Etim. Relacionado quizá con aitor '(tierra) fértil, etc.', aunque, por otro lado, parece inseparable de jatorri (q.v.).
sense-1
1.
(V-gip, G-azp-goi; BeraLzM, ADBols, ZamVoc).
Ref.:
IzArOñ;
GteErd 286. Auténtico, originario, original, genuino; castizo, típico; legítimo."Castizo. Euzkaldun jatorra, vasco castizo, puro, neto"BeraLzM.
"Jaátor, jaátorra, jaátorriko gaitza(z), jaátorri"IzArOñ.
"Jende xelebrea (V-arr, G-azp-goi, AN-5vill), herriko jende jatorra (G-azp-goi)"GteErd 286.
Cf. Echaide Orio 120: "Jatorra, castizo". Tr. Documentado desde la segunda mitad del s. XIX (v. infra JATORREZ) en textos guipuzcoanos y vizcaínos; es relativamente escaso antes de la tercera década del s. XX. En DFrec hay 154 ejs. de jator y 4 de yator, todos ellos meridionales.
Oiuz adiazi zuan bere sentimentu jatorra. BvAsL 192.
Ez dituzte [zezenak] umetarakotzat artuko, ama abenda jatorrenekoak ez badira.ForuAG 327.
[Katuari] mox mox deituko ziot / izen jatorrakin. JanEd II 98.
Elizaren arauditik eta gizabide jatorrak berak dionetik dakigu [...]. KIkG 64.
Ikusi dezun mutillik txoruena. [...] Kaxkariñik izan bada, orixen da kaxkarin jatorra!AlzTxib 85.
Erdel-yaubearen idazti yatorretik, yardun au osoa kendu dot. OrTormes 121n.
Oso yator egozan zuloak, arratoi-antzera egiñak. "Porque estaba de muy al propio contrahecho de como ellos los suelen hacer".Ib. 49.
Euskaldun jator bat, gure aurrekoak izan ziran bezela euskaldun bene benetako bat. AlzRam 82.
Gure izkuntza dala euskera, / jatorrak usariyuak. MendaroTx 34.
Gu jaio geran lur berean, gure etxe jatorrean, guretarren artean. Ib. 102.
Abertzale yator bezela yokatu. LdiIL 165.
Gure olerkari baten bertso yator errikoi bat. Ib. 84s.
Erriko izkuntza mordoillotik izkuntza yatorra atera du. OrMi III.
Poesi iatorra. "Genuina".(In OrixeBM 24).
Dantza jatorra. "Auténtica".OrEus 115.
Euren bizitzea obetzeko eskubide jator barik gelditzen ziran langilleak. EguzkGizAuz 27.
Baserri jator txukuna. EAOlBe 24.
Izen jatorragoak nai izate ezkero, aor bat: Eneko, Iñigoren ordez. SMitxAranz 42n.
Bakoitzari une artan biotzak ematen dizkion itzak esatea, jatorrago deritzagu. NEtxNola 50.
Ataungo erri jatorra. Munita 113.
Beti agertu izan du [...] baserri-zaletasuna. Nola ez [...] bera ere baserritar jatorra bada?FLab(inMunita 7).
Euskal hitz jator bat. MdePr 218.
Inbasoreen ondorengoak [...] nahastekatu baitziren Irlandar jatorrekin. Ib. 208.
Psikoloji arau jatorretatik kanpo gertatzen direla adierazi dut [...]. Araugaindiko esan ohi zaie. Ib. 319.
Andima euskal-idazle jator. Ib. 203 (v. tbn. Gazt MusIx 5 euskal-idazle jator).
Kopla jatorrak [...] dion lekuan, Ondarroako kopla ikutuak [...] dio. LekSClar 108.
Kanta errikoi jator ta berezi au. Ib. 121.
Erriko oitura jatorrak. EtxdeJJ 171.
Maitabidea jatorra ezpazan etzun kemenik galbide atsegingarriari uko egiteko. Ib. 265.
Biziera latza maite artu zun, egizko ta iator zalakoan. OrAitork 138.
Ikaskizun iator guzietan iaioa zan. "Omnium liberalium doctrinarum".Ib. 186.
Funtzio jatorra eskeñi ziguten: kantak, olerkiak [...TxillLet 133.
Jana ta edana, barre zabal ta jantzagure zorangea. Gauzak berak dakarren ondorio jatorra. ErkiagArran 33.
Egunak ere badau alako jator-usain eta kera berezia arraintzale urietan. Ib. 53.
Alako itsastar arpegi jatorra artzen asia zegoan. AnabPoli 44.
Mangera jatorraren antza barik, angulatan joateko baiaren antz andiago eukela. ErkiagBatB 11.
Bere begientzako edertasun jatorra dan ikuskari orrek odola berotzen deutsa. Ib. 145.
Bere izatea prantzes jatorra, itxuraz italiar benetakoa ematen bazuan ere. AnabAprika 78.
Gizonaren joera jator au ezin izan diteke ustela. VillJaink 108.
Auxe da bere abiadura jatorra, berezkoa. Ib. 120.
Monoteismua da erlijio bakar jatorra eta asierakoa. Ib. 26.
Olako oitura ta siñeskeriak, sasiak belar jatorrakin bezala bizi izan dira. Ib. 21.
Euskera iatorrena darabiltenek. ZaitPlat 120 (Sof 69 y-).
Sokrateren ikasbide iatorrari ta itz zinei atxiki izan ezpalie [...]. Ib. 117.
--Zuzentasuna gaiztakeria ote? --Ez, erabateko zozokeri iatorra baizik. (Interpr?). Ib. 141.
Fray Luis Leonek berak zituen asmatu ta landu bere mintzaera ta esangune jatorrak. GaztMusIx 63.
Gaztel-olertikera jatorrean errotuaz. Ib. 162.
Joan Gurutzekoa [...] eredu jator dugu barne-bizitzarako. Onaind(inGaztMusIx 145).
Joskera jatorra erabili dau bere idazlanetan. AlzolaAtalak 103.
Donostia zarreko jatetxe jator batean. Ib. 122.
Bertara buru etorri zana be, ain zan euskaldun jatorra. Tolosarra, gañera. Gerrika 147.
Baserri jator auek. Insausti 45.
Ohiturarik zaharrena eta jatorrena, noski, datiboarekin erabiltzea da. MIH 352.
Euskal-hitz zahar jatorrak. Ib. 109.
Bi arte-mota dira: zinetakoa, jatorra, eta aizuna, gezurrezkoa. Ib. 163.
v. tbn.
EEs 1912, 149. Enb 129. Tx B 94. JMB ELG 23. Markiegi in Ldi IL 13 (y-). SMitx Aranz 143. Lf ELit 127. In Akes Ipiñ 4 (y-). Bilbao IpuiB 221. Ibiñ Virgil 83 (i-). NEtx LBB 119. Xa Odol 333. Uzt Sas 44. Ataño TxanKan 192.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intensiva). Etzekiat ba ire erdara ori ere jator-jatorra ote dan. UrruzUrz 33.
--Baña, zuk, ezkontza txerri-tratua dala uste al dezu? --[...] Txerri-tratu jator-jatorra. AlzBurr 16.
Aren iduririk jator-jatorrena. "Su imagen más fiel".OrPoem 535.
azpiadiera-1.2
Ikaskintza guztik euskeraz, eta ortarako akademia jator bat egiterako urteak joango dirala. JAIrazBizia 8.
sense-2
2.
(V-gip).
Ref.:
EtxbaEib;
ElexpBerg. (Ref. a personas).Honesto, bueno, noble; ilustre, bien nacido."Apuesto, bien nacido. Mutill jatorra, Marutzu, zure ondoren dabillena, apuesto muchacho"EtxbaEib.
"Majo. Migel oso persona jatorra da. Adinekoei ez zaie asko entzuten"ElexpBerg.
Uzkudun mutill jatorra dala / askoren iduripena. EusJok II 160.
Euskaldunak izan ditu auzoan [...], bizi-naiak ara bildutako jende jatorra. Mok 6.
Bertsolari jator, azkar ta purrukatua. MujPAm 6.
Gizon yatorra lez yokatu az. "Hombre de bien".OrTormes 77.
Bere buruba ola ofrezitzen / ez dabill neskatx jatorrik. TxB II 158.
Gure arteko gizon jatorrenak nekaldu egin bear. "Nuestros mejores hombres".EAEg 30-12-1936, 681.
Lan asko ta ona egin lezake erri-gizon jator batek. Munita 111s.
Senar jator langile bat. MdePr 147.
Gizarterik jatorrenak eta errespetagarrienak arbuiatzen zula. EtxdeJJ 266.
Mutil jator bat inguruan dabillenean, nor ez da argitzen?NEtxAntz 42.
Egia aundia arrantzale jator aren esan ori. ErkiagArran 167.
Bertsolari on, trebea aiz ta / gizon jatorra bestetik. Basarri 33.
Katineri egunean baño egunean gizaseme jatorragoa iruditzen Poli. AnabPoli 130.
Gizon jator, burutsu ta langille. MAtxGazt 26.
Jaunaren laguntzalle jator. Ib. 104.
Mutil jator eta biotz oneko. Ib. 72.
Panplonan izan nituan soldadu-lagun jator asko, euskaldunak eta erdeldunak ere bai. Salav 66.
Oso gizon jatorra zan eta guretzako ere ogi puska bezin ona. Ib. 21.
Gaztelu-jauregixan bizi zan, zaldun jator jaso bat. EtxbaIbilt 473.
Sesmako seme jator eta adiskide on. AlzolaAtalak 74.
Lagun jator bat emen duzula / sinista zazu. UztEBT 30.
Basarrirako jatorra bada / ona izango da pabrikan. UztSas 246.
Gizon jator benetakoak. "Hombres hechos y derechos".BerronKijote 202.
Gizon jatorra zala. "Bien nacido".Ib. 225.
Etxe-seme jator. "Honrado hidalgo".Ib. 71.
Gizon jator bat zan. Oso zintzoa ta umore onekoa. JAzpiroz 83.
Azkenien, Perú-n gotzain ego ala il zan. Benetan jatorra eta entzuna. Gerrika 113.
Euskaldun hauek jende jatorrak dira, zintzoak, leialak, esanekoak. MIH 310.
Elantxobeko seme jator. MEIG VIII 82.
Nekazari zintzoak, arrantzale jatorrak, artzai tolesgabeak. MEIG I 108.
v. tbn.
EusJok 111. A Ardi 88. Alz Burr 22. Lab EEguna 62. MendaroTx 171. Otx 6. Or Eus 130. TAg Uzt 159. EA OlBe 34. JAIraz Bizia 25. Mañarikua in Akes Ipiñ 3 (y-). Gand Elorri 218. SM Zirik 105. Zait Plat 72 (i-). And AUzta 99. Xa Odol 317. Ataño TxanKan 236.
azpiadiera-2.1
(Ref. a animales). Bildotsa yator, ar ta urtumea izan bearra da. "Absque macula".OlEx 12, 5 (Ker akats bagarikoa).
Ari oneko zaldi yatorrak. 'Un caballo de buena raza'.ZaitSof 13s.
Auek dituzu [erle] iatorrenak: auek, garaia denean, ezti goxoa emango dizute. IbiñVirgil 109.
Zaldi gazte iatorra. 'Le poulain de bonne race'.Ib. 96.
azpiadiera-2.2
(Ref. a ideas o acciones). Ez litzakela ezer okerrik / aitormen jatorrarekin.(In Alkain 97).
Artu ditzagun / asmo sendo ta jatorrak. Basarri 172.
Gizasemeak, gizaldiz gizaldi [...] jator ta egokitzat etsi dau lotsea. ErkiagBatB 153.
Sal-erosketa jatorra, eta bitartekoz geitu dana, eralgi-bearrak kendu ezkero, orra or irabazia. Ib. 161.
sense-3
3."(G-azp-goi-bet), fértil. Lur jatorra, tierra fértil"A.
sense-4
4."Clásico (libro), jator"ADBols.
v. 1 aitor (II, 2). Liburu jator asko, ardaua lez, egonak [...] ontzen ei ditu. ErkiagBatB 48.
sense-5
5.(Año) natural. Erabakia dauka urte jatorra iraun erazotzia, aldaketa berriakin alperrikako naspillak sortu gabe.(1919). ForuAG 303.
sense-6
6.De buena calidad, bien hecho; grande (?). Senar-emazte berri oentzat / or zuritasun jatorra. "Lucido arreo".OrEus 358.
Eliz-torrean erloju jator bat ipintzeko asmoa artu zan, eta bai benetan alakoa ipiñi ere; bi esfera aundi ederrak ditu. Munita 115.
Atara eben kutxa jatorra lau gizon gaztek. ErkiagArran 36.
azpiadiera-6.1
Correcto, como debe ser. An bakartsu zegoalako, ezerk galazten ez ziolako, Martin-ek jator zeukan adimena.AnabUsauri 84.
Zergatik esandako garaian etorri ez? Orain bean egongo giñan, geren zamak artu ta geroxeago garai jatorreko atsedena genuke. Ib. 117.
sense-7
7.(Ref. al tiempo atmosférico).Bueno, despejado. Egualdi ozkarbiagorik, mendigiro jatorragorik nekez topa zitekean urteko egunetan. EtxdeJJ 10 (38 gaugiro jatorra).
sense-8
8.(Hora) fija, convenida. Noiznai jaten zuan, ez zuan otorduetako garai jatorrik. AnabPoli 14.
Arratsalderako itzemanda gelditu giñan [...]. Ta esandako ordu jatorrean biak sartu giñan hoteleko bar-ean. AnabAprika 30.
sense-9
9.(Comida) principal. Lau t'erditan izaten zan bazkari jatorra ta geroztik zortzitako tia ta besterik ez. AnabPoli 42.
sense-10
10.(Usos pred. y adv.).Apropiadamente, correctamente; honestamente; sinceramente.v. 2 jatorki. Aberats famatua / zuregana nator, / orrenbeste eztu biltzen / dabillenak jator. TxB II 253.
Jator aitortuko det, / lotsatzen naiz baiña. MendaroTx 38.
Jator saiatu nai dutenari / borondatia galazi.Ib. 131.
Neretzat jator itzegin arren / nik ez itz aiek neretzat. "Apropiadamente".OrEus 122.
Ardi-baresarea ark jator iduritzen. "Se parecía al redaño de la oveja".Ib. 273.
Aspaldiko lagun zarra: [...] Jator eskribitzen didak, eta euskeraz ala ere. NEtxNola 23.
Eta osasunez jator baziraun ere [...]. EtxdeJJ 247.
Erantzunak jator eta lasai bota zitun. Ib. 194.
Gutxitan mintzo gera iator, askotan oker. "Proprie".OrAitork 324.
Legea iator erabili dezagun. "Legitime".Ib. 374.
"Punp" gure mutilla aidean. Bai jator erori zutik. AnabPoli 111.
Jator jokatu arren, Martin eta Juan galtzen dijoaz. NEtxAntz 28 (v. tbn. LBB 114).
Berna bizkor goiatzuz / leiez, jator, arin. GandElorri 65.
Fray Luisek ain jator ta biziro jalki oi ditun gaiak. GaztMusIx 60.
Eriotza jator emana izan dezagula. NEtxLBB 110.
Patrixi ta Xegundok jator jaso zuten eliz-gizonaren bedeinkazioa. Ib. 122.
Jator abestuz, / biltzen du diru-pilloa. Ib. 286.
Tolosako entzuliak / porta dira jator / txalo mordo ederrik / onuntza badator. Basarri(inUztNoiz 47).
Jaunagan dau uste osoa, Ari zerbitzen diardu jator. OnaindSTeresa 38.
Ura bai portatu zala nerekin oso ondo eta jator.BAyerbe 100.
Euskaraz hain jator egiten zuelarik [...]. MIH 273.
Zurikeria eta balakurik gabe, beti jator [...] mintzatu zaigu. Ib. 326.
v. tbn. Olea 145.
Felizmente; holgadamente. --Ta bart? --Jator. Ango aparia, ango jolasak [...] ta ango... emakumeak. ABarGoi 15.
Bere artaldeei eskerrak, ezer egin gabe jator bizi zan. NEtxAntz 136.
Egunean eguneango neke ta goraberaen barna, jator bizi izandako aldiuneak dira iraungarri. GaztMusIx 59.
Baserritar guziak / bizi giñan jator / baña Agozto aldian / egin zigun legor. UztAuspoa 22, 140.
sense-11
11.(Sust.).Naturaleza, esencia. Aldiaren izatea ta iatorra ditut iakin-nai. "Vim naturamque temporis".OrAitork 327.
azpisarrera-1
JATOR ONEKO. De buena familia, de rancio abolengo.
v. JATORRI ON. Gazte jator oneko ta birtute aundikua. BvAsL 89.
Aundizki ta jator oneko gizonak. Ib. 62s.
Lucako gazte jator oneko bat. Ib. 109.
azpisarrera-2
JATORREZ.
(Precedido de bere, etc.).De origen, originalmente.
v. JATORRIZ. Ez dute ikusten usaia mendak / bere jatorrez duela?Bil 133.
Bere jatorrez duen / patxara fiñian. Ib. 47.
azpisarrerakoSense-2.1
(Precedido de gen.). Gurasuen jatorrez / izanik bikaiña, / Paulino dan bezela, / da gauza jakiña.MendaroTx 426.