hartazko / Solasak jendartean. Arg DevB 169. Ezperen nonbre hauk gustiak / Akhabatzen direnean, / Eta azkeneko bihia / Pasatzera gerthatzean. Gç 174.
    ( s. XVIII) Azkeneko arrozoinamendu hunen eredura. ES 105. Eta zeren eman zaren bethi azkeneko herrunkan, iarriko zare bethikotz zeruko lorian. Ch III 49, 6. --Ifernu ebetatik zeinetara jautxi ze Kristo? --Azkeneko ontara, zein baita lenago justoena. El 39. Ez duzula niolere zure bihotzetik khenduko, txartasunezko bizioaren azkeneko erroa. He Gudu 86. Gauz oriek oriei erakusten haritu zen Jesus predikuko bere denbor guzian ta azkeneko bere irur urteetan. Mb IArg I 348. Jesusen azkeneko hitz oriek. Ib. 316. Ta miseria orretan ez erorteagatik azkeneko alegiña egitea. Cb Eg II 133. Jesu Kristok azkeneko afarian esan zituen Konsagrazioko itzen birtutez. Cb Eg III 245. Horrela gertha baledi, azkeneko enganioa lehenbizikoa baino gaixtoagoa liteke. Lg II 283. Azkeneko bi manamenduak zarratuak dire seigarren eta zazpigarren manamenduetan. Brtc 66. Iltzeko urrean arkitzen diran eriai ematen zaien azkeneko komunioa. Ub 206.
    ( s. XIX) Eldu zitzaion azkeneko gaitza. Mg CC 138. Guzti onen ganera jausiko da azkeneko sentenzia. Añ EL1 36. Amen, azkeneko itzak zer erran nai du? Añ CatAN 32. Lenengo hitzak San Gabriel Aingeruak; gero hitz batzuek Santa Isabelek, eta azkenekoak Santa Mariatik aurrera Eliza Ama Santak. Gco I 456. Baña asko berri txar aditu dira azkeneko denbora oetan. AA II 191. Kreduaren azkeneko berbeetan esango dan legez. fB Ic I 19. Amargarren bertso au / da azkenekoa. Echag 261. Azkeneko Ebanjelioa erraitean. MarIl 60. Zer egia andiak esan dituzun azkeneko jolasean! It Dial 64. Azkeneko urteak bere erritarrakin igarotzeko asmoan. Izt C 508. Ta da azkeneko gauzea. CatBus 28. Lehenbiziko horiek izanen dira oro saindu, eta azkeneko hauk oro diabru? Gy IX. Zer egia handiak erran dütüzün azkeneko elhestaldian! Ip Dial 64. Nere presondegiko lur otz gogorraren gañean etziñik, azkeneko aldiz eskribatzen dizut. Arr GB 29. Elduko dala urrijaren 25garreneko legiaren bete biarra, forubeen zerzeneria, eta azkeneko epaija. "Definitivo arreglo". (1846) BBatzarN 165. Ikusi dezagun nola dakizun zer bear duzun artu, zein baita azkenekoa. Legaz 35. Azkeneko gure arteko guda ori iraun zuan artean. Zab Gabon 104. Azkeneko bertsora / orra allegatu, / esan baño naiago / ez det nai luzatu. Xe 227. Uste da Meledin sultana San Franziskoren oraziuaren bitartez konbertitu zala bere azkeneko egunetan. Bv AsL 219. Azkeneko au ala gertatu ezpazan ere. Arr May 194. Zerura begiak jasoaz egin nuan azkeneko alegiña. Apaol 57s. Batek airos eta alegera bezain bertzeak ilhun eta goibel zuela bekhundea, azkeneko hau orhoitzen zelakotz naski oraino Manuelen sagarde giderraz. Elzb PAd 47. Lege zarragaz mundua egoan / gaben azkaneko izarra. Azc PB 42 (Ur PoBasc 252 azkeneko).
    ( s. XX) Azkeneko Ebanjelioa akabatute. CatUlz 60. Ama Birjiñaren azkeneko agertzea. Goñi 77. Erantzuten ziyon azkeneko gerran koronel izandu zan batek. Iraola 13. Auek izan ziran bere azkeneko itzak. Urruz Zer 22. Bai noski. Azkeneko ordu arte egon, eta gero dira larriyak. Alz Bern 61. Aizkeneko tantoraño odol guztia isuri zenduen. ArgiDL 35. Zer egin zuan Jesukristok bere azkeneko iru urteetan? KIkG 18. Edo baitta ere lurraren azkeneko baztarrean zegoan baten animaren zorrak barkatu dittu. Inza Azalp 104. Azaroaren azkeneko larunbatean / gari guziak egin dizkiagu egun batean. Muj PAm 62. Betzat oerakoan / muiñ azkenekoa, / jeiki orduko, berriz / betzat lenengoa. Jaukol Biozk 63s. Colombiko azkeneko biurrialdi edo matxinadan. Or SCruz 137. Aatetoak, aatetipi dirdaizuak, eta basaate su-egodunak aintzira ertzera zoazin, azkeneko argi-izpiari agur egitera. Or Mi 61. Ni, zarra ta gogo gutxikin nago, azkeneko urte oietan zigor aundiak artu ba-ditut. Lab EEguna 86. Azkeneko egunetan ezeutselako emon jaten Bertoldari berak gura ixan ebana. Otx 93. Azkeneko itz oek esanaz, bijoa mendi-aldera. Lek EunD 12. Nere lan guziak utzi ditudanian azkeneko urteak pakean bizitzeagatik, uste al dek orai berriro sartuko naizela lanetan? ABar Goi 37. Ez ta gurdian zamatu ere / azkeneko belar-pilla. Or Eus 318. Azkeneko muñotik, malkoa ezin gorderik, otsegiten diotenean. SMitx Aranz 194. Allande, munduaren azkeneko bazterrean larrugorri jarrita, bere argitasun eta antzearekin aurrera ateratzen asmatuko zun gizona zan. Etxde JJ 68. Azkeneko asteotan haien etseko ikustzaile bakarra izan zen pintorearen gogorapenak jo zuen. Mde HaurB 85. Bañan, ez nuke sinistu nai azkeneko kopla ori, iñor Praidek egiña danik. Lecl SClar 139. An urrunean, azkeneko zolan. Erkiag Arran 8. Irugarren eta azkeneko posture aldi au, neure anai abereok, zeiñek urrunago saltau izango dozue. Bilbao IpuiB 187. Azkeneko bi errietan, orregatik, Elizondon batez ere, txanponak parra-parra eskuratu zituzten. Anab Poli 91. Laster izanen dira azkeneko azterketak. Osk Kurl 212. Uste dudanez, filologuen artean ba-da eztabaida azkeneko bi forma oetatik zein ote den zaharrena erabaki naiez. Vill Jaink 22. Oar zaiozu azkeneko aapaldiaren sotiltasunari, aurreko neurtitza berrirotzean. Gazt MusIx 68. Ementxe utzi zituen noski Zuzentasunak bere azkeneko oñatzak lurretik igesi ioan zenean. Ibiñ Virgil 91. Artetsuok diotenez, sua sortu ta garrak indar artu dute azkeneko etxe erretakoan bezelaxe. Lab SuEm 173. Otsailleko izotzak eratxi zuten gaixoaren azkeneko kemena. NEtx LBB 64. Amerikara banuiela, azkeneko bazkarian, kantatu nitun bertsu ok. Auspoa 77-78, 259. Azkeneko aldiz ikusirikan / dirade lau urte pasa. Uzt Sas 151. Zarrena, Frantzisko [...]. Irugarrena ta azkenekoa, Dionisio, gure aita. JAzpiroz 87. Azkeneko bi edo iru urte onetan. Gerrika 278. Gaia "gipuzkera idatzia" da, dirudienez, ez "gipuzkera teorikoa", zer nahi ere den azkeneko hau. MIH 378. Euskararen agonia ikusi dugu, azkeneko 50 urteotan. Ib. 132.
    v. tbn. (Para textos septentrionales): CatLav 356 (V 172). Jaur 188. UskLiB 87. Dv LEd 173. Zerb Metsiko 345.
    azpiadiera-1.1
    (Con reduplicación intens.).
    Eta eguzki-aldera bulkatu zuen Lizardi, batez ere gorpuztu gabe joan zitzaigun azken-azkeneko Lizardi hura. MEIG VII 166.
    azpiadiera-1.2
    Extremo. "Extrema necesidad, azkeneko premia" Lar y Añ.
    --Obligatuak gara behinere hari amoina egitera geretzat behar ditugun gauzetarik? --Bai, hura azkeneko beharrean denean. CatLav 191 (V 98). Kofesatu baino lehen ungi examinatu behar dugu gere konzienzia eta bekhatuez orhoitzen egon azkeneko inportanziako egiteko bat examina genezaken artha berarekin. Ib. 290s (V 145).
    azpiadiera-1.3
    Peor.
    Hori liteke azkeneko banitatea. Ch III 40, 4 (SP gauzarik erhoena). Azkenekoa nik ikusten det / anaiak alkar iltzea. (In Alkain 104). Astoak bezela beti lanean jardun bearra ere azkenekoa dek. TxGarm BordaB 15.
    azpiadiera-1.4
    Menos importante.
    Alegia azkeneko izan nahi, eta mahaiñaren bazterrean jarri nahi egiten dugu. He Phil 218. Bere zerbitzarietarik azkenekoa, hanbat frankiarekin aberatsteko. Mih 31. Azkeneko arrantzalia're, jakin dezazun, bere korbatekin joango da arrantzara. Iraola 76. Ta orain lenengoak diran asko azkenekoak izango dira, ta azkenekoak diran asko lenengoak. Ir YKBiz 352. Ez dakit zer eitegabe arkitzen dudan azkeneko gauzarik kaxkarrenen aldakuntzetan. "Rerum extremarum atque infimarum"". Or Aitork 349.
    azpisarrerakoSense-47.2
    B) (Adv.).
    azpiadiera-2.1
    a) Por último, finalmente; al final. v. AZKENEKOZ.
    Koseillu kaparpeko, / ager daite azkeneko. O Pr 109. Eskasturik presondegiak / Hanbat jenderen sartzeko, / Elizak eta jauregiak, / Komentuak azkeneko, / Bete zituen guziak / Haurrez eta emakumez. Monho 64. Azkeneko / Hor heldu da Jesus justua / Azkeneko / Gu dohatsu egiteko. Ib. 142. Zergatik azkeneko / Tristanen pagua / izango dek iltzea / emen urkatua. It Fab 47. Azkenéko berórrek beárdu irabázi biktória. LE Ong 40v. Azkeneko / Haurraren / Nigarren / Xukatzeko / hitz hoiek deitzo erraiten. Hb Esk 90. Ta gaur, azkeneko, ikusteko zoriona izan dudanean, dardaratu egin zait barrunbe osoa pozez. Txill Let 39. Atertu du azkeneko. Ib. 50. Gaua eldu, ta agur esan zieten azkeneko etxekoei. Osk Kurl 59. Nere nagusi izandako ura, azkeneko Tolosan tokatu ikustea. BAyerbe 46.
    azpiadiera-2.2
    b) Para el final. "Azkeneko da, il est pour la fin" Dv. "Azkeneko atxikazu hori, tenez cela pour la fin" Ib.
    azpiadiera-2.3
    c) La última vez.
    Azkeneko tajutu zidan aizkorari ere altzairu ederrik jarri ziokan, eskalu, ergel alen orrek. Alz Burr 35.
    azpisarrerakoSense-47.3
    C) (Sust.). "Novísimos, azkenekoak" Añ. "Postrimerías" Ib.
    azpisarrera-48
    AZKENEKOAN. Al final. v. AZKENEAN.
    Gabaz izaten zituen bi argi bere gelan ta azkenekoan ekusi zuen argi orien erdian S. Pedro Jesusek igorri bidaldua. Mb IArg I 131. Eta, prist eta prist, azkenekoan piztu zuen. Zendoia 219.
    azpisarrerakoSense-48.1
    Por último.
    Artzai jatorra, azkenekoan / notizi badet zuretzat, . / biar goizean Bizkai aldera / jun bearra daukat beintzat, / agur sendo, ta anaitasuna / izan euskaldunarentzat. Alkain 104.
    azpisarrera-49
    AZKENEKO HARI. Hora de la muerte, fin de la vida. "Azkeneko hariraino etorri nintzen (AN-gip)" Gte Erd 265.
    azpisarrera-50
    AZKENEKO BORONDATE. "Testamento" Añ. v. AZKEN NAHI. Cf. azken borondate, parece que sin sdo. jurídico, en Ax 328 (V 217): ene azken borondatea eta manua haur da: Ut diligatis invicem.
    Nere azkeneko borondate au kunpli-erazotzeko testamentaria [...] Birjiña Maria [...] izentatzen det. Cb Eg III 222.
    azpisarrera-51
    AZKENEKO EGUNA. "(El día de) juicio" Añ.
    Bitiñak bezala direla gaixtoak, eta azkeneko egunean, ezkerreko aldean, ibeniko dituela Iainkoak. Ax 97 (V 66). Egun ikharagarria, / azkeneko eguna. Arg DevB 209. Azkeneko egunean ezkerreko aldean Jainkoak ezarriko dituela. ES 182. Pitzberri dezadan hura azkeneko egunean. He Io 6, 39. Zer egingo da azkeneko egun artan? Ub 138. Jesusek esango deust azkeneko egunean. Añ LoraS 180. Adangandik asita azkeneko eguneraño. Inza Azalp 110.
    v. tbn. Gç 136. Cb Eg III 215.
    azpisarrera-52
    AZKENEKO ERE. "Azkeneko be, por fin. Ibilli ta ibilli, azkeneko be, eiñ dau beria" Etxba Eib.
    azpisarrera-53
    AZKENEKO GAITZ; AZKENEKO GAITZALDI (La) postrer enfermedad.
    Azkeneko gaitzean, gauza onik egingo ez det. Cb Eg III 230. Azkeneko gaitza edo iltzeko ordua datorkienean. Gco I 473. Gaixotu zan azkeneko gaitzarekin. AA I 432. Azkeneko gaitzak artu zuen. Arr May 198. Azkeneko gaitzaldian gogo edo anima on bat bere oe ondoan Aitta gurea esan eta esan ari zan. Inza Azalp 131.
    v. tbn. Mg CC 138. Ur MarIl 112 (azkenengo gatx).
    azpisarrera-54
    AZKENEKO GAUZA (Pl.). Postrimerías, novísimos.
    Gizonaren azkeneko gauzak dirade laur. Ber Doc 94v.
    azpisarrera-55
    AZKENEKO JUDIZIO. Jucio Final.
    Sinisetan dot Juan au azkeneko juizioan biziak eta illak juzgetara etorriko dala. Cb CatV 96.
    azpisarrera-56
    AZKENEKO OLEATZE. Extremaunción.
    Bostgarrena, azkeneko oleatzea, extrema-unzioa. CatBurg 33.
    azpisarrera-57
    AZKENEKO ORDU.
    azpisarrerakoSense-57.1
    a) Hora de la muerte. "Agonía" Añ.
    Noizbait ere ethorri da azkeneko ordua, / Bakhotxari galdetzeko bere obren kontua. EZ Man I 85. Biotz gogordunari gaizki joango zaio azkeneko orduan. AA I 435. Oni esaten jako extrema-unzinoia, azkeneko orduban orijuagaz igortzita emoten jakolako gaixuari. fB Ic III 260. Elizako Dotorak / da enkargatuba / artzeko, etorri gabe / azkeneko orduba. Auspoa 97, 93. Bere azkeneko orduba egunoko urrien nabaitzen eban-da. Otx 71. Azkeneko orduan zentzua galdu zitzaion. Salav 20.
    azpiadiera-1.1
    (Pl.).
    Orduan neu be naiku mediku nitzen azkeneko orduetan eguala igertzeko. Gerrika 142.
    azpisarrerakoSense-57.2
    b) Última hora, último momento.
    Azkeneko orduban, mendijan dittuzan auntzak, ala-ta-be onaxe jauregira ekarri biar dittuzala otu yako. Otx 116. Ez dakizu zeu zer nolatan arkituko zeran azkeneko orduan. Milla kaso daude erlojuaren kontra. Albeniz 173.
    azpisarrera-58
    AZKENEKO OREN.
    azpisarrerakoSense-58.1
    a) Hora de la muerte.
    Azkeneko orenean faborera zathozen. EZ Man II 43. Hek zakizkit mundu hunetan / azkeneko orenean. Gç 208. Azkeneko oren hura ethortzen denean, bertze gisaz behatuko bide diozu zure bizitze iraganari. Ch I 23, 3. Errekomendatzen dautzut orai, egun oroz eta ene azkeneko orenean, ene arima eta ene gorphutza. JesBih 448.
    azpisarrerakoSense-58.2
    b) Hora del fin del mundo.
    Badire hainitz Antekristo, eta hortik dakusagu azkeneko orenean garela. He 1 Io 2, 18 (Lç azken denborá).
    azpisarrera-59
    AZKENEKORIK (L ap. Lh; Ht VocGr, Dv). "Dernièrement" Ht VocGr 347 y Dv.
    azpisarrera-60
    AZKENEKO SAKRAMENTU (Pl.). "(Extrema) unción" Añ. v. AZKEN SAKRAMENTU.
    Azkeneko Sakramentuak, edo Biatiko ta Unzioa artu. Cb Eg III 276.
    azpisarrera-61
    AZKENEKOTAN. En las últimas. v. AZKENETAN.
    Yauna, nere alaba azkenekotan dago; baña atoz, zure eskua gañean yar zaiozu, ta sendaturik biziko da. Ir YKBiz 95.
    azpisarrera-62
    AZKENEKOTZAT. Al final.
    Berak azkenekotzat atta agudiari / Begiak ziokitzan hilltzean han hetsi. Gy 27. Azkenekotzat biraldu ziran / guzizko karta ederra. Tx B I 71.
    azpisarrera-63
    AZKENEKOZ Tr. Los autores labortanos y bajo-navarros emplean generalmente azkenekotz, los suletinos y la mayoría de los meridionales azkenekoz.
    azpisarrerakoSense-63.1
    a) (Lecl, Dv); AZKENEKOTZ (H) Al final. "À la fin" H. v. AZKENEAN. Tr. Atestiguado en los septentrionales desde Leiçarraga, hasta el s. XIX es frecuente sobre todo en los suletinos. Al Sur lo hallamos en autores navarros como Echenique o Inza.
    Nola azkenekotz haren Aitak bere baithan ordenatu eta arrastatu zuen denborán mundu hunetara igorri ukhan duen. Lç Adv ** 2r. Eta, dakusagun bezala, azkenekotz hartara ethorri izan da gauza. Lç Ins B, 3r. Han anpleki endelgatzera emanik [...] zirkünstanziak [...], arrestatü izan zen han berian azkenekoz nesezario zela eman lakigün [...] bothere eta komisione [...] iüjatzeko. Etchart 3.1r. Azkenekotz erakhutsi deratzut neure bekhatua. Harb 323. Badariak azkenekotz / Ilki gara penatik. Hm 141. Eta [zer dio apezak] azkenekoz? Bp II 64. Zergatik Elizak aiphatzen du Jesu-Kristo azkenekotz nola ethorriko den Jujamendu jeneraleko egunean? CatLav 358 (V 173). Fiñean seme bakhoitz eta maite bat izan eta hura ere igorri izan zaroen azkenekotz. He Mc 12, 6. Azkenekoz hargatik lotsa hura garhaitürik, atrebitü izan da üskarazko librü gaxoñu hunen argiala ager erazitzera. Mst XVI. Ezi lehenik ezpiritiala jiten da phensamentü sinple bat; gero imajinazione azkar bat; azkenekoz plazera. Mst I 13, 5. Phenatzez, trabaillüz azkenekoz diñe errendatzeko, Mariaren, haur zuzen gloriusaren. Mercy 20. Emazte ederrener gür egiten, poesia laidorez zütian güziak akariziatzen; azkenekoz andere izkontü batez zen erhotü. Egiat 218s.
    ( s. XIX) Azkenekotz gillotinak / Ez ezpatak ez lanternak / Ezin akabatuz lanak, / Mitralla zen hautatu. Monho 64. Jaunak, azkenekoz / ükhen düt biktoria. Xarlem 535. Azkenekotz bada, koleran sarthurik / Ez billtzeaz nihoiz haren-ganik deusik, / Athelaga dautzu hartzen. Gy 313. Eta azkenekotz atzaman nauzunean, otsoen artetik atara nauzu eta zure sorbalden gainean ekharri. Dv LEd 246. Azkenekotz bahatzen da zurdazko bahe batean eta egina da bolbora. Dv Dial 118 (It, Ur azkenik, Ip azkenian). Eta etzioten arpatu, naiz testigo faltso aunitz presentatu izan zen. Baño azkenekotz etorri ziren bi testigu faltso. Echn Mt 26, 60 (HeH azkenean). Pilatüsek hiltzera kondenatü, eta azkenekoz bi uhuñen artian krüzifikatü. CatS 26. Azkenekotz, heldu niz beraz ene xedera, hamazazpi egun bidean emanik. Prop 1884, 119. Hor gero azkenekotz / astoa heldu da. Zby RIEV 1908, 763. Eta Esmirnako hirian halako oinhazeak jasanarazi ziozkaten, non azkenekotz bietarik batek amor eman baitzuen. Jnn SBi 156s. Sorthü zen azkenekoz, Salbazaliaren Ama izan behar zian Birjina. Ip Hil 21. Harriak desoltzen elkharren ganik, eta baratxe-baratxe zimenduetaraino jausten. Azkenekotz zimenduak urratzen ditu. Arb Igand 46. Bilatzen du eta bilarazten zazpi herritan inguru. Azkenekotz hatzemaiten du harat joana, urrun. HU Zez 37.
    ( s. XX) Pilatusek hiltzera kondenatua, eta azkenekotz khurutzefikatua bi ohoinen artean. CatJauf 59. Gero, emeki emeki gibeletik hurbiltzen [...]; azkenekotz, klask buztanari ausikian lotzen. JE Bur 20. Salbatzalle itza erderatik dator eta itz orrek esan nai du Askatzallea, Ateratzallea, Goratzalle eta azkenekoz Zeruratzallea. Inza Azalp 63. Gogoan hartu duguia behin zer den ogi ahamena? / Zonbat lan eta nek'izerdiren azkenekotz den ordaina? Ox 74. Azkenekotz ez nintzan / gose ez egarri. Etcham 197. Azkenekotz, huna erregebide-sahetsean, etxe bat dena leiho, biziki luzea, nahiz askitto apala. JE Ber 41. Iragaiten dugu azkenekotz Ibañeta-ko lepoa. Ib. 14. Bainan Jainkoaren hasarreak gaindi egin zuen azkenekotz. Zerb IxtS 67. Irudimena berpiztu zait azkenekotz, eta ideia asko ba dut. Mde Pr 192. Eta etsera itzuli zirenean azkenekotz, ba zekiten elkarren berri sekula aurretik jakin zuten baino areago. Mde HaurB 56. Azkenekotz, bere jaunaren otsein bakarra izan nahi zen Theresa. Ib. 67. Azkenekotz etzezaken gehiago eta labeteian erori zen. JEtchep 21. Azkenekoz, Iaegi / etxaltiala gütük jiten. Casve SGrazi 32. Azkenekotz banituen bortz ganbara eta bi sukalde. Etchebarne 99.
    v. tbn. MarIl 93. Jaur 175. Azkenekoz: UskLiB 39. UNLilia 12. Lh Yol 46.
    azpiadiera-1.1
    (Con reduplicación intens.).
    Lenengo zatian Jaungoikoari dagokion on guzia ta bigarrenean gizonari dagokiona eskatu ondorean, azken-azkenekoz eskatzen diogu lenengo guztiak galtzera botako lizkiguken baten eskuetatik gu irtetzeko. Inza Azalp 151.
    azpiadiera-1.2
    Por último. "Pour finir, pour tout couronner" H.
    Gehiago berthütiala gure hel eraziteko, hanbat egite saintü batetan ezagüt eraziten derizküla; eta azkenekoz gure artekarien emendatzeko. Bp II 126. Apez, Diakre, Fraide, Ermita, Birjina, Alhargün dohatsü, azkenekoz saintü eta sainta güzien othoitzer gomendatzen gira. Ib. 63. Azkenekotz, erremarkatua izan da [...] maihatza zela xoilki fagore hortaz gabetua. MarIl 5. Azkenekoz, ihes egin ezazü egün Saintü hortan medisenten konpañari. UskLiB 44. Azkenekotz, lerro hautan nahi dut beraz oharrarazi zer edadura nasaia duen Nafarroako eskuarak. Zub 104. Emakume bihotz hotzeko eta buru-arin bat dela, gaiñera haundi nahi eta ontasun zalea zena eta, azkenekotz, nahiko lizun eta lotsagabea. Mde Pr 172. Nola ez aipa hemen, azkenekotz, beste lekuko baten errana? Ardoy SFran 72.
    v. tbn. FPrS 24.
    azpisarrerakoSense-63.2
    b) Por última vez. v. AZKENENGOZ.
    Maiz burura zait gaxoak neri / azkenekoz muin-egiñik / esandako au. EA OlBe 9. Begitu neutsun bein ta azkenekoz. Gand Elorri 178. Berriz ere, eta azkenekotz, horra Frantses: bere gisan, Jainkoaren bihotz egina? "Pour la dernière fois". Ardoy SFran 328.
    azpiadiera-2.1
    Por última vez (hasta el momento).
    Illabete (edo astebete, ala noiz dan) da azkenekoz aitortu nintzala. ArgiDL 38. Ez diteke gizona! Atzo azkenekoz Gobernadorearekin itzegin bai-nuen! Lab EEguna 104. Zenbat eta zenbat denbora ez den igaro emen azkenekoz idatzi nuen egun zorigaiztoko aietatik... Txill Let 48. Sarritan, eta azkenekoz neronek aipatu ditut bilduma horren gorabeherak argitaraldi berri honen atarian. MEIG III 147. Har dezagun, beraz, Arestiri zor diogun, azkenekoz behintzat, Barrutiaren Vulgata. MEIG IV 76.
    azpisarrera-64
    AZKEN EMAN. v. AZKENA EMAN.
    azpisarrera-65
    AZKENEN (Superlativo de azken).
    azpisarrerakoSense-65.1
    a) (El) más insignificante, menos importante.
    Baldin nehor lehen izan nahi bada, guzietako azkenén izanen da, eta guzien zerbitzari. Lç Mc 9, 35 (He azkena).
    azpiadiera-1.1
    (El) peor.
    O lastima eta ondiko guztien azkenena! EZ Man II 95.
    azpisarrerakoSense-65.2
    b) (Uso pred.). En último lugar.
    Urrenguan, enaz azkenen juango. Kk Ab I 12. Ez gelditu, ba, azkenen Bizkaiko Udalok. ForuAB 159. Ildako nereengana noa, geienak Persepase-k illen artean abetaldu baititu; ta ni, guztion azkenen eta are negargarriago noa, benetan, nere bizitz-epea eldu baño len. Zait Sof 186. Talde guzia Ermitara sartzen ari dala, Milia dijoa azkenen. NEtx Antz 62.
    azpisarrera-66
    AZKENEN BURUAN. v. AZKENAREN BURUAN.
    azpisarrera-67
    AZKENENGO.
    azpisarrerakoSense-67.1
    A) (Adnom.).
    azpiadiera-1.1
    (V-gip; Añ, Dv y H (V); azkanengo V). Ref.: A (azkan), A Apend; Holmer ASJU 1968, 103; Elexp Berg. Último. v. AZKENEKO. Tr. Lo hallamos desde Ochoa de Arin en textos vizcaínos y, en menor medida, guipuzcoanos. En DFrec hay 42 ejs., meridionales.
    Kredoan konfesatzen degun aizkenengo Artikulua esaten degunean. OA 50s. Esan egizuz beti aen lenengo ta azkenengo Misterio bien izenean. Cb CatV 101. Burura ekarteko azkenengo Konfesiñoe ondo egineti egin dituban pekatubak. Mg CO 12. Ollarraren azkenengo soñubaz ingiratuten dira nire mutillak. Mg PAb 116. Bearbada auxe izango dala zuen azkenengo Konfesiñoa. Bein edo bein izango da atzerengoa, baña nok segurutuko deusku, zein izango dan? Añ LoraS 34. Jesu Kristo gure Jaunak azkenengo afarijan egin zituzan mirari arrigarri gustijak egitia. Astar II 205. Dakusgun orain zelan dakizun zer errezibidu biar dozun; zein dan azkenengoa. CatLlo 53. Azkenengo bi oetako urak dira sendoak. Izt C 88. Eta azkenengo apaindura eman izan zion. Ib. 49. Nok daki auxe izango ete dan, Jaungoikuak beragana biurtuteko egiten deutsun azkenengo deija? Ur MarIl 8. Geure azkenengo berbaldijan pentsetan egon naz igaro dan gau guztijan. Ur Dial 36. Gogora ekark zenbat mesede ire azkenengo gaitzaldian egin zian. Arr GB 38. Azkenengo iru oek Fabrok bere arte trebe ta zeloarekiñ Santua Paristik kanpora zebillela irabaziyak ziran. Aran SIgn 73. Agur betiko, azkenengoa begiraldi au [balitz] . AB AmaE 193. Azkanengo amorea / eukana gogoan. Azc PB 293. Ondo dagokoe fededunai, Eleizearen azkenengo erabagiak ezagututea? Itz Azald 50. Iaungoikoak daki zer zarata ta nasteak atera zituen Peruren jiran, azkenengo eresia amaitu ebanean. Ag AL 33. Urtarrill baltzaren azkenengo egunetako goiz bat zan. Ib. 155.
    ( s. XX) Lurbirearen azkenengo mugarrietatik bada be. Ag Kr 46. Arranondon da beste Bizkaiko erri batzuetan itz baten azkenengo aots edegiak barriro esaten dira, itzaren oiarzunak legez. Ib. 22n. Tira, gaixoak, tira, ale batzuek nere eskutik, azkenengo aldiz. Ag G 335. Entzun zituzten sasi jakintsuen azkenengo esanak. Ib. 100. To; irakurri zak Euskal-Esnalea-ren azkenengo zenbaki edo numeroa. Urruz Zer 131. Azkenengo itz ok entzun ebazanian. Kk Ab I 39. Beso onetatik elduta, eleizako ateetan egon nindukan azkenengo aldiz. Alz Ram 106. Gaur azkenengo epia, ez egon aiztuta. Enb 53. Beste mandazain batzuen eskuetan izten zituezan kutxak, eta azkenengo areek eruaten zituezan Zaragozako ostaturaño. Kk Ab II 168. Azkenengo batzarra-ezkeroztiko goraberak txeatzea bear genduke. Ldi IL 142. Baño azkenengo onetzaz Eizagirre yaunak itz-egingo dizute luzaroago beste egunen batean. Ib. 170. Ango agintarien begiko onexek azkenengo kolkhoz-ok ei dira. Eguzk GizAuz 133. Etxekoandreak astasaskiai azkenengo orraztua eman bezain laster. TAg Uzt 76. An baitaude pillotuta azkenengo amar gizaldien sinismenak ara eraman ditun argizari-kondarrak. Ib. 92. Amaalabak azkenengo trenean beren errira joan ziran. JAIraz Bizia 119. Aste ederra eraman det azkenengo au. NEtx Antz 105. Bidealdi guzietan, lenengotik azkenengora Iainko-Gizonarekin doa. Or QA 169. Zailtasunik gabe elkar ulertzen zuten Kornubitarrek eta Bretonek, kornubiera mintzatu izan den azkenengo egunetaraino. Mde Pr 250. Emen daukazue munduko azkenengo adelantua! SM Zirik 45s. Bata bedarrez josia, urrengoa piñadiz eta azkenengoa ekalitu-ondoz ornidua. Erkiag Arran 11. Aitaren aldetiko arbasoen iatorria Atikeko azkenengo erregetaraino omen zioan. Zait Plat 7. Azkenengo besarkada. Arti MaldanB 228. Ilabetean azkenengo egunerako bear ditugu kontu guziek egin. Izeta DirG 105. "Lipar" apalak azurrari azkenengo aginkadak egiten eutsazan bitartean. Erkiag BatB 96. Azkenengo bost ahapaldietan Emaztea mintzo da bakar antzera. Onaind (in Gazt MusIx 156). Erromeri-billeraren azkenengo dantzaldiak dira. MAtx Gazt 71. Eta azkenengo aldiz emonaz oittutako sarixa aiskidiari. Etxba Ibilt 466. Nere aita ona (G. B.) zanaren azkenengo eskutitza. Alzola Atalak 90. Azkenengo gerra ezkero bai. Lab SuEm 200. Gure azkenengo illeroko batzarrian artu genduenaren barri emonaz asiko naz. Gerrika 260. Azkenengo honetan ez nator bat, soil-soilik. MIH 287.
    v. tbn. Lh Yol 45. KIkV 41. Altuna 35. EA OlBe 45. Basarri XX. Vill Jaink 91. Ibiñ Virgil 103. Olea 236. Etxabu Kontu 218. TxGarm BordaB 17. Zendoia 158.
    azpiadiera-1.1.1
    Último, menos importante.
    Bidasoako baztarra eztogu azkenengoa izan Euskal Literaturan. Alzola Atalak 114. Leenen izan nai daianak, guztien azkenengo eta guztien serbitzari izan bedi. Ker Mc 9, 35 (He azkena).
    azpiadiera-1.1.2
    Extremo.
    Azkenengo premina edo nezesidadian dagozanian. Astar II 81.
    azpisarrerakoSense-67.2
    B) (Adverbal.).
    azpiadiera-2.1
    a) por última vez (hasta el momento). v. AZKENENGOZ.
    Azkanengo etorri dana duala kanpora. A Txirrist 60. Dukearen laguntzarako lau morroiak aurrenengo [...], Pedro Mari atzeratxoago; Adalbaldo ta Riktrudis azkenengo, oiñez. Ag AL 155. Azkenengo zein sartu zan? Ag G 315. Azkenengo geratu zana, gorra ei-zan, eta entzun ez kanpaia. Kk Ab II 109. Aingeru-sail bat sartzen da. Aita Jaungoikoa, bizar-zuri, azkenengo. NEtx Antz 118. Abadea ioaian lenengo; atzetik Joxepa eta Mikaela, eta azkenengo, amar metro atzeragotik, Luziano. Bilbao IpuiB 233. Eskolan azkenengo ibilten zana. Erkiag BatB 19. [Bidasoako baztarra] etxurea danez eztago azkenengo gelditzekotan [literaturan] orain gure mendean be. Alzola Atalak 114. Azkenengo esan bearrekoa lenbiziko esan. EZBB I 56.
    azpiadiera-2.1.1
    Por último.
    Gogoangarria da azkenengo ta ez aaztutzekoa Elosiagako aldapan [...] sortuta ta beera labaiñtzen dan iturri iori geza-gozoa. Aran SIgn 85.
    azpiadiera-2.2
    c) Al final.
    Azkenengo plazatik / igesi zuen danak. EusJok II 101.
    azpisarrerakoSense-67.3
    C) (Sust.) (Pl.). Postrimerías, novísimos. v. 1 azkenki.
    Oraziño lan-geiak izan bitez azkenengoak, au da, eriotzea, juizioa, infernua ta gloria. Añ LoraS 158. Gogarte onek doaz gizonen azkenengoen ganean: bada oneek gogotan badarabiltzuz, etzareala bekatuan yausiko dirautsu Yaungoikoak berak. Añ EL2 20s (EL1 azkenenengoen, seguramente errata por azkenengoen).
    azpisarrera-68
    AZKENENGO AGUR. Despedida. v. AZKEN AGUR.
    Seme eder orrek, iltera yoan bear-ta, azkenengo agur samurrak egin eutsazanean. Añ EL2 224. [Eguzkiak] azkenengo agurra egin baiño leen, gezi bero ta ziztada goriak jaurtitzen eutsazan lurrari. Erkiag Arran 7. Au dok azkenengo agurra. Alzola Atalak 78.
    azpisarrera-69
    AZKENENGOAN. Al final.
    Osaba Santi orain Ameriketan danak ere etziguken gutxi lagundu azkenengoan. TxGarm BordaB 20.
    azpisarrera-70
    AZKENENGO HARI. Extremo.
    Marboillaren azkenengo arian, zeru ta itxasoa alkarturik egozan tokian, oial zuri batzuk agertu zirean. Ag Kr 62.
    azpisarrera-71
    AZKENENGO BIGARREN (azkanengo bigarren V ap. A). Penúltimo.
    azpisarrera-72
    AZKENENGO BURUAN. A fin de cuentas. v. AZKEN BURUAN (b).
    Horiek, ordea, neure oroitzapenak dira azkenengo buruan, ez besterenak. MEIG III 141.
    azpisarrera-73
    AZKENENGO EGUN.
    Día del Juicio Final.
    Munduaren fiñean edo aizkeneengo egunean. OA 37. Ta azkenengo egunean jatsiko dala biziak ta illak juzgetara. Añ EL1 233. Jaunak euki dagijan gugaz azkenengo egunian. Astar II 186.
    sense-8
    Arratsalde hura munduaren azkenengo eguna zen. Lasa Poem 58.
    azpisarrera-74
    AZKENENGO HIRUGARREN (azkanengo irugarren V ap. A). Antepenúltimo.
    azpisarrera-75
    AZKENENGO JUDIZIO. Juicio Final. v. AZKEN JUDIZIO.
    Azkenengo yudizioko egunean etorriko dala. Añ EL2 244. Azkenengo juizioan biziak eta illak juzgetara etorriko dala. CatBus 54. Guztijoen azkenengo juizijuaren gañian. Ur MarIl 37.
    azpisarrera-76
    AZKENENGO MAMU GORRI. Último (en una competición). "Azkanengo mamo gorri (V-m), azken putz (G-bet), gurripato, el último" A EY III 296.
    azpisarrera-77
    AZKENENGO ORDU.
    azpisarrerakoSense-77.1
    a) Hora de la muerte.
    Irauteko azkenengo ordugiño neure lanean. Añ LoraS 180. Guztiz jaka erraz azkenengo orduban bere konfesetia. Astar II 226. Onelan bizi zan azkenengo ordura artean. Ur MarIl 80. Arako premiña estu ta larria, arimak azkenengo orduan euki daroena. Itz Azald 168.
    azpisarrerakoSense-77.2
    b) Última hora, último momento.
    Azkenengo orduan eragozpenen bat jartzen ez badute. Lab EEguna 98. Ona entzun, bart bertan jakin nebana. Azkenengo orduko albistea. Erkiag Arran 142. Urnetan botoa depositateko egoazan egun guztian etxagoten azkenengo ordura artean. (V-ger). Holmer ASJU 1969, 176.
    azpisarrera-78
    AZKENENGO SAKRAMENTU; AZKENENGO IKURTON.
    (Pl.). Últimos sacramentos.
    Eta atondu eban Eleixa Amaren azkenengo Ikurtonak edo Sakramentubak artzeko. Kk Ab I 49.
    azpisarrera-79
    AZKENENGOTAN. En último lugar.
    Azkenengotan joan zana [adiskidea], kapitanaren albiztea esanaz idatzi ziona. JAIraz Bizia 113.
    azpisarrera-80
    AZKENENGOZ.
    azpisarrerakoSense-80.1
    a) Por última vez. v. AZKENENGO, AZKENEKOZ (b) .
    Josuri soñekuak azkenengoz kendu eutsoezenekua. Enb 103. Oar, azkenengoz aizatzen degun dei oneri iñork entzungor egingo balio, babestutzat ez litzakela joko. "Últimas y definitivas llamadas". EAEg 15-12-1936, 548. Bide ontan barna azkenengoz yoan bai-noa ta azkenengo eguzki-izpiak azkenengoz ikusten baititut eta berriz ezpaititut ikusiko. Zait Sof 184. Oraintxe azkenengoz zakusdan Argi ori! Ib. 91. Bideko okerrune batetik begiztau eban azkenengoz [...] bere egoterri aspaldikoa. Erkiag BatB 106. Bertitza, eta bertiztu Artetxe zenak erabili bide zituen azkenengoz. MEIG VII 34.
    azpiadiera-1.1
    Por última vez (hasta el momento). "Atzenengoz emen egon nintzanean (G-azp), azkenengoz (V-gip), untzungoz (V-arr)" Gte Erd 32.
    Azkenengoz non jardun zan, zein Bazkunen agintepean itxasoan ibilli zan [adierazi] . EAEg 15-1-1937, 811. Gero, ez gara sarritan ikusi. Euskaltzaindiaren batzarren batean, eta azkenengoz Euskaltzaindiaren laguntzailleak Donostian egin gendun batzar batean. Alzola Atalak 107. Azkenengoz joan naizenean Donostiara. Ib. 110.
    azpisarrerakoSense-80.2
    b) En último lugar.
    Azkenengoz urten ebanak, zutunik ibilteko gauza bazan naikoa izango zan. Alzola Atalak 70.
    azpisarrerakoSense-80.3
    c) AZKENENGOTZ.
    Por último.
    Oraingo garaian izen horixe eman diete, lehenengotz Gales Herrian, hurrengotz Bretainan, eta azkenengotz 1928garren urtean Kornubian antolaturiko bazkun batzuei. Mde Pr 258. Azkenengotz, ordea, Angletarrak eta Saxonak, bai eta geroxeago erantsi zitzaizkien Danetarrak, ugartearen alderdi guztiz gehienez jabetu ziren. Mde Pr 249.
    azpisarrerakoSense-80.4
    Al final.
    Tira, jarrai neri [...] --azkenengoz itzegin zuan. Anab Usauri 126. Azkenengotz neskameak mahaia eraikia zuen eta bera ere ohera joateko gertu zen. Mde HaurB 14.
    azpisarrera-81
    AZKENENIK.
    (Superlativo de azkenik).
    azpisarrerakoSense-81.1
    a) Al final (de todo).
    Guzietako azkenenik hil ziedián emaztea ere. Lç Mc 12, 22 (He guzien ondoan, TB, Dv y HeH guzien ondotik). Geroztik ikhusi izan da Iakesez: eta gero Apostolu guziez. Eta guzietako azkenenik, aburtoin anzokoaz ikhusi izan da nizaz ere. Lç 1 Cor 15, 7s (He guzietako azkenenik; TB guzien ondoan, Dv azkenekoz berriz).
    azpisarrerakoSense-81.2
    b) (Lo) más recientemente.
    Behin jeneralez, eta gero partikularez, bañan prinzipalki ontasun azkenenik emanez errespetuz zu adora, eta lauda debotki. EZ Man II 8. Guztiz ere azkenenik inpetratu tutzunez, / Milla esker ditutzula halako ontasunez. Ib. 25.
    azpisarrera-82
    AZKEN EPAI. Juicio Final.
    Azken epai-egunean, berexiko ditu onak ta gaiztoak. Ir YKBiz 42. Ez nindun alderagiten erio-bildurrak eta azken-epaiak bestek. Or Aitork 151.
    azpisarrera-83
    AZKEN EPAIKETA. Juicio Final.
    Emen azken-epaiketaz (juizioaz) ari da Yesus. Ir YKBiz 107.
    azpisarrera-84
    AZKEN EPAIKUNDE. Juicio Final.
    Zetarako izango da azken-epaikundea. KIkV 33.
    azpisarrera-85
    AZKENERA. Al final. v. AZKENERAT.
    Ni umea nintzanean, geienak laba zutiña euken; baiña gero, azkenera, laba etziña nagusitu zan. Etxabu Kontu 116.
    azpisarrera-86
    AZKEN ERABAKI. Juicio Final.
    Azken erabagiari (Juicio final) eta beste Migel Anjelen gai askori begira. Ag Ioan 191.
    azpisarrera-87
    AZKENERAINO (Lar, Hb). "Supremamente, hasta el fin" Lar.
    Aizkeneraño egin dituan konfesio sakrilega aek. OA 131. Nork ere bada iraunen baidu azkeneraiño, eta hura izanen da salbatua. He Mt 24, 13 (Ur, Echn azkeneraño, Lç finerano, Ip urhentzialano, Leon bururaino). Baña hau bera berriz ta berriz ta askotan ta askotan ta azkeneraño S. Franzisko Xabier-ek egin zuen gisan egitea, zer izanen zen? Mb IArg II 344. Eta jakintsu iraun zuan Salomonek azkeneraño? Ub 45. Irauten duanak azkeneraño, izango du Zerua. Mg CC 193. Onetsi-zitueláik bereák, munduan zirénak, azkeneráño onetsi-zitue. LE Io 13, 1 (Dv, IBk, IBe azkeneraino, Ol, Or azkeneraño; Lç finerano, TB akhabantzaraino). Pekatutik urten eta azkeneraiño bizitza onian irauten dabenak. Ur MarIl 64. Zuk azkeneraño onean irautea. Arr May 18. Euki azkeneraño ferian txikoa. AB AmaE 331. Zure zoria azkeneraño jarrai zazu. Alz Ram 134. Berriz ta berriz azkeneraiño / barkatu, Jesus aundia! Or Eus 123. Azkeneraño eraman zadan / nere pasio nekeza! SMitx Aranz 132. Gogor eginen zuen azkeneraino. Mde HaurB 47. Ontan iraun zuen Sokratek azkeneraino. Zait Plat 102. Azkeneraño tankera artan jarraitzeko. Anab Aprika 82. Jainkoaz bertze izaite asko zabilzkitan itzulian, / Hau etzen azkeneraino sartu ene gogoko argian. Xa Odol 329. Irakurleari, azkeneraino iraungo duen irakurlerik baldin bada, azaltzearren. MIH 191.
    v. tbn. MarIl 37. Aran SIgn 14. Itz Azald 187. Ag Serm 579. ArgiDL 94. Inza in Jaukol Biozk XIV. Anab Usauri 66. Lab EEguna 85. Ir YKBiz 185. Bilbao IpuiB 277. Gand Elorri 105. NEtx LBB 111.
    azpisarrerakoSense-87.1
    (Con reduplicación intens.).
    Maitatu zituan azken azkeneraño. Ag Serm 203. Munduan egozan bereak maite izanda, azken-azkeneraiño maite izan ebazan. Ker Io 13, 1. Aspaldidanik erakutsi zigun maitasunak azken-azkeneraino iraun du. MEIG VIII 79.
    azpisarrerakoSense-87.2
    Obe da, azken-azkeneraño itxodon gabe, eriari, bere kordean, eta ezagueran dagoala, ematea.Ub 215.
    azpisarrera-88
    AZKENERAINOKO. Extremo, que va hasta el final.
    Biarrezkua ixan ezkero azkenerañoko bidiak eta lagi-atazkuak eurak be artuko dauz. "Medidas extremas y excepcionales". EAEg 9-10-1936, 7.
    azpisarrera-89
    AZKENERAKO.
    azpisarrerakoSense-89.1
    a) Al final. v. AZKENEAN. Tr. Documentado, desde mediados del s. XVIII, en autores meridionales.
    Orren gazterik kalonje arkitzen zara; azkenerako noraño igan behar ote dezu? Mb IArg I 287. Eta azkenerako ugarituko dira alako eran, non askoz geiago izango diran noizean beñ Sakramentua artzeak dakartzianak baño. AA I 474. Ta azkenerako mandamentu guztiak kasik gauza batera joten dabee. fB Ic I 25. Azkenerako jarri zirala langilleak [...] lanen pitinik egin gabe aste osoak jokuan igarotzen zituztela. Izt C 68. Azpeitiyako San Inaziyon / bisita egin du sarri; / azkenerako arren pausoak / ziraden lastimagarri. Xe 371. Ta azkenerako gelditzen naiz iru edo laurekin. Sor Bar 28. Azkenerako artzen zion gusto ona janari arri. Bv AsL 52. Bost mila bira egiten deutsaz / azkanerako buruak. Azc PB 77. Ezertarako adore baga izten eben lenengo, arnasarik artu ezinda gero: lerdatu, zeetu ta birrindurik azkenerako. Ag AL 85. Zoratuta egozan azkenerako arranondotar guztiak. Ag Kr 175. Eta modu ontan azkenerako ikusi zan, baztanga erua baño ero geiago zala erri artan. Iraola 139. Azkenerako alkarren aurka jarri ziran. Kk Ab I 116. Motibo gabe aizkenerako / mutill ori asarratu. EusJok 67. Ekin ta ekin, zoritxarrez be, / Asmau eban bai azkenerako. Enb 46. Aizkenerako ikusi zuben / berak istillu gorriya. Tx B I 149. Urteak yoan, urteak etorri, txikia azkenerako garaile. Ldi IL 168. Gitxituaz joango dira ta azkenerako amar-amabi baño geiago eztira izango. Eguzk GizAuz 64. Nere eskutitzari amaika parre egin diozu, ta azkenerako, ez zeru ta ez inpernu, purgatorioan uzten nazu. NEtx Nola 30. Eta azkenerako, gauzarik arruntena bezela, senargaiarekin alkartzera joango bailitzan atera oi zen etxetik. Etxde JJ 139. Piper bat erosteko be diru barik geratu zirean azkenerako. Bilbao IpuiB 159. Musikiak pe azkenerako ala-alakuak urtetzen dau. SM Zirik 20. Akulu-ganak atara egin zituen azkenerako. Erkiag BatB 51. Batek ba-daki azkenerako / zer asmatuko diguten... Basarri 189. Aurrez ikusia zegona / aspaldi-aspaldidanik / eldu da azkenerako / patuaren izenean. Lab SuEm 215. Deabruak ume bat izandu zuen, eta miaztu eta miaztu, jan egin zuen azkenerako. EZBB I 78. Maiz itzegiten genduan biok gauz onetaz, eta azkenerako ikusi genduan etzegoala beste erremediorik. JAzpiroz 54. Baña azkenerako danak onez gainditu eta ipini zan martxan. Gerrika 262. Azkenerako, izkutuko egoera horrekin bat egiteraino iritxiko da. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).
    v. tbn. Urruz Zer 102. Ill Pill 5. JanEd II 106. Mok 17. Muj PAm 59. Tx B III 34. Otx 118. TAg Uzt 181. Etxba Ibilt 485. Uzt Sas 174. Berron Kijote 194. Etxabu Kontu 70. Ataño TxanKan 267. Onaind STeresa 93.
    azpiadiera-1.1
    Nola konpondu aiz azkenerako arte utsik ein barik jokatzeko? SM Zirik 30.
    azpisarrerakoSense-89.2
    b) (VP 93v, Lar, Dv). "Dejarlo para la postre, azkenerako utzi, larga" Lar. "Qui est en direction ou destination du dernier" Dv.
    Asi nintzan bekatu txikietatik andienak azkenerako utzitzen nituala. AA III 533. Azkenerako itxi dot gauzarik ederrenetako bat. Ag Ioan 204. Erran beharrik baliosenak azkenerako daduzkat. Xa Odol 290. Aurrena egin bear lirakenak, azkenerako utzi. BAyerbe 16. Azkenerako utzi dut. MEIG IV 132.
    azpisarrera-90
    AZKENERANTZ. Al final.
    Azkeneronz dauden ipui izneurtuko edo bersodunak. VMg XII. Mutill gaxoa, neguaren gogortasunak easan, azkeneronz gaitz gogor batek artu eta luzaroan leizetik eziñ irten izan zan. Arr GB 54. Aurretik ekarri ditugu [...] umetxoak; bigarrengo mallan etorri dira amar amabi urtekuak [...] eta azkenerontz gazte jende azitxuena. Ag Serm 293. Au be, azkeneruntz, bide txindor barriak artuaz joian. Gerrika 272. Azkeneruntz, guztiok rnenderatu ginduezala uste ebanien [...] kartak irakurri zituan. Ib. 195.
    azpisarrera-91
    AZKENERARTE. Hasta el final. v. AZKENA ARTE, AZKENERAINO.
    Bazkaldu bezin laster, itxasburuan ikus-toki egoki bat artzera joan nai zuen, ba, apustuko goraberarik galdu gabe asieratik azkenerarte dana ikusteko ustean. TAg Uzt 225. Matte leuzan, eta azkenerarte matte, be. Arriand Io 13, 1 (Ol azkenerako, Leon azken bururaino, Ker azken-azkeneraiño, IBk e IBe azkeneraino). Azkenerarte lagundu zioat senar zorigabeari. NEtx LBB 85. Ofizio barri bat ikastiak ez ekarrela kalterik pentsau neban eta azkenera arte jarraitzia. Gerrika 131. Karrera guzia ala eraman zuten azkenera arte. Albeniz 189. Azkenerarte edo fetxa allegatu zan arte preparatzen jardunda. Ib. 270.
    azpisarrera-92
    AZKENERARTEAN. Hasta el final.
    Azkenera artean ondo irautea. Añ LoraS 10. Eta azkanera artean / eztauko usterik / aginduteko Elizan / dagoan gauzarik. Azc PB 278.
    azpisarrera-93
    AZKENERAT (Dv). Al final. "Vers la fin" Dv. v. AZKENEAN.
    Hañitz presuna azkenerat enganatuak gerthatu dire, zeiñek baitziduriten hastean Spiritu onaz gidatuak zirela. "In fine". Ch III 15, 1 (SP azkenean, Mst azken ürhentzian, Ol azkenean). Oxala ez balu, azkenerat goibeldu bere akzione ederren distiadura! Lg I 336. Azkenerat ya asizeláik erítzen sándua, kuidanzenzióla dilijenzia extremoaréki bere espósak. LE Matr3 6. Azkenerat, irina ur ephelean orhaturik, ophilka ematen dute. Dv Lab 260. Eta azkenerat gelditzen diren ondoek oihan balio handiko bat egiten dute. Ib. 332. Hargatik azkenerat suak erre ziozkaten eskuetan zituzten lokharriak. Jnn SBi 146. Azkenerat boza histen zitzaion eta begiak bustitzen, Frantziaz mintzatzearekin. HU Aurp 135. Sorhoak edo ardailak ere asko tokian ustelarazi ditu uriak, bereziki azkenerat. Eskual Almanaka (?) 1897, 13 (ap. DRA ). Bizpahiru ziren bakarrik, azkenerat, ama batek bere umea bezala [hitz hau] zaintzen zutenak. JE Bur 153. Ohartzen niz makur erori ere dela azkenerat. JE Ber 72. Azkenerat bazaukan "zerbait" hori zela, ez segur. Lf (in Zait Plat XXIII).
    azpisarrera-94
    AZKEN ERTZ. "Rincón" Ort Voc 149.
    Azken-ertz baten, sabaitik eskegita: sare, zakil, arraun, tretza, tuntux eta apariyuak. Ort Oroig 103.
    azpisarrera-95
    AZKEN ESKU. "Azkenesku, el último en el juego de cartas. Neuk emoten baittut kartak, azkenesku naizen seiñale" Elexp Berg.
    Nahiz zeraukan azken-eskua, / Mariak zuen hasi gudua: / Truk. Elzb Po 207.
    azpisarrera-96
    AZKEN ETA GERO (Lar, Añ). "(Al) cabo al cabo, al cabo y a la postre" Lar. "(Al) cabo y al postre" Añ.
    azpisarrera-97
    AZKENETAKO. De la agonía. Cf. AZKENETAN.
    Ortxen [Kalbarioko mendian] entzun dio, azkenetako itz bigunen artean, eriotzaren larriak atera dion mintzo estua. Ag Serm 580.
    azpisarrera-98
    AZKENETAN (V-gip, G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 265; zestErret. "Azkenetan, en las últimas, en la agonía. Ointxe dago azkenetan gaizto madarikatua" Etxba Eib.
    Azkenetan dagola / Oso sinisturik. AB AmaE 341. Añ azkenetan zegoela eziñ sinistu zuten, eta mandatua añ laster parrokiara bialtzeko atzera zeuden. Arr May 101. Arnasarik artu ezinda, izerdi larriz bustirik, azkenetan dago Joanes. Ag G 357. Motrollo gixajua azkenetan eguan, ixerdi larritan, zotinka. Kk Ab I 43. Apez ordenatu berriak, eri-handietara eta azkenetan daudenetara deituek, sendakintzako erakaspen zenbeit on lukete jakitea. FIr 183. [Aita] ezaguera osoan zegonan. Arritzekoa --gaur euskeraz itsusi dana--, azkenetan iketan asi zitzaionan Yesukristori: "Ator, ator lenbailen!". Or QA 43. Etxahuniara eldu ziraneko Juanes gizajoa azkenetan zegon. Etxde JJ 233. Apaiz bat azkenetan dan gizon gaixo baten ondoan dago. EgutAr 22-2-1958 (ap. DRA ). Esanaz bere ama oso gaizki zegoala, azkenetan bezela, eta joateko azkar etxera. Salav 76. Bere biotzeko Aiskide Maittia, azkenetan zala aurkittu eban. Etxba Ibilt 488. Odol-ustutzen, ia azkenetan, arrapatu ziteken. Ataño TxanKan 35. Goizekoetxeko Jose azkenetan dagoala ta joateko deitu zidatek. BBarand 157. Azkenetan ikusi eta berdegunean berriro laga asmoz neramakiela [xoxokumea] . Zendoia 155.
    azpisarrerakoSense-98.1
    (Ref. a cosas). "Ointxe kursua azkenetan dago" Elexp Berg. .
    Baña negua ia igaro zan, azkenetan ebillen ia. Ag Kr 36. Baina Kornubiera azkenetan genuen dagoeneko. Mde Pr 256. Beste oitura bat be ba-zan orduan, eta azkenetan egoala esango neuke. Etxabu Kontu 87. Aste santua gaiñean degu, / garizuma azkenetan. MMant 67. Burruka dago emen indartsu / ta pakea azkenetan. Ib. 145. Azkenetan aurkitzen da atsegina eta artean ez da azkenik. MEIG I 110.
    azpiadiera-1.1
    (Tras gen.).
    Bagilla zegoan bere azkenetan. Apaol 23.
    azpisarrerakoSense-98.2
    Muslariak azkenetan dira. Juanixiok eta Pellok badituzte lau amarreko. Besteak ere gertuan. TxGarm BordaB 34.
    azpisarrera-99
    AZKENEZ.
    azpisarrerakoSense-99.1
    a) Por último, finalmente. "(Al) cabo, y al postre", "finalmente", "últimamente, por último" Añ. v. AZKENIK.
    Tr. Documentado desde principios del s. XIX en autores vizcaínos; en el s. XX aparece tbn. en algunos guipuzcoanos.
    Azkenez, jakin beozu, ze, zelakoa dan bizitzea, alakoa dala eriotzea. Añ EL1 83. Esan azkenez, berandu joango gareala oera. Añ LoraS 189. Gizon batek irago al leikezan atsakaberik andijenen erdijan, eta azkenez iragorik pasinoerik krubelena. Astar II 43. Eta azkenez, egiten dau pekatu gizon edo mutil emakume bilosari begira daguanak. Ib. 150. Kontuak yota, azkenez, / seme bakotxak / dituzan boltzak / bete dituz urre onez. Zav Fab RIEV 1909, 35. Azkenez esan bear deutsut eze liburu onetan ikusiko dozula batzuetan esaten dala egizu, egidazu [...] . Añ EL2 7. Eta azkenez, ontzia dakust uren gañetik, / Iragotean zelan arraia daben isten. AB AmaE 172. Onena dala azkenez, esango deutsut nik, / Gauzak jakin artean egotea ixillik. Ib. 252. Zeruko grazia eta laguntasunak iges eginagaz doaz, eta azkenez dator pekatu ilgarrian jaustera. Itz Azald 156. Da azkenez, Ozinbelzko txakurrak eurak, zerbaiten perill gaiztoa sosmau balebe legez, asi ziran zaunka-zaunkaka. Ag AL 26s. Ta, azkenez, euren egitekoa da, errian da inguruetan jateko bear dana, kalerik kale saltzea. Ag Kr 66. Azkenez eskatu egijozu. Kelmen 11. Urrengo, egiarik andienak zerizkiola esaten ausartu zan, ta azkenez, adiskidien txaloak txit narotu zioten uste dollor ori. Ag G 218s. Gero Aita Batizen itzaldi sakon sutsu ederra; ta azkenez berriro zugaztira, onedaspena (bendizioa) artzera. A Ardi 114. Urtiekaz bigundu ta azkenez urtu egingo zala. Kk Ab I 40. Zenbat eta zelako onurak dakaskuzan [lagijak], eta azkenez, zein goratubak ixan biar eben lagijak ikasi ta aztertuten dabiltzanak. Ib. 19s. Gero zidarrezko estuntzea (katia). Onen urrengo pipa andija. Eta, azkenez, esku-burdija. Altuna 59. Aita Prantzisko! begira azkenez maitasun biziz / zure olerkariari. Jaukol Biozk 35. Luzaro bere aldez asko eukita be, / Azkenez ostikoka erabilko dabe. Enb 179. Ta ez zuten ezer idoro, gezurrezko aitorlari asko aurkeztuarren. Azkenez, ordea, bik etorri ta esan zuten: [...]. Ol Mt 26, 60s (Arriand, Ker azkenez; HeH azkenean). "Zenbat ba?" itandu geuntson azkenez. Kk Ab II 108. Eta juan eta juan, azkenez, katamixarren errira eldu ziran. Otx 58. Azkenez, ogibide ta zeregin guztietako alogerak [...] ta enparauetako irabaziak, adiñon zuzenez alkartu bear litzakez. Eguzk GizAuz 142. Anton Kokoak eskaintzen dio / bein, biz, azkenez, zâtoa. Or Eus 383. Azkenez, zure aitziñera etortzea erabaki nun. Zait Sof 167. Eldu zan, azkenez, karrera-eguna. Bilbao IpuiB 21. Eta azkenez, moillatik moillara egin bear ebela erabagi eben. Erkiag Arran 58. Azkenez, guztiz minbera, au esan dit. Txill Let 68. Ta, azkenez, elorri- / adarrak, emaitzez... / Ta, azkenez, usoak, / ta, azkenez, garaia. / Ta, azkenez, elorri- / adarrak, emaitzez... / Ta Irailla mendian. Gand Elorri 115. An, azkenez, aitu zitzaizkien goiko ta beeko soñu guztiak. Anab Aprika 69. Lenengo, errietako ziñegotziak, eta geroago, aldunak. Azkenez, uriburu nagusirakoak, antza. Erkiag BatB 71. Irugarrenak [irugarren zatiak], azkenez, beste ainbeste dagi oroimen eta naimenarekin, garbitu ta utsitu landako zer guztitik. Onaind (in Gazt MusIx 147). Azkenez bere etorri jakun / guri egoera txarra. FEtxeb 29. Azkenez euren naia / lortu egin dabe. Ayesta 42. Da azkenez, ainbat tira-biraren ondoren, azkeneko au ondo eragin eutsen da izenpetu genduen. Gerrika 235.
    v. tbn. ForuAB 101. Belaus Andoni 15. Munita 147. Akes Ipiñ 34. Osk Kurl 25. Alzola Atalak 138.
    azpisarrerakoSense-99.2
    b) Por última vez. v. AZKENENGOZ.
    Baña il baño len / entzun egidak, / beste bein eta / azkenez. GMant Goi 110. Lurrean azkenez elkar laztandu genun, zeruan elkar ikusteko asmoan. Or Mi 136. Gorputzari lo ederra au azkenez sartuko; / pizturik, etzera ilgo, etzau loak artuko. Or Poem 550. Santo Domingo eta Artxanda / euki laizke ba gogoan, / gure gudari onok or ziran / azkenez kalbarioan. FEtxeb 34.
    azpiadiera-2.1
    Por última vez (hasta el momento).
    Ba omen zirudian urtheak iragan zirala bizar-khentzailearen haizturrek bere ileak azkenez hunkitu zutenetik. Osk Kurl 97.
    azpisarrera-100
    AZKENEZ GOITI. v. AZKENAZ GOITI.
    azpisarrera-101
    AZKEN FIN.
    azpisarrerakoSense-101.1
    a) Fin, final.
    Gauzen unsa egiteko neure azken finian. E 21 (cf. AZKEN FINEAN). Munduaren azken finean. Mat 16. Azkenak khoroatzen du berze obra guztia, / bai azken fiñak halaber presunaren bizia. EZ Man II 84. Azken fineraino behar bezala obratzeko. Harb 61. Ondorea, azken fina, abszintio belharra bezain min eta gozo gabe. Ax 355 (V 235). Zeren azken fineko perseberantzia da gakhoa. ' La perseverancia del último momento'. Ib. 460 (V 299). Orhoit zaite bethi azken finaz eta denbora galdua eztela bihurtzen. SP Imit I 25, 11 (Ch azken fiñaz; Ol amaia). Zeren nola biok zuen azken finari hurbildu baitzaizkote. SP Phil 178. Mundu hunen azken fiña eta akhabantza. Tt Onsa 35. Lagun zakizkit egun, / lagun azken fineraiño. Gç 208. Hekien azken fina ordean izanen da hekien obren arauerakoa. He 2 Cor 10, 15. Ori aren neke guzien azken fiñ eta koroa izan zala. Cb EBO 49. Ikus bezate nigan / nere antzekoak / zer azken pin daukaten / ni bezelakoak. It Fab 257. Munduaren azken-fiña / Zadukaten ethorria. Gy 248. Kondenatuben azken fiñeko / penagarrizko pausuak. Tx B I 206. Munduaren azken-fina hurbil ez badago. MIH 214.
    azpiadiera-1.1
    (Pl). Postrimerías, novísimos (del hombre). v. azkenki.
    Azken finak bekhaturik ez egiteko gogoan eduki behar direnak dira laur. Mat 34. Erratzik hemen gizonaren lau azken fiñak. EZ Man II 49. Gizonaren laur azken fiñak. Harb 35. Gizonaren azken finez. Heriotzeaz. CatLav 62 (V 40). Gizonaren azken finak dire laur. El 18. Gizonaren lau azken finak dire: Heriotzea, Iujamendua, Parabisua eta Ifernua. ExIzp (ed. 1766) 131. Azken finak bahitu meditatzen, / ez hinteke bizi gaizkipean. Iraultza 27. Deitzen dire azken finak zerengatik diren azken mugak, zeñetara erori bear duen baratzera gizonak. (254). LE-Ir. Gizonaren laur azken finak. Dh 52. Gizonaren azken fiñak dire lau: eriotza, juizioa, infernoa eta gloria. CatCla 20. Azken fine orroitzean. Xa Odol 85.
    v. tbn. Gç 171. CatLan 119. Monho 100. CatLuz 29. Jaur 130. CatJauf 70. CatUlz 47.
    azpisarrerakoSense-101.2
    b) Fin, finalidad, objetivo.
    Zein baita Iainkoa, gure azken fina eta ontasun guztia. Mat 154. Ni behar naiz zure azken fina eta guzien gaineko xedea izan. SP Imit III 9, 1. --Zein da Kristioaren lenbiziko obligazioa? --Bilatzea azken fina, zeinetako kriatu baizue. --Zer finetako kriatu zue? --Jangoikoa zerbitzatzeko eta gozatzeko. El 25. Majestate Soberanoa, zeiñak gure akzione guzien hastapena bezala, guzien azken fina ere izan nahi baitu. He Gudu 68. Nere azken fin edo zeruko gloria alkanzatzen ez badet. Cb Eg II 21. Ene obren erregelari eta azken finari bezala. Brtc 36. Ene arimaren azken fina eta loria. JesBih 455. Zeñ preziotsua zeran zure azken fiñaren anditasun eta doatsutasunaren aldetik. Arr May 26.
    azpisarrera-102
    AZKEN FINEAN.
    azpisarrerakoSense-102.1
    a) Al final, en el último momento. v. AZKENEAN, AZKEN BURUAN.
    Gure gauzez ordenatu, oso giren artian, / gero eztugun egiteko hezaz azken finian. E 37. Halako moldez non azken finean zurekin batean ardiets dezadan eta goza sekula fin-gabeko loria. Mat 187. Eta gloria ardiats / Gero azken fiñean. EZ Eliç 244. Nola halaber bere mendean gaizki bizi izatu dena, azken finean erremedia baititeke, ohoin ona egin zen bezala. Ax 215 (V 144). Zeren iraganak iragan, azken finean nolako garen behatzen du Iainkoak. Ib. 460 (V 299). Jendeak, ikhus nazazue / Nolatan azken fiñean / Zuengatik hiltzera noan / Gurutzearen gaiñean. Gç 86. Bañan akorda bekit noizbait / Azken fiñean urthe bat. Ib. 173. Azken fiñian bitartekotzat / bera jarriko al zagu. Ud 118. Aizken piñean gure kontua / arren eduki dezala [San Martinek] . Tx B I 44. Edo bestela azken fiñian / penetan illko zerade. Tx B II 155. Haurra ongi dator azken finean, baina ama galdurik dago. Arti Ipuin 82. Deabruak asmaturikako gauza da, eta deabruak eramaten du guztia azken finean. Arti Tobera 278. Banitate oroetaz bilhustu, marmario guzietaz / eta azken finean gure baitara itzuli. Lasa Poem 109. Oihuak oihu eta sesioak sesio, utzi eta baztertu egiten dira, azken finean bederen, norberekoikeriak eta eskualdekeriak. MEIG IV 111.
    azpisarrerakoSense-102.2
    b) A fin de cuentas.
    Ez ote zuten azken finean hangoek guk [...] idazten genuen baino hobeki [...] idazten. (1983). MEIG VI 58. Azken finean, Joyce edo Kafkaren zenbait fruitu ez bide dira denbora-pasa irakurtzekoak. (1986). MEIG IV 134.
    azpisarrera-103
    AZKEN GAITZ (La) postrer enfermedad.
    Beren azken gaitz lo zorro, letargo, deritzan ta akordu guzia ta ibilera kenzen dituen eritasun galgarrian. Mb IArg I 301. Azken gaitzak nere baithan eta ezagutza osoan utziko nauela. Dv LEd 164.
    v. tbn. Hb Egia 14 y Or Aitork 235. Jatordu arek eta gau-pasak, sortu dio azken gaitza. NEtx LBB 291.
    azpisarrera-104
    AZKEN GAIZTO. Mal final, fracaso. "Azken gaizto egingo duk, xoria, gazterik egiten ezpaduk abia (Ax, msOch)" A (en realidad lo que aparece en Ax 178 (V 120) es fin gaitz eginen duk).
    Nork aien aginde edo asiera eroa aien azken gaiztoarekin naiko luke? Cb Eg III 332. Horixe egiten du gaizkilek, azken gaiztoa izango badu ere. MEIG I 151.
    azpisarrera-105
    AZKEN GANTZUDURA (Hb (-nz-), H). Extremaunción.
    Sakramendu hau zergatik deitzen da oliadura eta azken ganzudura? CatLav 312. (V 155) --Kofesatu ahal izan da? --Doidoia azken gantzudurak ukhan ditu. Darthayet Manuel 358.
    azpisarrera-106
    AZKEN GOGO. Testamento. v. AZKEN NAHI.
    Ander zan, Ander bere amari idazten azken gogo antzera. Ikusia zegon luzaro bizitzeko ez kemenik eta ez itxaropenik ez zeukala. JAIraz Bizia 94. Lardizabal-dar Joaquin bere illoba izan zan azkengoguaren betegille. Ayerbe 1967 (?) 29 (ap. DRA ).
    azpisarrera-107
    AZKEN IGURTZA. Extremaunción.
    Boskarrena, Azken-igortza (Oleaziñoa). KIkV 83.
    azpisarrera-108
    AZKEN IGURTZI ( ZestErret ). Extremaunción. v. oliadura.
    Al baldin ba-du, ezaguera duan bitartean artu bear du eri dagonak Azken-igurtzia. KIkG 77. Azken-igurtziak eman zition. Or Mi 147. Oitura danez, azken-igurtzia emanen diogu eta errosarioa esan. Etxde JJ 49.
    azpisarrera-109
    AZKENIK ( VP 2v, Añ, H). a) Por último. "Últimamente, por último" Añ. "En dernier lieu" H.
    Berriz berze bat igor ziezén, eta hura hil zezaten [...]. Oraino bada bere seme maite bat ukhan eta, hura-ere igorri ukhan du hetara azkenik. Lç Mc 11, 6. Ene aitak ohoratu beharko dik lehenik, / Gero haren ondoan nik, spirituak azkenik. EZ Man I 29. Beha lehenik, mintza azkenik. O Pr 79. Gero azkenik, / Beharrenik / Emadazu dudana, / Margarita, / Iin-konjita / Gauan behin zugana. O Po 8. Presentatzen zaitzunetik hautatu gabe, eta presentatzen den bezala iatea, lehena lehenik, azkena azkenik. SP Phil 319. Esku eskuina emanik kopetan, handik sabelean, gero ezkerreko sorbaldan, eta azkenik eskuineko sorbaldan. CatLav 21. (V 18) Eta esan-erazi dit ark niri bein Loiolan, gero Madrillen ta orain azkenik emen Itali berean. Mb IArg I 51. Azkenik Eleiza deitzen da Apostolikoa, zeren erakusten duan Apostoluak erakutsi zuen hura bera. Ub 145.
    ( s. XIX) Ezagututeko kanpoko ta barruko gatxak; egiteko pronostikuak euren gañian, ta azkenik kureetako. Mg PAb 83. Eta azkenik, 4 a konsideratu dezagun astiro Jesu-Kristo gure Jaunak berariaz autu zuen pobrezako bizimodua. Gco II 38. Eta ainbeste neke-oñaze, eta azkenik gurutzeko eriotza igaro zinduana. AA I 522. Orduban [...]. Orduban, azkenik, miinagaz pekaturik egiten ez dogunian, izango gara santubak. fB Ic II 181. Berak azkenik / Bêban emastegei naikoa? Zav Fab RIEV 1907, 539. Eta azkenik erregutu eikiezu Yaunari, eta Ama Birjineari bekatu mortalean datzazanakgaiti. Añ EL2 60. Azkenik esaten dau, ezik, ez dala izaten Gipuzkoan bertarako lainbat arkume. Izt C 175. Begira azkenik, neure arimia, zenbat balijo dozun. Ur MarIl 16. Madarikatzen tuela bihotz osoz aldizka / Zilho guziak lehenik, / Bere abereak ondotik, / Gero orga eziñ mugitua, / Azkenik bere burua. Gy 132. Azkenik behar bada Laphurdi kantatu, / Gutik lan gaitzagorik dute besarkatu. Hb Esk 85. Indazu, azkenik, grazia hemendik aintzina egiazko desherritu bat bezala lurreko gauzentzat bizitzeko. Dv LEd 116. Gero xuria edo beltza eta azkenik horia edo ñabarra. Ip Dial 100 (Dv, Ur azkenik; It atzenik). Onetarako ematen zituen batek jan-edan andiak; besteak somatzen zituen jostaketa berriak eta azkenik, besteak lagun askorekin eizera eramaten zuten. Arr GB 100. Biotz oneko aberats ark eskaini ziozkan Santuari zituan ondasunak, eta azkenik bere burua. Bv AsL 152s. Deputatu heiek konparatzekoak ziren azkenik bere etxe handi eta ederra erre lezaken gizon bati. Elsb Fram 60. Delakotz nagusien Nagusia eta handitasun guzien jabe soberanoa [...]; eta azkenik behar delakotz egun batez izan gure saristatzailea. Arb Igand 58. Erretor Bidarrin hamar urte; gero Atarratzen hemezortzi. Azkenik Baionan kalonje. HU Aurp 161. Ta azkenik, nere erritar euskaldun maiteak, bizi gaitezen denok gurutzearen itzalpe gozoan. Ag Serm 434.
    ( s. XX) Aitak edan lehenik, gero semeek, adin arau, lerroan, gero alabek, azkenik amak. JE Bur 77. Gero bikarioak erdi erdian, eta gero, azkenik, emaztekiak. Barb Sup 138. Ondotik, Adarbeltz, Sabelgorri [...]. Azkenik Sabelkina, amabitxia, Gantxior. Ox 59. Ta ber-bertan sortu zen olerkariari dagola, dio azkenik. Or Mi 4. Gero berriz frantsesek, eta heien ondotik Erronkarikoek, eta hola aldizkatu ondoan, metaren gainian azkenik hemengoek. Zub 54. Ta azkenik ez luzatzeko: oraindik ere eranegun, badakizute zer besterik egin degun. Ldi IL 140. Eta azkenik, Madeleine-aldikoak galanki azaldu dira orain aipatu ditugun toki oietan. JMB ELG 23. Azkenik Iñazio santuak eskeintza dagi: bere buruarena... eta bere Erriarena. SMitx Aranz 163. Mila othoitzen ondotik, Jean XXIII lehenik, Gregoire XII gero, Benoit XIII azkenik erori ziren Elizaren onetan beren karguen uzterat. Zerb IxtS 108. Belarra ken lênik, urrena, lai-lana, azkenik, aitzurra. Or Poem 522. Ar zazu azkenik nere agurrik begirapentsuena. NEtx Nola 13. Eta azkenik au beti gogoan izan. Munita 130. Piarresen bildur [...], aitaren bildur, baserriko jabegaitasuna kenduko zionetan eta azkenik erri-bildur. Etxde JJ 267. Lehenik Frantziako gerla egina zuen, lau urthez. Gero Indoxinakoa. Madagazkarren itzuli bat. Azkenik Algerian egona zen urthe bat. JEtchep 89. Geroago bizia sortu zan; urrengo, abereak; eta azkenik, gizona, bere gogamen ta guzti. Vill Jaink 54. [Etxe horrek] "ur handia" (Errobi) zuela alde batetik, beste batetik "Santa Maria" Ospitalea (Elizatik hurbil) eta azkenik "Merkatuko Plaza". Ardoy SFran 40. Eta azkenik besarkada bat / Euskalerri guztiari. MMant 117. Esango al zeniguke zerbait azkenik, euskara eta euskararen alde gabiltzanon asmoei buruz? MEIG I 68.
    v. tbn. He Mt 22, 27. Lar STomas 1. Cb Eg III 213. JJMg BasEsc 73. Aran SIgn II. Zby RIEV 1909, 104. CatJauf 21. Lh Yol 22. ArgiDL 89. Iratz in Alzola Atalak 121. Gerrika 260.
    azpisarrerakoSense-109.1
    (Con reduplicación intens.).
    Ogei ta lau bertsokin / ara errematia, / agur aizken aizkenikan / Ama maitia. PE 117. Hitz bi, azken azkenik, argitaraldi honezaz. MIH 289.
    azpiadiera-1.1
    Al final. "Sobretodo, finalmente" Añ. v. AZKENEAN.
    Aizkenik egingo balitu ere Santu guziak egin zituzten penitentzia guztiak baño andiagoak, ez ledukake orregatikan ere remediorikan batere. OA 166. Esan zion azkenik Apostolu Jaunak kargudunari. Mb IArg I 117. Len edo gero, azkenik ill bear dedala. Cb Eg II 82. Azkenik ekusi zuen heren gañean zegoten nekea ta kastigua. Ub 71. Eta emanendidála azkeník grázia guzién koróna. LE Ong 36v. Nagitu ziran gerora kristauak pakearekin, ta azkenik Inozenzio irugarren ta Erromako Aita Santuak Letrango Konzilio Santuan ipini zuen mandamentu estu bat. Mg CC 207. Ta azkenik asmo onekin igo-erazi zion berak nai bezela edan zezakean neurriraño. VMg 85. Azkenik gatx triste asko ta eriotza gogorraren mendian gelditu ziran. JJMg BasEsc 34. Eta ifiñi digu / azkenik beldurra / isteko zintzurra. It Fab 211. Azkenik edo ondorian aparezitu zren bi testigo falsu. Hual Mt 26, 60 (Ur (V), Samper, IBk azkenik; HeH azkenean). Etsaiak gerra gogorra egin zion, Santua azkenik garaitzalle atera bazan ere. Bv AsL 182. Nere arrebak ere saldu nau azkenik! Apaol 113. Esan eta esan, Pernandok ere siñiztu zion azkenik. Muj PAm 64. Don Carlos naastu zan pranko, baño azkenik eskua luzatu zion. Or SCruz 129. Eta azkenik zaldi gañean atzeko aldea larrutu bai zuen, ezin zaiteken zaldiz. FIr 150. Noiz astoaren urratsean, noiz mandoaren taka-takan; azkenik, arnasa ilhun batekin, behor español baten lauazka pisuan. JE Ber 101. Azkenik, gaitzenari saria eman zioten. Ldi IL 111. Egun batzuez jeikita iraun arren, oeratu bearra izan omen zun, azkenik. TAg Uzt 260. Bururatuko zaizkotenean zeru lurreri mendeak, / Tirainak sutan azkenik zuri jinen zaizkitzu salbaiki. Iratz 46. Arkaitz bera aserrez erreteko gai aizen gizatxar alen ori! esateko al zera azkenik? Zait Sof 66. Azkenik, Usoari otsegiñaz galdetu zion. Etxde AlosT 28. Edo azkenik emazteak sinesten ez dionean. Mde Pr 126. Bizitza... Sukarra, lenbizi... Ta azkenik, amaia. Txill Let 129. Pixkana-pixkana bertago jartzen zan eta azkenik bertaraño iritxita nagusiari begiratzen zion aurrean zeukan guztian. Anab Poli 82. Azkenik, zerraldoa bizkarrean zutela, atera ziran gorputz-bidean aurrera. NEtx LBB 185. Azkenik aurka lenago lagun / genduan baserritarra. Olea 32. Azkenik, Artikutzako mendi-puntan arkitu genduan pagolizar aundi bat. Albeniz 151.
    v. tbn. Aran SIgn 27. Ag Serm 373. Ill Testim 30. Lh Yol 37. Zerb Artho 96. Vill Jaink 134. Ibiñ Virgil 34. Onaind STeresa 53.
    azpisarrerakoSense-109.2
    b) Por última vez (hasta el momento).
    Badakizu nola azkenik urran dela bi urte bortuetan bista uken gunian [...] ofrezitu zinduten. "En la última vez que tuvimos vistas". MRos 10.1r. Aita, hunelako egunez azkhenik kofesatu nintzen. EZ Eliç 141. Beste iñun diran Eleizaak inprimierazotzen ditue ateratzen dituen Kantaak (azkenik Bilbaoko San Praiskuko Praille gajoetaraño). GavS 6. Orain azkenik gaxotu zanean deitu zidaten. Lab EEguna 67. Azkenik ikusia nuen 1925-ean. Orduan oraino sardient zen naski. Etchebarne 120.
    azpisarrerakoSense-109.3
    c) (Con vb. con suf. de relativo, part. det. o similar). En último lugar; por última vez (hasta el momento). "Dernièrement, la dernière fois" H.
    Orduan izanen dire husu Apostasiak, / Iraganen ahantzgarri azkenik ethorriak. EZ Man I 64. Esker itzultzen darotzut / Lehengo ontasunez, / Eta guztiz ere azkenik / Ardiatsi tutzunez. EZ Eliç 11. Zeren azkenik erran ditudan lizundura suerte hauk eztire bekhatu baizen. SP Phil 261 (He 263 azkeneko lohikeria). Goazen ekustera bein, orain azkenik esan dugun hau. Mb IArg I 160. Lenbiziko ametsa bezain amets eroa izandu da S. Francisco Xavierren aldar aldean azkenik nik izandua. Mb IArg II 233. Baldin eman behar badiot zuri bezanbat azkenik ethorriari, egiten darotzut hortan bidegaberik? Lg II 197. Irakurri dut hainitz liburu Elizaren aldeko, bainan etzen bat hainbertze Eliza altxatu duenik, nola azkenik mintzatu den yauna. Hb Egia 116. Azkenik aitatuko oek danak geroago jokoan sartzeko zai zeuden. TAg Uzt 180. Auxen da doakabeak azkenik idatziriko papera. Berron Kijote 151. Aita Villasante izan da, noski, azkenik horien berri eman duena. MEIG IV 96. Azkenik irakurri dudan Zeruko Argiak, irailaren 23koak, leku ugari opa di. MEIG VIII 36.
    azpiadiera-3.1
    Recientemente.
    Hartü tügü, pharte handiena Noelen lilian; bat Othoitze eta Kantika espiritüalak den librian; bestiak, azkenik ziberutarrez inprimatü kantiketan. UNLilia 2. [Errebistak] guri asko irakatsi digu, baina azkenik agertu den liburu batek gehiago. Mde Pr 46.
    azpisarrerakoSense-109.4
    d) En último extremo, a fin de cuentas.
    Naturaleza arteza da, hainitzak bereganatzen tu, sareetan atzemaiten eta enganatzen, eta bethi beretzat azkenik hari da. SP Imit III 54, 1 (Mst azkenik). Batek sinhesten tügü eta nekez bestek / Ber jokia dükegü azkenik oroek. Xikito 9.
    azpisarrerakoSense-109.5
    e) En último lugar, en el puesto menos importante.
    Itxura egiten dugu nahi dugula azkenik eta mahainaren lekurik beherenean iarri. SP Phil 206 (He 208 alegia azkeneko izan nahi).
    azpisarrerakoSense-109.6
    f) "Azkenik ethorri da, il est venu le dernier" Dv.
    azpisarrera-110
    AZKEN-HIRUGARREN (PMuj). Antepenúltimo.
    azpisarrera-111
    AZKEN HITZ (Sólo incluimos los ejs. más lexicalizados).
    azpisarrerakoSense-111.1
    a) Epílogo. "Péroraison" T-L.
    Azken-itza. Sor Bar 107 (título de un capítulo; v. tbn. TAg Uzt 311). Epiloga edo azken hitza. Elsb Fram 186. Azken hitza apezez. Zerb Azk 83. Sail honi denari azken hitz bat eman behar-eta, erran behar dugu irri gutiko gizona azaltzen zaigula hemen gure idazlea. Larre (in Xa Odol 17).
    azpiadiera-1.1
    Epitafio.
    Zuhurrenak bota beza / Azken-hitz hau burura: / "Irriz leher egin eta / Guan da bertze mundura". Elzb Po 213.
    azpisarrerakoSense-111.2
    b) Testamento. v. AZKEN NAHI.
    Idazki txiki bat "San Prantziskoren azken-itz (testamentoa)" deitsoena. Belaus Andoni 17. Nere aldetik, egin ditudan lanetatik onaurkiak artu ta geroko gizaldiei eskeiñi bear nizkien nere Azken-Itz bezela. Euskal Testamentu bat bezela dijoakizue, beraz, nere liburu au. NEtx LBB 8.
    azpisarrera-112
    AZKEN JUDIZIO. Jucio Final. "Azken juiziyua zala uste izan, amaiera, munduaren azkena zela uste izan. Azken juiziyua zala uste nian! Oaindik halako danbarratekoik ez huan izango mundua sortu zan ezkeo" ZestErret.
    Hek eztitu Iainkoak solament azken iudizioan punituren. Lç Ins D, 6v. Azken iudizioaren orhotzapenaren ariaz. EZ Eliç 349. Azken iudizio jeneral haren egunian. Tt Onsa 34. Egiaz azken iudizioan etzaiku galdegiñen zer irakurri dugun. Ch I 3, 5 (Mst azken jüdiziozko egünian). Azken juizioan Kristoren gisa piztu. Cb Eg III 383. Azken yudizioa ustekaberik ethorriko zela. Lg II 187. Azken juizioko egunaren gañean. AA III 535. Pensatzen zuelarik nork bere buruan / azken juizioa ote zan orduan. It Fab 262. Azken juidioa da bizitzetik eta eternitaterako iragaitza. Dv LEd 270. Ikusi zuen zelai zabal batean azken juizioa egiten. Arr May 48. Oraingo bizitza ta azken juizio egun artean. Inza Azalp 95. Othaskaz othaska onthutsik Azken Judizioraino ibiltzea goxoago liteke. Barb Sup 108. Oro jakinen dira azken judizioz. Etcham 210. Azken juiziyua datorrela / ori gaude adituak. Yanzi 60. "Azken juizioan / Jinen niz", erranik. LuzKant 105. Tronpeta soiñu aiek azken juiziokok ziruditen. Ugalde Iltz 13. Onak eta gaiztoak berez ditzakegu, Azken Juizioan bezala. MIH 267.
    v. tbn. Mat 34. Ax 586 (V 376). Brtc 261. Jaur 137. Azken juizio: Mb IArg I 341. Ub 157. Añ CatAN 26. CatB 31. Xe 382. PE 24. Sor Bar 70. Bv AsL 138. CatUlz 20. Iraola 59. A Ardi 84. Tx B I 81. Ir YKBiz 155. Azken judizione: UskLiB 216.
    azpisarrera-113
    AZKEN JUJAMENDU. Juicio Final.
    Azken iuiamenduaren ondoan gorputz eta arima zerura igateko. EZ Man II 177. Azken iujeamendu eguna datorrenean. SP Imit I 3, 5. Zenbat kristau azken juiamenduan ez dira espantituak izanen. He Gudu 11. Harek eztü lotsarik ez phenen, ez azken jüjamentiaren. Mst I 24, 7. Beti gizon hil baten esklabo egon behar, iduri eta biharko den azken jujamendua eta arimek elgar ikustea. JEtchep 60.
    v. tbn. Monho 116. Jaur 382. Azken jujamentu: UskLiB 94.
    azpisarrera-114
    AZKEN JUZGANTZA. Juicio Final.
    Azken juzganzako egunean. Mb IArg I 316 (v. tbn. 257, 343, 202 y 324).
    azpisarrera-115
    AZKEN MUGA.
    azpisarrerakoSense-115.1
    a) Fin, objetivo.
    Zü zira arren huntarzünen ororen azken müga. Mst III 59, 4 (SP azken fina, Ch xede azkena). Otoitz bikaiñean Aita dugu azken-muga. Or QA 151. Bestalde, diranek oro badute bere zertako izana, zertara bearra, nora bearra, Sokratek zionez, Iainkoa dute azken-muga, alegia. Zait Plat 86. Ta, zorioneko orrek, etzazu ustearen aurka erantzun, azken-mugaraino el gaitezen nolarebait. Ib. 138. Urrengoan ikusi bear dugu Jainkoagan duela, berebat, bere elburu ta azken-muga ere. Vill Jaink 96. Oztopo batek bere bidea itxiko balio bezela, alderatuaz, aldarazten duen pendizen batean irristatuaz, hor dabil bere azken-mugatik aldenduko balitz bezela. MEIG IX 125.
    azpisarrerakoSense-115.2
    b) Fin, final.
    Mintzo ziren Zeruaz bere patriaz bezala, bere premuntzaz eta bere lanen eta pena guzien azken mugaz bezala. Jaur 187. Gure biziak bere azken-muga urreratzen nabaitzen du. NEtx LBB 7.
    azpiadiera-2.1
    Extremo, límite.
    Espainiako azken mugatik, untziz iragan ziren Afrika beltzera. Barb Sup 164.
    azpiadiera-2.2
    Euskera maite, azken mugetan, / ote dituzu indarrak? / Zure semeok lotsaren lotsez / gaude ezkuta bearrak. Basarri 72.
    azpisarrera-116
    AZKEN-MUGARATU. Realizarse, llegar a su culminación.
    Allandek, arretazko soak egiñaz leioan barrena, Xalbat eta Engraziren arteko ezkontz-naste laidogarriaren xamurkeri guziak zeatz-meatz ikusi zitun eta bi xalanten arteko maitakeriak azken-mugaratzen ari zirala oartu zanean, anka egin zun baldar xamar. Etxde JJ 113.
    azpisarrera-117
    AZKEN MUGARRI. Extremo, límite.
    Deitzen dugu Jainkoaren Ama, hori da haren goratasunaren azken mugarria. Jaur 353. Yesusen erakuspenak baitire zuhurrak, garbiak, argi dutenak izpirituaren azken mugarritaraino. Hb Egia 90.
    azpisarrera-118
    AZKEN-NAHI (Urt, Añ; azkenai Lar, Hb (-nahi)). Testamento. "Ab intestato decessit [...] azken nahia [...] deklaratu gabe [...] hil da" Urt I 25. "Última voluntad" Lar (pero s.v. "testamento" trae atzenaia, testamentua, testamenta). Cf. azkenaitxo.
    Aitak etzioela utziko ber-azken nahian bizitzeko behar zukeiena baizen. Birjin 380. Aski izango da azken-nai agiriko edo iriki bat, ontzat ematen badute egin duenak artarako izendatu dituenak. Etxeg RIEV 1908, 117. Bera il-aurretxoan eta il ta gero, oraindik il-berri zala, bere ondoan nintzan eta bere azken-naia lenengoz irakurri zanean ere bertan nengoen. A Itzald II 77. Gai ortan, argi ta garbi azaltzen da azken-naia. Alz Txib 86. Azkenai ageria egin leike [...] bi ziñaldarien aurrean. ArgEgut 1923, 36. Azkenai ezkutua (itxia) egin leike zazpi ziñaldarien aurrean. Ib. 34. Bertoldak il baño egun asko aurrerago emoniko azken-naia. Otx 95. Bertoldak, bere azken-naian, emaztia ta Bertoldin ixeneko seme bat ixentetan zittuzala oñordekotzat gomuta yakon. Ib. 104. Au nizun Lizardi zanaren nereganako azken-nai gisan. Or BM 14. Azken-naiei buruzko adierazpenak. EAEg 23-11-1936, 367. Zuk, berebat, nire azken-naia yaso, arren bai arren! yauregi baitan datzana, zerorrek opa dukezunez, illobian eortzi. Zait Sof 97. Asi yakon notarioari bere azken-naia agertuten. Bilbao IpuiB 29. Zeazki betetzea nai duzute-ta, ark bere azken-naian agindurik utzi zuana. Berron Kijote 149.
    azpisarrera-119
    AZKEN OLIADURA. Extremaunción.
    Azken-Oliadura edo Oleazio Santua. Ub 214. Sakramentu au da Oleazioa edo Aken-oleadura. AA I 535. Zertako da azken oliadurako sakramentua? Legaz 46.
    azpisarrera-120
    AZKEN OLIAZIO. Extremaunción.
    Gaitzak kordelak estutu, eta azken Oliazioa ere eman zioten. Cb Eg II 178.
    azpisarrera-121
    AZKEN ONDOKO. Persona insignificante, último mono. "Sous-fifre, azken-ondoko" T-L.
    azpisarrera-122
    AZKEN OHORE (Pl.). Honras fúnebres.
    Korporalek aitzera / ematen mihiseak, / zeñaz estali baitzuen / Magdalena andreak: / Eztietzakidatzula ukha / azken ohoreak. EZ Eliç 55. Hekien gorphutzei bihurtuko diozte azken ohoreak, segituz ehorztera. JesBih 417. Senharra zabillan gorphutzaren billha, / Nahiz, komeni bezala, / Egiñ azken ohoreak, / Frogu, orazioneak. Gy 191.
    azpisarrera-123
    AZKEN ORDENU.
    Testamento.
    Eriek bere eritasunetan eta azken ordenuetan egiten ditutzten legatek, emaitzek. Ax 240 (V 160). --Hil ondoan zer zor zaie aita amer? --Haien azken ordeñiak balia erazi, eta hentako Jinkoa othoi erazi. Bp I 93.
    azpisarrera-124
    AZKEN ORDU.
    azpisarrerakoSense-124.1
    a) "Azken ordua, la dernière heure, celle de la mort" H.
    Itsasoan eztezagun ikhus azken ordua. EZ Man II 144. Etorri zen guzioi etorriko zaikun azken hordua. Mb IArg 204. Azken ordu artan oiek zer egin edo kezka gutxiago oi dute. Cb Eg III 357. Bada nere azken ordua alderatzer da. Arr GB 31. Emen nago ni azken orduaren zai. Ag G 212. Ango euskaldunen artean itxedoteko bere azken-orduari. Mok 20. Engrazik, bere azken orduko barkapenarekin, yoranez ideki zai zegon Etxahuniako ateak zabaldu zizkion Piarresi. Etxde JJ 279. Azken-ordu ori oraindik urrun baldin balego. Erkiag Arran 173. Aita Goikuak jarririk dauka / bakoitzai azken ordua. BEnb NereA 157. Bere azken ordua hurbil zegoala ikusi zuan. Osk Kurl 97. Bere azken ordua zertarako geiago mindu? NEtx LBB 85. Ordu on bat izan dezagula guztiok azken ordu ori. BAyerbe 186.
    v. tbn. Xe 321. Ill Pill 25. Jaukol Biozk 102. Ibiñ Virgil 54. Berron Kijote 150. Onaind STeresa 109.
    azpiadiera-1.1
    (Pl.).
    Gorputza galdu, ta animarentzat ere azken ordu txarrak. Sor Bar 55. Bera ta Manuel izango dira nere azken orduetako lagunak. Ag G 284. Ez dau bakarrik itxi / azken orduetan. Enb 79.
    azpisarrerakoSense-124.2
    b) (En casos locales de decl. sing.). Última hora, último momento.
    Arratsaldean, azken orduan, geroago ta estuago autari billa ebilzanak Txanogorriren eske joan ziranean. Ag Kr 180. Asmoz, ager-asmorik ez nun azken-ordura arte. Or BM 6. Eldu zan bat azken orduan aintxitxiketan [estaziñora], eskuetan sobria zeroiala. SM Zirik 110. Drogeruaren dendan saltzen ziran banaka batzuk azken orduan. Erkiag BatB 28. Laguntza badut azken orduan / nik hareri preposatu. Mattin 104. Industria eta etxe publiko guztiak minaute eukezalako, azken orduan dana desegiteko. Gerrika 178. Zenbait poema, 225-250 orrialdeetan, agian, egileak azkenorduan kendu zituenak. MIH 237. Azken orduko presak direla eta. MEIG VI 166.
    azpisarrerakoSense-124.3
    c) Últimos tiempos, fin del mundo.
    Antikristo asko agertu da orain; horretatik dakigu azken-ordua dela. IBe 1 Io 2, 18 (Dv, IBk azken ordu; Lç, TB azken denbora, He azkeneko oren, Ker azken-aldi).
    azpisarrera-125
    AZKEN OREN. Hora de la muerte.
    Apostoluen artean azken orena ikhusia. EZ Man II 177. Ea azken oren hartan egiazko penitenziarik [...] izanen duenz bekhatoreak. Ax 199 (V 134). Dela goiz, dela arratsa, / Fiñean azken orena. Gç 134. Ene azken orenian onsa hilzeko grazia emadazü. Bp I 150. Azken oren hura jin datekianian. Mst I 23, 3 (SP azken oren hura). Yaun-doni Jauni Ebanyelistak sobera zuen maite bere nausi dibinoa haren ganik urruntzeko haren azken orenean. Lg II 281. Azken orena ethortzen da, guti higurikitzen zelarik. Dh 122. Lagunduko gaituzte azken orenean. Jaur 394. Nere azken orena heltzen denean, lohakar nadiela zure besoetan. Dv LEd 280. Errotu zen, eta burua galdurik egon ya azken oreneraino. Hb Egia 15. Azken orena hurrandua ahal zuela, agian, poxelu harek. JE Bur 123. Ni hiltzen naizenian / Ene azken orenian / Ziek, gizonak, jinen zizte / Zien hasuak eskian. LuzKant 22s. Ez dakit azken oreneko lanbroek ilhuntzen dautaten gogoa. Lf Murtuts 51. Gaixo Fernandez! Uste duke azken orena jina duela. Ardoy SFran 230.
    v. tbn. Tt Onsa 19. Monho 82. JesBih 448. Bordel 61. Jnn SBi 112. HU Aurp 139. Iratz 156.
    azpisarrerakoSense-125.1
    (Pl.).
    Giristiñoa, ago erne azken orenetara, / Hala begira adintzat erortzetik faltara. EZ Man I 137. Otoitzak egitzu gure fagoretan / Orai eta gure azken orenetan. Monho 74. Azken orenetarat / hurbildua denak / Aphezaren laguntzak / ditu beharrenak. Zby RIEV 1908, 609. Galdatua zuen, azken orenetan eman zezotela otoi eskuetarat haren ama zenak azken hatsa emaitearekin ahurrean atxiki kurutzefika maitea. HU Aurp 177. Jeneral adixkidearen azken orenen lagun. Etchebarne 143.
    azpisarrera-126
    AZKEN PREDIKU. Epílogo de las pastorales.
    Azken peredikia has. Xarlem 1472. Ondarrean azken peredikia jaliko dute, aintzin-peredikia egin zen bezala, ixtorioa laburtuz, hutsez barkamendu eskatuz, kontseilu on bat emanez eta orori afari on bat opatuz. Lf (in Casve SGrazi 14).
    azpisarrerakoSense-126.1
    Epílogo (en gral.).
    Azken predikua egin behar banu, hauxe esango nuke. MEIG VI 177.
    azpisarrera-127
    AZKEN PUTZ. Último (en una competición). "Azkanengo mamo gorri (V-m), azken putz (G-bet), gurripato, el último" A EY III 296.
    Ni enauk iñoiz izango, aizak Makolin, azkenputz. A Ortzuri 144. Atzo bezela, gaur ere berdin: Sereno txiki degu azkenputz. Ib. 144.
    azpisarrera-128
    AZKEN SAKRAMENTU.
    (Pl.). Últimos sacramentos, extremaunción.
    O ene Jainkoa! egidazu grazia azken sakramenduen errezibitzeko. JesBih 453. Galtegin zeron etzütianez nahi azken sakramentiak errezebitü. Const 43. Azken Sakramentuak eskatu zituan. Onaind STeresa 109.
    azpisarrera-129
    AZKEN UNE.
    azpisarrerakoSense-129.1
    a) Hora de la muerte.
    Azken une larrian nere Biotza gorde-leku bene-benetakoa izango dutela [jaunartuko dutenak] . ArgiDL 104. Nere biziaren azken-unea dator eta zuri eta iriari egindako agintzak ez ditut gezurtatu nai iltzean. Zait Sof 148. Ari zor zionagu noski azken une ontan biok alkartzea et ziur naun erio ostean ere biok alkarrekin egon gaitezen irabazia dula bere biziaren emankizunarekin. Etxde JJ 278.
    azpiadiera-1.1
    Aren aoz, edo, beste ikasleren baten esanez ikasi bide zuen irakaslearen azken-uneetako berri. Zait Plat 104.
    azpisarrerakoSense-129.2
    b) Último momento, última hora.
    Berdindu ditu, igaro ditu / ontzi baten aurrea artuz; / bere batean dator, indarrak / azken-unera bialduz. Or Eus 395. Gizonezko guziak, emakumeak bakanka sartzen baitira azken-uneari begira egon gabe, alkarri bultzaka barrura bidean asi ziren. Etxde JJ 150. Azken uneraño iñarrosi du besoaz musuzapia, nere trena zugaitzen atzetik estali den arteraño. Txill Let 113. Azken-unean ipiñi lakirioa eta orduantxe, geldi ta bare, bertan beera lotzen ziranak aren esanera. Erkiag BatB 18.
    azpisarrera-130
    AZKEN UNTZIO. "Extrema-unción" Lar.
    Azken Unzioa Kristok berak eman zion. Cb Eg III 238.
    azpisarrera-131
    AZKEN-HURREN. "Antepenúltimo, azken urren antxitia" Lar (pero s.v. penúltimo sólo se encuentra oztazkena y atzenurrena).
    Lerro bat, azkena edo azken-hurrena, falta bide zaio. MEIG V 72.
    azpisarrera-132
    AZKEN HURREN AURREKO. "Azkenurren-aurreko, antepenúltimo" BeraLzM.
    azpisarrera-133
    AZKEN URRENTZE.
    azpisarrerakoSense-133.1
    a) Finalidad, fin.
    Jinkoa maithatü behar düzie gaiza ororen gaineti [...], zeren berartan baitü hontarzün güzia, eta zien azken ürhenze gehiena baita. FPrS 13.
    azpisarrerakoSense-133.2
    a) Fin, final.
    Hanitx jente azken ürhentzian trunpatü izan dira. "In fine". Mst III 15, 1 (SP, Ol azkenean, Ch azkenerat).
    azpisarrera-134
    AZKEN ZAPI.
    "Telón de fondo" Ort Voc 149.
    Azken zapiak iruditu bei suetako sugainak. Ort Oroig 67.

    azken