Orotariko Euskal Hiztegia

OEH - Bilaketa

781 emaitza dantza bilaketarentzat

Sarrera buruan (118)

Sarrera osoan (496)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia

goiburua

buru.

Onom.: Quemdam montem qui dicebatur rustico vocabulo Ataburu (1007). Arzam 136. Arzpuru (1193). Lac Irach 215, 232. Garcia Arzpuru (1193). Ib. 216s, 233. Dota Lopeiz Aizburu (1200) Arzam 187. En Ytorguoyen Bidaburua (1200) Ib. 187. Item otra pieça en Mendiburua (1200) Ib. 187. Miquele burua (1366). Ib. 188 (cf. Virum Sanz Cabeza (1881) GLarr SJ 57).

sense-1

I . (Sust.).

azpiadiera-1.1

1. (gral.; Lcc, IC 441, 446, Mic, SP, Lcc, Deen I 131, Ht VocGr 431, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H, VocB; bürü Gèze). Ref.: A; Bon-Ond 139; VocPir 342; Lrq (/büü/); Iz Als ( buruba ); Iz ArOñ ( búru ); Iz R 287, 298; Iz To ( burube ); Etxba Eib; Satr VocP; EAEL 1; Elexp Berg; Izeta BHizt2 .
Cabeza. "Cabecear, mover, burua erabili " Lcc. "Degollar, burua ebagi " Ib. "Peinar la cabeza, burua orraztu " Ib. "Cabecear, mover la cabeza, burua erabilli " Añ. Tr. De uso gral.
Bestia zazpi burutakoaren eta hamar adarretakoaren misterioa. Lç Apoc 17, 7. Mutil onak buruan zauri, gaxtoak bernazakian. RS 42. Hor Ondarrabian egondu zen ingles bati, eta besteri ere askori Erregiak buruak edekierazi dituela. (c. 1597). FLV 1993, 464. Soldaduek aranzezko khoroa zure buruaren gañean ezarririk. Mat 200. Amitoa zeñes estalzen baitu burua. Ber Trat 10v. Baldin bathaiatzen bahaiz iadanik gurendua / Erromako Elizetan busti zakek burua. EZ Man I 19. Buruan ere kolpe bat emaiten deratzutenean. Ax 612 (V 394). Pañu bat leelengo Sazerdoteak bururean lepora ifinten dabena. Cap 137s. Bertzeren buruko zorria dakusa, eta ez bere lepoko xerria. O Pr 96 (otra var. en Inza Azalp 18). Hekin zangoak, besoak eta burua ageriak dira. SP Phil 10. Ioan aitziñan Turkoaren / buru kruela genzera! (AN, 1666). TAV 3.1.28, 137. Zerutik su bat erori da mendian zure ardietan eta artzaiñen burietan behera. Tt Onsa 51s. Aker buru txakur buru. (Proceso de Burlada, 1670). ConTAV 5.2.4, 109 (se trata de palabras rituales). Bagadek oraiño burua / ebaki balerotate. Gç 195. Kain nolan kendutera / dator guri burua. BBizk 9. --Nora isuri behar da batheiüko hura? --Haurraren büriala, edo bortxan haren beste eretze gehien agertian. Bp I 61. Ez aditu iduri gorrarena eginez, burua bertze alderat dakite itzultzen. ES 13. Burutik eroriak eta naspill-loitu egiñak zeuden leneko aren ille ederrak eta larrurik bage ta soildurik aren kalaber ta buru guzia. Mb IArg I 222. Saindu haren burua ekharria izan da geroztik Frantziarat: maiteki begiratua da Beauvais deitzen den hiriko eliza-nausian. Lg II 84. Denbora, gure bürien gaiñian dabilalarik bethi bederakatzen dütü gure ürrhats güziak. Egiat 195. Aranzazko koroa gogor bat ifini zioen bere buruan. Ub 88.
Txapela buruti kenduta. Mg PAb 44. Arkitu zuen idoloa kutxaren aurrean, burua, eta eskuak autsiak zeduzkala. AA I 428. Sekulan eztire histuko buruan dauzkatziten khoro diztiantak. Dh 179. Buruba urdinduta euki arren, gaztiak baisen berdiak. fB Olg 54. Bere etxian sartuten zanian, [Lamiak] begijak artu buruti ta kutxaan sartuten zitubala. fB Ic II 235. Beste blasfemija modu batzuk: Kristoren buruba, Birjiniaren sabela, San Pedroren kalbia. Astar II 35s. Hamar urthez deitazü eman bürian min. 'Vous m'avez accablé de soucis' . Etch 80 (cf. BURUKO MIN). Asto bat zebillen bein / bazkatzen larrean, / bururaño estaltzen / zuen belarrean. It Fab 62. Balio andiko arriarekin egindako giza-buru bat. Izt C 51. Jesus ta Marijaren irudijak buruan eukeezan lorazko aro edo koroiai begira. Ur MarIl 116. Bitartean Magdalena buru makurtuarekin zegoan barkazio-eske. Lard 397. Buruaz zeruraino heltzen den digante batekin. Dv LEd 71. Kadera batean jartzen da, ukhondoak mahain baten gainean, eskuak buruari lothuak, buruan mila gogoeta. Laph 6. Esan zuan buruari eragiñaz. Urruz Urz 62. Burutik minez dagola. HU Zez 185. Emaztiak lehertüren zeiola büria [sügiari] . Ip Hil 8. Portunek aizkorakada batean dukeari burua erdibitu eutsan. Ag AL 164.
Eroan eutsan aizeak bidean zear buruko kapelea. Echta Jos 69. Burdin ziri batzuen artetik buru zenbeit geldi geldia dagozilarik, begiak bakarrik alde orotarat alhan. JE Bur 29. Andre Paula joan da kofria istera eta burua etzaio bada gelditu barrenen? Iraola 48. Eta mihiseaz kukutu buruaren gainean emaiten du paper hazkar batekilan eginikako mustro-buru bat. Barb Sup 116. Kapitainak büria bi eskien artian hartürik erran zian: Haritchabalet! Const 33. Buruko odol kolpe edo "perlesiakin" zagon gaxo bat. FIr 189. Sugeari egiñaz burua zatitu. Enb 80. Bazterretxearen surpeko Charlotiarra ere, ta aren buru xoil ta begi beltx biziak, giza-ardatz muturrean or dakustzit. Ldi IL 23. Burua besatartean sartu, begiak itxi itxi egin eta alaxe egon oi zan. Etxde AlosT 28. Buruaz ezetz egin zuen. Mde HaurB 20. Txiki be an dago, burua tente-tente ta karrera irabazteko prest. Bilbao IpuiB 21. Eskuak sakelan, paltoko kola altxatua, burua aphal, hotzari buru egiteko bezala. JEtchep 99. Amak, goizero orraztuko eutsan burua arrezkero. Erkiag BatB 27. Gure Potxo gixarajoa jo zuan buruaren erdian, eta ebaki luze bat egin zion. Salav 12. Eskuak burura eraman zituan. NEtx LBB 125. Zenbait gizasemeren buru-kopetak zinetan eta benetan apaintzen dituzten edergarri horiek [adarrak] . MEIG I 212.

azpiadiera-1.1.1

(Referido a la inteligencia, la memoria, etc.). "Seso, juicio, burua, zenzuna; bururik eztu, no tiene seso" Lar. "(No tiene) cholla, senik eztu, bururik eztu " Ib. "Memoria, potencia para estudiar, burua " Añ (s.v. acuerdo ). "(Hombre de buen) juicio, zenzun onekoa, juiziozkoa, buru onekoa " Ib. "(Hombre de poco) juicio, txoriburua, [...] buru txarrekoa " Ib. "Rudo, buru txarrekoa " Ib. "Tête se dit souvent pour mémoire [...]. Buru ona izatea, avoir bonne mémoire, avoir bonne tête pour les affaires. Buru txarra, mauvaise mémoire, mauvaise tête" Dv. " Buru ariñe, la cabeza ligera" Iz . " Burua biar da makiña orri eskua ipintzeko, hace falta talento" Etxba Eib. " Burua euki, tener cabeza (inteligencia). Ez dozu bururik euki au eitterakuan " Ib. En AxN se explica gogonduri on (516) por buru ona. Cf. infra BURUAN EDUKI, BURUAN ERABILI, BURUA BEROTU, BURUA GALDU, etc.
Zein dodan buruan bena liberala / edozein kantaeta trobatzeko. Lazarraga (B) 1193rb. Sentitzen dut flakatuaz doatala burua / eta lehen ezagutza hagitz lilluratua. EZ Man II 93. Mintzatze molde haur, gure etsai gaixtoaren buruan pensatua da, eta handik iltkia. Ax 135 (V 88). Halako gauzen orhoitzapenez eta imajinez burua betherik. Ch III 48, 6. Bururik duen baten lana ta ibillera da hau? Mb IArg I 174. Ainbeste erreglarekin gazteen buruak tormentatu. Cb EBO 33. Ni baño buru obiagua zan ola ta biargintza au asmau ebana. Mg PAb 128. Buru iratzarri edo onak lasterrago ekarriko ditu gogora, buru astun ta txaarra dabenak baño. Mg CO 18. Aita, nik eztaukat atarako gogorik, ez bururik. Añ LoraS 87. Asko dezake eskuak, baña geiago buruak. VMg 85. Nola gure eskuak eta zangoak ibili ta gobernatu behar baitire gure buruak nahi duen bezala. Dh 256. Bertatik datorkigu buru edo memorijara zelako nekiak, zelako lanak iragoko zituzan. Astar II 47. Nik baño buru, gatz, asti ta gogo obea daukanen batek. Zav Fab, RIEV 1907, 91. Basusarrin da Ader, gizon maitagarri, / zorrik ez dukeiena burutan nihori. Hb Esk 140. Buru onez dabilka duen lan handia. Ib. 112. Egile gabetarik badela orena, / ez da ene buruak sinhets dezakena. Hb Egia 3. Uste baino hobeki khausitzen dute, burua oso, izpiritua xuxen eta erne. Laph 250. Amodio hanitx ükhen dit / bena orai kitatzen zitit, / büriala jitekoz zentzürik / arauz ordü orai ahal dit. ChantP 302. Ezer ez eta banidadia / sobra dezu buruan. Xe 192. Irabaziya guardatzeko / andriak buru ariña. Ib. 268. Heien erranak indarrik aski, buru ahul zenbeitetan sartzeko. HU Zez 130. Buru baino bihotz gehiago zuen. HU Aurp 174. Buru gogorrekoa. Ib. 36. Gizonaren buruari darabilzkon asmu eta gogoeta guziak. Arb Igand 14. Ez eban bere buruan zuk beste argitasun da besoetan zuk beste indar. Ag AL 104. Luzifer ori adoratu ta / despreziatu zeruba, / zentzutik joana egon bear du / seguru gure buruba. Auspoa 97, 81.
Bere buruak zirautsan txarra zala gogokoa etzan emakume bategaz ezkondutea. Ag Kr 111. Agian mende berri hunek emeki emeki eta geroago barnago gogoeta hoitan sarthuko ditu Eskualdunen buruak! JE Bur 203. Oiek dira, oiek bertsuak ezkribatu dituzunak! Ori buru puska, gizona! Iraola 43. Apainduria bai, baña pitxi utsezkoa; aizia buruan eta ibilli munduan. Urruz Zer 136 (cf. tbn. Sor Bar 82 y Anab Aprika 105). Ni buru andikoa naiz, antutsa!, ikasiz eldu nai nuen jakitera nor den Jainkoa. FIr 164. Talentu asko ditu / zenbaiten buruak, / oietatikan datoz / gauza seguruak. Tx B III 134. Bizpairu aldiz irakurtzen dut, baiño ezin argirik atera, edo biziki nekez. Burua gogorra baitut naski. Zub 104. Ez eman buruari alperrikako lanik. Alz Ram 32. Aita, zer asmo du zure buru zurrak? Or Mi 47. Orhoitzapen horiek trumilka dabilzkitalarik buruan. JE Ber 57. Eneukian siñistuko andrak orren buru gitxikuak diranik. Otx 29. Beti dauko buruba bere senian. Ib. 111. Bazekiat --ez esan-- buruan zer ari dekan. Erode dek gogoan. Ldi IL 19. Gizonaren buruan sortzen diran ames guztiak. TAg Uzt 214. Burua ongi othe duzu? Ni errege? Zerb IxtS 52. Lantegi aundi bat jarri nai nuan, eta bitartean ez nun burua beste toki batean euki nai. JAIraz Bizia 24. Aldi luze hortan bildu dituen ohart'ikasi guztiak galde bakar baterat elkartzen zaizkio buruan. Mde Pr 104. Iainkoak nola irazaten dun ulertu nai ez dutenek nere itzik uka ez lezaten, aien buruen gaiñetik dagolako. Or Aitork 369. Zu bezelako bat bear du arek burua zentzatzeko. NEtx Antz 34. Gaitz egiten da liburuetara burua lotzea. Osk Kurl 203. Burua ere, jakiña, erderara jartzen dela. Vill Jaink 8. A zer burue! Erlojua atzendu zait. Izeta DirG 28. Buruan zer pentsau aundirik ez eben izango. Erkiag BatB 104. Bihotz euskalduna eta buru erdaldunaren arteko borroka amaigabea. MIH 35s. Saia gaitezen [...] oraingo gauzak oraingo begiz ikusten, oraingo hauziak oraingo buruz xuritzen. Ib. 231. U. jaunaren adorea, kemena, buru jantzia eta bihotz gartsua. Ib. 201. Honela goraipatu zuen Emeterio Arresek, buruak huts egiten ez badit: Hernio mendi, Hernio mendi, / Euskal mendirik zarrena! MEIG V 81.

azpiadiera-1.1.1.1

(Fig., con el sdo. de 'vida a la que se pone precio', etc.). " Burua jokatuko neunke (V-arr)" Gte Erd 183 (en otras zonas lepoa ).
Bazakian khostaren zereiola egiak büria. Egiat 255. Enun uste, esan oi zun Santa Cruzek, nere buruak 10.000 mila peseta balio zitunik. Or SCruz 79. Buruba egingo naieukek ordu-bai-ordu ire lepotik guztijak barreka asi ixan baietz. Otx 128.

azpiadiera-1.1.1.1.1

(En expresiones proverbiales). " Norbaiti buruan zorriak bilhatzea, chercher des poux à la tête à quelqu'un. lui faire une méchante querelle, l'inquiéter, le mettre en colère. Ezta on holakoari buruan zorriak bilhatzea " H (s.v. zorria ). " Burua bi bearrien artean ezarri (izari) (L, BN, S, R), corregir a alguien" A. " Bururik eztuenak zango (Sal), bururik eztuenak zanko (R), quien no tiene cabeza (necesita) piernas (pues se le olvidan las cosas y las busca)" Ib. (cf. Inza NaEsZarr 367: Bururik ez dunak, ankak ibilli bear (AN-larr), y Gte Erd 70: Bururik eztunak za[n]gokin ibilli behar du (AN-5vill)). " Bururik eztagon lekian zankorik ez (R-uzt), donde no hay cabeza, no hay piernas; es decir, donde no hay autoridad no hay orden" Ib. "Ar eroak burua yan dizu (G-to), se ha vuelto usted chiflado" A EY III 272 ( ib. 277: Ar zoroak yanda daukazu burua (V-m)). " Mutilak buruan bere esteak daukez (V-m), mutilak buruan ere esteak duzkine (G-azp), los muchachos aun en la cabeza tienen intestinos. Dicen las madres a las hijas que se quejan de recibir menos ración que los hijos" Ib. 134. " Oloa dauka buruan, está sin asentarse" Ib. 249. " Txoriak buruan (V, G), escrúpulos en el alma; litm.: pájaros en la cabeza" Ib. 285. " Buru txar, ankak nozi (AN-larr), ankak nozitzen ditu buru txarrak" Inza NaEsZarr 281 (cf. Gte Erd 70: buruaren faltak ankak pagatu (G-azp)). " Buru batek milla balio, eta millek bat ez (AN-larr)" Ib. 702. " Atzo burua hankatan ibili zuen (G-azp), despistatuta " Gte Erd 232. " Haren burua baizik ez du ikusten (BN-arb)" Ib. 222 (con el sdo. aprox. de 'le sigue ciegamente'). " Pospoluak baiño buru gutxiao euki, zentzun gutxi izan" Elexp Berg.
Argatik esaten da / buru batek milla / balio dituela, / baldin bada abilla. It Fab 102. Baña ezkonduta gero ere, lengo lepotik zeukan arrek burua. Ag G 98 (v. tbn. FIr 160, Or Eus 64, Etxde JJ 117, MIH 390). Bizkar-gañean burua dezun irakurlea, / askatu zazu zeorrek korapilloa. Jaukol Biozk 91. Bañan burua betiko lepotik, batetik, eta oituera zarreri agur egin naia, bestetik, an joan ziran. JAIraz Bizia 17. Bururik ez ta txapela nai ari omen naiz urliaren iritzian, eta bururik eztuenak txapel bearrik ez omen. Zait Plat 1 (v. tbn. en msOch (ap. A), A EY III 104 y 105, Inza NaEsZarr 365 y 366 y Uzt Auspoa 43, 116).

azpiadiera-1.2

2. (gral.; SP, Lar, Lar Sup, Añ, Gèze, Dv). Ref.: Bon-Ond 1696; A; A EY III 326; Etxba Eib; Elexp Berg .

Gram. Se emplea cuando dentro de una oración dos sintagmas (o más, cf. p. ej.: Baina eztute aditzen hek bere buruak bere buruekin neurtzen dituztela. Lç 2 Cor 10, 12) son correferentes; necesariamente al menos uno de ellos es ergativo, absolutivo o, algo menos comúnmente, dativo, y, según una cierta jerarquización, sobre él recae el papel de rector de esta anáfora, que aparece en el resto de los correferentes. Así, su rector es, según los casos: 1) en oraciones transitivas, gralmte. el ergativo (p. ej.: Zeren aphürrek beitakie bere bürien osoki berhezten (Mst III 31, 1); Urlia, esaten nion nere buruari. Gerta diteke zuk betiko galdu nai izatea zere burua? AA III 533; Bainan ez dakit nor den, nahiz ungi nahi nuken ezagutaraz balezadat bere burua. Hb Egia 22); 2) algunas veces, puede ser el dativo (p. ej.: Ardiets diezadazu garbitasunean bizitzeko hain baitezpadakoa den ene buruaren beldur hura. Brtc 222s); 3) en oraciones intrans. con dativo, el mismo dativo (Billha zazu erretiramendua, lakhet bekizu bakharrik zure buruarekin egoten. Ch III 53, 1; Euren kontura lanean ziarduen askok ezin jarraitu izan eben ta euren buruak, nai ta ez, alogereko egin bearra etorri yaken. Eguzk GizAuz 21); 4) en las demás intrans., el absoluto (Anhitz jendez miraz nago, neure buruiaz lehenik, / nola gauden mundu huneki hain borthizki iosirik. E 25; Ala eztakizue ezen zuen gorputza tenple dela zuetan den spiritu sainduaren, zein baituzue Iainkoaganik, eta etzaretela zeuron buruen? Lç 1 Cor 6, 19; Beira zaite hertsiki zure buruarekin adiskidetzetik. Dh 214). La anáfora se emplea aun cuando ésta sólo dependa de alguno de varios sintagmas unidos por cópula (p. ej.: Iongoiko zeurenez zarena eta ez berzek eta ez zeronek zeure burua egiña. EZ Man II 167); igual sucede en el caso contrario: (Alegiazko kartsutasunez egiten dut ene lana, / bainan Zu eta ene burua ezin dezazket engana. Xa Odol 265; Bere burua eta Barthes aipatzen ditu. MEIG VIII 27). La relación de dependencia se extiende a las oraciones subordinadas, provocando en ocasiones incluso que buru aparezca en posición de sujeto en éstas (p. ej.: Bere buruak iñogandik lotsaririk zertan artu ez ebela-ta, arrantzale begi urdiña errira baiño leen, erabagiren bat artu bear ebala sinistarazi eutsan Zuriñek bere buruari. Erkiag Arran 177; Bere burua ereinotza, arrain mintzula, txoria ta alakoak izana zala ongi gogoratzen omen zan. Onenbestez, barazkiak soilik iaten omen zituen. Zait Plat 78), posición que en general le es extraña.
Con todo, hay algunos ejs. en los que excepcionalmente buru no tiene correferente en ningún otro elemento de la oración principal; en un reducido grupo, ocupa la posición de sujeto: Halaz despeditu nahi nuzuia? / Hebetik ioan gabe ene buruia / egin behar duzu ene nahia. 'Avant que je parte d'ici'. E 207. Bena jaun andere hoiek / ezinago eder dira, / uste beitie arauz / printze zunbait direla. // Bena ene buria / bada hoeik bezanbat / ezpeiniz ahalkez / egonen hanbat. AstLas 28. Ta neure buruai esan neutson: [...]. --Eta zeure buruek erantzutzun... --Ez izateko astua. Kk Ab II 59. Nere buruak ere ematen dit franko lan. --Zer bada, gaxo al zabiltza? Lab EEguna 92. Karrabasueneko andra gaztea, Durdukiñeko Maribizar bat eta neure burua, irurok gengozan Artaloraneko etxaurretik ez urrun. Erkiag Arran 142. Más frecuentemente aparece en otras funciones, gralmte. como objeto de verbos trans.: Zeruak asko balio deue / eta ango aingeruak: / aen gañean efeñi ditu / Jaunak gure buruak (1610). TAV 3.1.21, 41s. Ene bekhatuek iragan eta erdiratu dute ene burua, eta karga sortha pisu batek bezala, aurizki eta zapatu naute naizen guztia. 'Me han atravesado y desgarrado'. Ax 499 (V 322). Bere burua ezagutea da iakitea. O Pr 684 (v. tbn. O PrASJU 321 y RS 554 (TAV 3.3.2)). Orhit düka, Hunolt, / Mauntauban zer ihan egin, / Aigaluni ene büria / saldü ükhen behin? 'Lorsque tu me vendis à Aygalon'. Xarlem 1350. Zure agurraldi orrek poztutzen du zerua, garbitzen du zure burua utsegin txikietatik. Inza Azalp 104. Bere burua errekara botako zuela deitu zion eta ala egin zuela andre gaixoak sinistu zezan, arri aundi bat artu, eta bere buruaren ordez arri ura joan zan ibaira. Etxeg in Muj PAm 22. Yainkoren batek, ordea, aserre-zama au nere buruari egotzi zion. Zait Sof 197. Nor nire burua baño zorigaiztoago? Ib. 79s. Geure burua aipatu dut, eta ez dakit zuzen mintzatu naizen, nik behintzat ez baitut Hipokratesekin zer ikusirik. MEIG I 149.
En algunos de estos casos, la anáfora está en lugar del pronombre; así, p. ej.: Zer da lege naturala? Bat bederaren konzientzia, zeinetan barrena baitago bere buruzko ezagutza bat, iakiteko zein den zuzen eta zein makhur. 'Conocimiento inmanente'. Ax 420 (V 272); Gure deliberazione on guziak [...] eziñ izan daitezke fermuak eta iraupenezkoak, non ez diren funtski pausatuak gure buruazko mezfidantziaren eta Jaiñkoa baitango fidantziaren gaiñean. He Gudu 166s; Botatzen dute beren buruen inguruan. "Tout autour de leur propre corps". Dv Dial 6 (It beren buruen jiran, Ur euren inguruban, Ip bere bürien üngürian); Zure buruentzako lain ezin sortu dezu, ta emaztia biar dezula? Alz Burr 12; Ezkontza garaia iritxi bitartean [...] ez zaiozu lagundu iñori, zure buruaren emazte ta zure umeen ama izan diteken neskaren garbitasuna lausotu bai zenezake. MAtx Gazt 75; Begi zorrotzak izan ditut hutsak ikusteko (batez ere, huts horiek geure buruarenak, neronenak barne, direnean). MEIG VII 37.
En contraste con la tendencia relativamente moderna a emplear como intrans. verbos trans. que de suyo exigirían el uso de la construcción con buru (cf. p. ej. Cb Eg II 96: Ta onetan ikusi bear naz?), hay que señalar que muy frecuentemente, al menos en la lengua escrita, la anáfora aparece con verbos que no la exigen, es decir, verbos que pueden funcionar tanto con aux. trans. como intrans. (p. ej.: Lotsatu egizu zeure burua, gogora ekarrita zuk [...] biotzean asmau eta etxaramon egin deutsezun Yaunaren dei, argi eta biotzketaak. Añ EL2 66). Cf. las dos construcciones contrastadas en algunos ejs.: Baina etzaiku guri eman bere burua heriotara eman ukhan duenean, gu herioaren kondemnazionetik delibraturik bere Aitari rekonzilia gienzonzat? Lç Ins F 4r; Orduan zedutzaten bere buruak dohatsuenik eta ziren alegerenik noiz eta Iainkoagatik desohore eta laido gehiago errezibitzen baitzuten. Ax 487s (V 315); Emaiten diote bere burua, ematen zaiote amodioz, eta hori heiekin bat egitea gatik molderik samurrenean. Jaur 153. En todos los casos citados, parece observarse una especie de empleo de buru como enfatizador.
Cuando el correferente de la anáfora es plural, buru puede aparecer tanto en sing. como en plural; de hecho, muchos autores tienen ejs. de ambos (Axular, Mendiburu, etc.), si bien el plural es ligeramente más frecuente (sin duda ayudado por la natural tendencia a concordar el número) y único en autores como Leiçarraga.
En casos locales, aparece muy frecuentemente sin gan o baita- (cf., p. ej.: Anhitz bariabletasun, frajilitate eta miseria gure buruetan senditzen eta ezagutzen badugu ere. Lç Ins B 4r; Gure bihotzak difidenziatara edo gure buruetaratko edo kreaturetaratko konfidanza gaixtotara emanak diradela. Ib. C 8v; Gaixtuen següranza, aldiz, ürgüllütik eta bere bürietan dien sinhestetik jalkiten da. Mst I 20, 3 (Ip berartan); Ta hau zuek zeren buruan ekusi nai ezpadezue, ots, fite ta ber-bereala artu zeren itxerako bidea. Mb IArg II 301; Iñori kalte egiten dionak, erakarriko duela kaltea bere burura. VMg 45; Turmoiak ortik eta tximistak emendik, / zeuden jende guztiak ikaraz beterik, / pensatzen zuelarik nork bere buruan / azken juizioa ote zan orduan. It Fab 262; Nun ta gañera ikusitean bere buruan / sekula izan ez eban lako suertea, / [...]. AB AmaE 453; Erregiña, jakiñian, biotzari ezin jakona aindu maitte edo ez maitte izatia bere buruan probauta eukanetik. Etxba Ibilt 460). Con baita- sólo aparece en Leiçarraga (Eta ez lezan bere burua baithan bere gloriarik batre bilhatzera presumi. Lç Adv * 8r) y Argaignarats (Nola korruptzionea baita ene izatearen lehenbiziko hastea, bethe diezadazu haiñ borthizki egia huntaz neure imajinazionea, non ez nadiñ probetxu gabe billha neure burua baithan. Arg DevB 175). Con gan-, al Norte en Pouvreau (Gauza guziak utzirik bere buruari ukho dagiola, bera bere ganik ilkhi dadilla, bere burua ganako amudiorik iduki eztezala. SP Imit II 11, 4) y al Sur en Aguirre de Asteasu (Alde askotatik datorkio neke au bekatariari. Datorkio benik beiñ bere buruagandik. AA III 572), Arrue (Gaxoa bere buruagan eta igaroko bere biziera gaiztoan pensatzen asi, eta bere uste eta iritzi gaiztoak bat batetan trukatzen asi ziran. Arr May 167), J. I. Arana (Bakoitzak bere buruaganako amorea garaitzen eta agintari edo gidari ditugu[n]ai gere iritzi ta naitasuna menderatzen. Aran SIgn 47), Orixe (Au ukitu mistikua ez bada, ta Luisek bere buruagan sumatua, ez dakit nik zer dan ukitu ori. Or in Gazt MusIx 42) y MEIG (IX 96: Nik, aldiz, bere buruagan eta zimendutzat hartu duen lurrean hain dut aurkitzen fidatua, non inoiz edo behin beldur bainaiz ez ote dion lur horrek huts emango).
En autores septentrionales antiguos, en RS, y en autores más recientes, sobre todo vizcaínos, aparece a veces sin posesivo: Ohart giten buruiari denbora den artian, / andre honak har gitzake gomendutan agian. 'Faisons attention à nous'. E 101. Kirisailuari nola hiri hel eztakia: / berzer argi egin eta erratzen dik buruia. 'Il se consume'. Ib. 245. Banabil burua ezin sinisturik, erasuna elikaturatzat arturik. "Ando no pudiendo creer la cabeza". RS 76. Ate sarratuari burua gardatua. "Puerta cerrada cabeza guardada". Volt 171. Zer probetxu hain aberats buruak ikhusiaz / eta khexarik ohore banoei iarraikiaz? EZ Man I 113. Fiñean sentitu eta hillzerako pontua, / prepara dezakek ungi partitzeko burua. Ib. 19. Hel dait' asturuz / bertz' anhitz buruz / norbait ons' eginagorik. 'Il peut se rencontrer beaucoup d'autres hommes mieux faits de leur personne'. O Po 14 (Cf. Lfn NotesO 143: "Buru, ici, semble désigner plutôt l'ensemble de la personne que la tête"). Pakegille sartu nai badek, ongi burua gorde bear dek. "(Quien) desparte lleva la peor parte". Lar. Burua urari eman orduko, oroitu zan Ama Birjiñaz ta belauniko jarririk asi zan esaten iru Ave Maria. Zer balioko ote zion ito balu burua? Mg CC 182. Ito bear det buruau, ta ez len bezela beldurtuta egin gabe etxera biurtu. Ib. 182. Jausten da neskatilla bat pekatu zantarrian mutil donga baten palagu eta eskintzak gaiti. Agertuten da pekatubaren frutuba. Mutillak garbitu gura dau buruba. Mg CO 59s. Zer egingo zenduke bizitzia kendu gura baleutsube? Zelango diadar, garrasi ta buruba librau guria? Ib. 157. Nai baditugu buruak gorde, iges egin bear degu bereala. VMg 71. Ez eukan nun sartu buruba, ortxe ebilen batetik bestera. Astar II 183. Gogora ekazu zeinbat gauz on lotsaz, buruari eretxiz eta gizonen ederra eukitearren egin bagarik itxi dozuzan. Añ EL2 41 (EL1 36 baneriaz). Aror bada otseintxuak, / on ekarri bearrean / buruari, kaltepean / parau dituez buruak. Zav Fab RIEV 1907, 97. Erabagi eban urari burua emon eta itotia. Ur MarIl 58. O! zer gatx txarra dan izatia arrua! / Etsi ta bota eban uretan burua. AB AmaE 98. Egin bear ei dozuz kartzelan urte bi, / Orra zer buruari deutsazun ekarri. Ib. 324. Eukiten badot beste ile bitan / oraingo bizimodua, / kanpa-tokiko soka bategaz / urkatuko dot burua. Azc PB 255. Antxiñatik zirean eriste andiegikoak, beti euki oi eben burua besteak baño geiagokotzat. Ag Kr 181. Udagoiena elduta, elai gustijak iges-egin eben. [...] Gure elaiak orduban buruba ikusi eban bakar-bakarrik. Altuna 11. Erantzi soñekoa ta an botatzen du burua uretara. TAg Uzt 40. Dama bateri galdetu neutsan / joia ok zegan zirian. / Bestientzako dirutan eta / zeuretzat buru trukian. Balad 57 (en otra versión (ib. 60) zeure gorputzen trukian). Además, está muy generalizado el uso de buru sin posesivo con ciertos tipos de verbos, así cf. BURUA AGERTU, BURUA ALTXATU, BURUA BAT EGIN, BURUA ERAKUTSI.
Hay ejs. con artículo (o demostrativo) de primera y segunda personas: Baldin deusetan ere ene alderakotzat zordun edireiten baditutzue zeuen buruok. Ax 330 (V 219); Edo ikusi daigunean geure buruau nezesidaderen baten. Cap 23; Ene osasunaren firmeza gutiarekin diskulpatu dut neure buruau. SermAN 1r; Emen gaiabizak batzuk, medikurik mediku, geure buru au eriotzaren atzamarretatik atara eziñik. Bilbao IpuiB 267; Aspaldian larregi be jan izan jonat eta emen nabin oin nere buruoni arterik artu ezinda, purgok eta iñun diranok artzen. SM Zirik 15. En ocasiones también admite otros modificadores, sobre todo adjetivo: Dakialarik ezen erauzia dela halakoa eta huts egiten duela, bere buru beraz kondemnatua delarik. Lç Tit 3, 11; Bere buruei daroe / hek ordean kaltea, / preparatzen bere buru / gaxoei dolorea. EZ Eliç 309; Merezi zuelarik laudorio, iakiteaz bere buru gerlatiaren eta bihotzdunaren largatzen ezkontzako amudioaren begiratzeko. SP Phil 400 (He 404 kitatzen bere aire gerlatia); Zuk zuk hau obratu duzu / O Prinzesa handia, / hiltzat iduki baituzu / zeure buru bizia. Arg DevB 170; Ez dezu noizbait apaindu zere buru txar ori Jangoikoak bataioz debekatu zizkitzun erakeri zenbaitetan ibilzeko? Mb IArg I 72; Donzella garbi ezkondu gabea askatua ta libre dago bere buru osoa Jainkoari emateko. Ub 222; Emoten deutsa Jaungoikuak gaixuari [...] bere buru pekatarijaren ta arimako gauzen ezaubera geijago. fB Ic III 267; Arrikada batek konorta kendu eustan, da urrengo goizean errekondoko sasi tartean billatu neban neure buru adore bagea. Ag AL 145; Badirudi gainera, eta ez ninduke horrexek minduko, neure buru tristea ez dabilela horiengandik ["Urkixotarrengandik"] urruti. MEIG III 118.

"Abnegarse, bere burua ukatu ", "negarse a sí mismo, bere burua ukatu, uko egin bere buruari ", "(dar) razón de sí, bere buruaz kontu eman [Añ emon]" Lar, Añ. "Apocarse, humillarse, bere burua gitxitzea " Lar. "Abstracción, recogimiento, retiro, bere buruaren ajolaz, arduraz bizitzea " Ib. "(A mi) sayo, a tu sayo, a su sayo decir esto o lo otro, nere, zure, bere buruari esan " Ib. "(El se) acarreará a sí mismo alguna enfermedad, bere buruari miñen bat eraioko dio, erakarriko dio " Ib. "Mira por tí, begirok [...] zere buruari " Ib. "Cansado de sí mismo, bere buruari alhaturik " Lar Sup. "Presumir, vanagloriarse, bere buruari asko eretxi ", "austero, bere buruaz latza, gogorra " Añ. " (Bere) büria, soi-même" Gèze. "Souvent, au lieu de dire 'soi-même', on tourne par 'sa tête' (prenant la partie pour le tout), bere büria. Cette locution est aussi employée pour les autres pronoms réfléchis, et au lieu de dire: gihaur, zihaur, nous-mêmes, vous-mêmes, on dit: gure büria, zure büria, votre tête, notre tête; ex.: il faut aimer le prochain comme nous-mêmes, gure büria bezala behar da proximoa maithatü " Ib. 59. "Le pronom se des verbes actifs français s'exprime en Basque par bere burua (sa tête). [...] Buru ne sert pas seulement pour la 3.`eme personne, mais encore pour les deux autres" Ithurry 413. " Burua se rencontre souvent dans le discours pour exprimer le sens réfléchi du verbe", "zure lanari emozu zure burua, appliquez l'esprit à votre travail", "buruarentzateko, qui est destiné à sa personne. Ene buruarentzateko amodioa (JesBih 184), mon amour de moi-meme" Dv. "La reflexión se indica con el vocablo buru precedido de un posesivo. [...] Buru, dejando sus habituales acepciones [...] asume la de persona o personalidad. Bere burua il du, se ha matado. Itandu begio bere buruari, pregúntese a sí mismo (Cap 97). Entre mis apuntes figura esta locución, que brotó de labios de una capitanesa de Mundaka (V): 'echó su cabesa al río', traducción literal de bere burua ibaira yaurtigi eban. Traducciones inversas, no tan inosentes como la citada, se oyen mucho en nuestros días, tales como arratsaldean ikusiko gara, nos veremos a la tarde, en vez del castizo arratsaldean alkar ikusiko dugu. Esto, tanto como de no conocer bien la lengua, proviene de que las dos que constantemente asaltan a la nuestra se valen de sus pronombres reflexivo-recíprocos aun con verbos que no indican ni reflexión ni reciprocidad" A Morf 645. "Pour traduire des verbes réellement réfléchis, on a recours à une tournure originale: me se traduit par 'ma tête', nere burua; te par 'ta tête', hire burua, etc." Lf Gram 213. " Burua andi egin, eder egin, presumir de grande, de hermoso (V, Alt). Andi deritxo orrek berorren buruari, a ése le parece grande su personalidad (Vc)" A EY III 326. " Burua bota (bere), suicidarse. Bere burua bota dau zubitik bera. Zer gura dozu? Burua bota deiran? " Etxba Eib. "Suicidarse, arrojándose. Bere burua trenai bota zotsan " Elexp Berg. En documentos latinos próximos al área vasca son frecuentes hoc caput, meo capo, etc. referidos al que habla. Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso gral.
Hitz gutitan adi ezak, nahi baduk, egia: / hiretako eztiadukat gerthuz neure buruia. E 223. Hor balego, gaztiga iro ihaurk berze guzia; / bada orai gaztig' ezak, aldiz, eure buria. Ib. 245. Fidelék bere buruak othoitz egitera hotz eta nagi ezagutzen dituztenean. Lç Ins E 2v. Eztarradan ezen are eure burua ere niri zor drautadala. Lç Philem 1, 19. Bere burua oi bear leuke / efini korrejidurik. Lazarraga 1195r. Bere buruari itxi eutsan lurrera jausten. Ib. 1152r. Otsoak bere burua mandataririk onaena. RG B 13. Urrikaritzen da bekataria bere buruas. Ber Doc 164r. Hanbat, bada, egin duzu huts, diotsa, Maitea, / bekhatorea egiteko hanbat buru zeurea? EZ Man I 50. Iainko eternalak altxatua eta bere buruaz lekhora zeruan eta lurrean bothererik gehiena eman deratzuna. Harb 86. Ez [da] harrik haragia hala galtzen eta gastatzen duenik, nola konzientzia gaixtoak egiten baitu bere burua. Ax 423 (V 274). Guk dugun etsairik handiena geure burua dugu. Ib. 563 (V 360). Traidore da bere buruaren, konseilluari gordatzen ari dena egiaren. O Pr 447. Oro, bere buruaz bertzeak, dezaguzke gaizki erraileak. Ib. 374. 'En sí misma' . Europak ekusi dau / bere buruan / Iupiter berri bat / aurtengo neguan. ConTAV 5.1.5, 91. Zuk gathabute batean, / hobirako hurbilla, / ziñadukan aitzinean / zeure burua hilla. Arg DevB 167. Eta handik bere bi semiak presoner utzirik, eta gero ranzoiña pagaturik, semiak eta bere buria handik libraturik [...]. Tt Onsa 24. Pobre batek bere buria hilzera utziten dianian gosez hilzera, ahalkez edo herabez amoina galdatzera, bere buriaren erhaile date. Tt Arima 8s.
Ezagutza hau izan gabez dabiltza ergelkeria eta enoxentkeriaketan, eta asko orduz bere buruez goragoko gauzen ondoan. ES 170. Bere buruaren alabanzan esan ote deban. OA 149. Bere buruari edo inori ere besteri. Ib. 156. Proximoa bere burua legez. Arz 23 (El 9 geuren burua, OA 5 geren buruak ). Aiñ berez ta bere buruz betea ta uanditua dago, non [...]. Lar DT CCIV. Eztie nai beren buruai atsekaberik eman. Lar Carta a Mb 279. Hartarik ilkhi nahi luketenek uzten dituzte bere buruak enganatzera Satanez. He Gudu 164. Ekusten dituzten guzien ta bere buruen etsaiak dira gaizki bizi diranak. Mb IArg I 139. Arraiak buztanarekin bere burua bezala, ol onekin [lemarekin] mariñel dakienak darama nai duen aldera ta tokira onzirik beteena ere. Ib. 199. Ala gorrotoz itsutu, benganzaz bete ta bestearen kontra biurtu zan edo obeto esango det Jainkoaren ta bere buruaren. Cb Eg II 165. Gure jendeen artean batzuek beren jabe dira: beren buru edo personen kontua baizen ez dutenak. Cb Eg III 357. Gizonak emaztekiak baino oraino herbalago direla, largatzen diotzatenean bere buruak bere flakeziari. Lg I 205. Zambrik bere burua erregetu zuela. Ib. 345. Bere bürien instruitzera ahalge dira. CatLan 3. Beren büria berze beno gorago ekharri nahi dienak. Egiat 226. Gauren buruok bezala proximo lagune onetsitia. CatUt 5.
Dama ondo jaio batek egin zuen bere buruarekin ta bakar bakarrik eskuka loi edo desonesto bat. Mg CC 137. Gere buruaren amorio itxu eragabea. Gco I 417. Errandezógun geuren buruái guk ére erranzióna Kristorén áldean guruzifikaturík zégon ladronárk bere lagunái. LE Ong 15v. Bere buruz eta iritziz puztutako oek, [...] lotsatzen dirala besteri galdetzeaz. AA III 604. Ahi! ta gizonak ekartia atara bere buruba! JJMg BasEsc 207. Bethi zerbait galthoz zirela arranda beitüzü eskaz, / mila lüseki ezpeitirozü urthin zure büria haz. Etch 496. Halaber maite dut neure proximo laguna neure burua bezala zure amorekatik. CatLuz 41. Khar ongi adituak galdegiten du abia ditzan konbertsioneak bere buruarenetik. Jaur 127. Eta lasterrez da joaiten, / bere buriaren kontra samurrik. Arch Fab 113. Ez eikijozu iñori ukuturik egin, ez ta zeuk zeure buruari, ez bestek zuri. Ur MarIl 101. Lagun zak heure burua, / lagun dakiken zerua. Gy 133. Zetorkien zigorrada gogorrari aldegiñik, beren buruak bizirik gordetzeko modua egin zuten. Lard 114. Eztare etzei juramentorik eginen xaurien buriuaz. Hual Mt 5, 36 ( ( Samper zeauren buruarengatik, ) ( Echn zure buruaz ) ). . . Nerorrek horiei [nere hutsei] begiratzen baniote, etsi nezake nere buruaz. Dv LEd 51s. Hauzeko anderia / Urrutian khorpitzez, / hor dü bere büria, / kanpoan da bihotzez. Balad 39. Bere burua, bazenez ere, ez zuen aiphatzen. Laph 249. Bere buruaren kupida. Arr GB 126. Gore projimua giauren buriua bikala. CatR 53 (CatSal 53 guauren buruak, CatAe 52 gauren buruak ). Zer da Proximuaren maithatzia gure büriaren bezala? CatS 44. Nork bere burua iltzen duenak. Legaz 28. Honyo batek bere burua iratzeondo baten pean kausitzen duen bezala. Elzb PAd 17. Han zagon bere buruarekin gogoetan. HU Zez 55. Bakia gihauren büriarekin. Ip Hil 236.
Aldendu adi, Martin, Karlosengandik, egunen baten nai ezpok txarto ikusi eure burua. Echta Jos 47. Bizi guzian errumes batena bezain xume iduki du bere burua. JE Bur 65. Abarketadunak ostera ariñtxoagoak [dira], txoro ta txakillagoak, beren buruen irizte andikoak eta bestientzat destaña erreza daukatenak. Ag G 95. Ez siñistu, nere burua botako detanik ez siñistu! Ez nere bururik: besteren batena, zurea izatekotan. Ib. 267. Bere buruaren onik gabe. Ayerb EEs 1915, 277. Bere buruari parre egiten zion. A Ardi 71. Egin-pekatuaren ezagunarazteko ta beren buruen lotsagarri, lerro beltz eta berdeak zittun zapi bat eramanazten zien buruan. Etxde AlosT 41. Oraintxe ari nintzan, bada, nere buruarekin, noiz etorriko zenkidan, eta zer galde egin bear nizun. Or QA 142. Nori siñetsi? Nere buruari. Yakiña. Ib. 41. Ermitau bat, eiki [...]. Edo bederen bere burua ermitautzat har-arazi nahiko zuen norbeit. Zerb Azk 45. Pentsatzen jarrita ordea, oker ari zala sinistaerazi nai izan zion bere buruari. Etxde JJ 240. Beren buruak seguru uste zituzten, Piarres mendian baitzan. Ib. 138. Beure buruarekin asarre. Or Aitork 196. Bere burua kanporat uxatzera utzi nahi ez duen euli etxekoi baten inguru-minguruak. Mde Pr 83. Hala ere, bere buruari aitortu behar zion emakume polita zela. Mde HaurB 32. Oso nekatua eritxan Jontxuk bere buruari. Erkiag Arran 65. Ba al dituzu zeure buruazko agiri ta paperak? Erkiag BatB 169. Ezta norbere burua bezalakorik. Zait Plat 118. Oraingo kritikak agirian jarri dunez, Frai Luis Leon ez omen zan maiz bere burua aiñako izan oi. Gazt MusIx 59. Hola bizitzea baino obe da bere burua garbitzea ere. Larz Senper 36. Bere onera etorri zanean, bakarrik aurkitu zuan bere burua. NEtx LBB 188. Berak errango luke noski, bere buruarekin irriz dagoena xoroa dela. Xa Odol 20. Horrek berehala hartzen du bere buruaren defentsa. Etchebarne 55. Nik nere burua arrotz egiten nuan da arrunt lotsatuta nengoan. JAzpiroz 163. Neure buruari iñoz parkatu be eziñeko utsegitia egin nebala. Gerrika 167. Hizketan, besteri zerbait esaten diogunean (eta beste hori geure burua ere izan daiteke, besteren itxuraz estalia), [...]. MEIG VI 148.

azpiadiera-1.2.1

"(Allá se lo) avenga, or konpon, bere burua, bere kontua " Lar.

azpiadiera-1.2.1.1

Ez, bada, ene burua, larririk: / yateko bear ez dok belarririk. Zav Fab, RIEV 1909, 30.

azpiadiera-1.3

3. (gral.; SP, Lar, Añ, Dv, Lh). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 60 .
Cabeza, jefe, persona más importante que otras; presidente. "Chef" SP. "Cabeza de linaje, leñu burua " Lar. "Cabeza de la Iglesia, Eleiz Ama Santaren burua " Ib. "Xefe, cabeza, superior" Lar, Añ. "Amo" Añ. "Mayoral, el primero de alguna comunidad" Ib. "Prelado" Ib. "Presidir, (c.) buru, aurrena, (AN) aitzindari izan " Ib. "Capataz, buruzagia, etxe burua " Ib. "Cargo habiente" Ib. "Centurión, euntaria, eunen burua " Ib. " Atzo gabeko batzarrian buru, zure semia, hizo de presidente" Etxba Eib. " Buru jarri, erigirse en cabeza, ponerse a la cabeza. Jausi eraiñ eban odol guztia, bera buru jartzeko " Ib. " Ezer-ez-dakuen buru jarri zan " Ib. " Hori da buru (BN-arb)" Gte Erd 60 (junto a jefe de otras zonas). v. buruzagi; cf. BURU-LEHEN, BURU BIGARREN. Tr. De uso gral. al Sur; al Norte, aunque se documenta ya en Leiçarraga, es mucho menos frecuente.
Gizon pestilenzioso haur sedizione altxatzen drauela Iudu guziei mundu orotan, eta Nazarenoén sektaren buru dela. Lç Act 24, 5 ( ( Ol, Arriand, Ker, IBk, IBe buru; ) ( He autor, ) ( TB buruzagi ) ). Buru bakhoitz baten azpiko diradelarík, zein baita Iesus Krist Iauna. Lç Ins G 6v. [Iesus Iauna] Aingeruen eta fidelén Buru denzat. Ib. italic 4r. Non izango baita beti bezela buru / nobleza guztiaren aniz estimatua. (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1, 21s. Lekuan dagoz batuta, burua izanik Onsalu Onsalutx. (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9, 4. Zeren guziek baitute buru bat solamente, baita Iesu Kristo. Ber Doc 114r. Santue dalako guztien burue. VJ 8. Nola nahi zira Iesu-Kristok, baita paubren buria eta xefa, halakoak maita ditzan? Tt Arima 107. Zeren Iesüs Krist haren [elizaren] Bürü gehiena ezinago saintü baita. Bp I 38. Elizako Bürü ageri zaizün aita saintiaren pian. Ib. 37. Ezpeñeko Señorio eta erregiai señen buruba dan. ZBulda 3. Buru bisiblea edo mundu onetan begiakin ekusten dan burua. OA 42. Gobiernoan edirotzen diraden buruai. Ib. 154. Zeinen burua zeruan da Jesu Kristo. Arz 37 (v. tbn. Iraz 20). Errege-konseju nagusiaren buruak agin dezan. Lar Fueros 225. Galdu nai ezpazuen [...] Jerusalengo erria joan zedilla erria inguruturik zedukan ejerzituko Buru-Jeneralei onez hitz egitera. Mb IArg I 164. Ta artu zituen preso Saxoniko Duke ta herejeen buru D. Juan Federiko ta Franziko Errege Franzisko lenbizikoa. Ib. 195. Bere senarrari, Jainkoak emandako buruari bezala, errespeto guziaz begiratzen zion. Cb Eg III 373. Ama Birjiñaren Kongregazioko estudiante nobleen prefekto edo buru Estanislao zan. Cb Just 99. Gure bideko gida, lagun, ta kapitan edo burua. Cb EBO 35. Zismatikoak dira Erromako Aita Santua eleizaren burua dala ukatzen duenak. Ub 143. Buru baten azpian sinistmen ta lege bat zuenak. Ib. 43.
Ijelia [da] guztien jaola, irakasla ta buruba. Mg PAb 126. Leoi batek [...] erakarten zituen bera ekustera beste abere ta lauoñekoak, zalako guzien buru edo erregea. VMg 76. Adiñik onenean iltzen dirala, utzirik umeak buru gabe eta bizimodurik ikasi gabe. AA III 469. Abade edo konbentuko buruak galdetu zion noiz irten zan. Ib. 585. Moises giari eta buru ematen ziela, atera zituan katiberio gogor artatik. Ib. 297. Probintziako buru / orain berok dira. FrantzesB I 43. Luzifer arrua buru ebeela. JJMg BasEsc 32. Erriko Buru edo Juez baten egin biar guztiak. fB Ic II 164. Bizkaiko buru izan biar dabenen autueria. "Los que han de formar el Gobierno de Vizcaya" . BBatzarN 163. Euren burubaren desleijaltasun eta eskertxarra gaitik. "Su jefe" . Ib. 189. Batzar edo kofradijako buru ta zuzentzalla Sazerdotia. Ur MarIl 55. Apaiz-buru edo Sazerdoteen Prinzipeak. Lard 448. Dabidek oraingoan etzuen iñor buru bialdu, ezpada bera joan zan agintzera. Ib. 190. [Eliza] da kristiaĩ fiel guziuen kongregazionia, zoinen buriua baida Aita Santiua. CatR 31 (CatAe 30, CatSal 31 burua ). Zeña [Lagundia]Jesus duela buru. Aran SIgn 212. Ustez Españiyako / buru zan frantzesa. PE 80. Etsaiaren buru zan Adrian Hanspater. AB AmaE 96. Alperrik eutsun, lotu zinduzan / Piketearen buruak / Esan guzurraz estalduteko / Berako zure kontuak. Ib. 188. Franziskok egin zuan Klara, [...] etxe santu artako buru, abadesa. Bv AsL 97. Pamilian buru bat biar da beti. Ib. 113.
Da kristau fiel guzien unionia, zeñen burue den Aite Sandue Erromakua. CatUlz 21. Eurak dira emakume agirakari guztien buru ta nagusi. Ag Kr 67. Atzeneko lau urtietan Capitán edo ontzi-buru ibilli zana. Echta Jos 206. Ontziko burua. Ib. 144. Adinak bethe-ta apez sartzeko xedea luketenak baloatzi ere eskolategi hetarat, eta hek bakarrik, ez ginintzazke apezak onets han buru. JE Bur 54. Ogetamar gizonen burutzat nago. Ag G 120. Eun milloi gizonen buru dan Mac-Kinley. A Ardi 59. Campion, Arturo. [...] "Eusko-Ikaskuntza"ren Buru ordeko [...] "Euskalzaleen Biltzarra"ren Buru-oi. Eusk 1919-1920, (I) 21. Lacombe, Georges. [...] "Euskaltzaleen Biltzarra"ren Buru deduzkoa. Ib. 26. Erromako Aita Santua buru duala. KIkG 23. Gerla behar omen dugu: / Othoi, zaude gure buru! Ox 57. Elgebarne bürü, bestiak haren peko. Const 39. Eskualdunaren bürü zen jaun apezak, Hiriart-Urruty zenak. Ib. 13. Lekobide ta Osobal ziran / Kantabriako buruak. Tx B I 129. Andia ta Asebal eta Erauntzeta, / Ulezia eta Peña; / Errenteriar au buru dutela / a zer kuadrilla bikaña! MendaroTx 320. Meatzeko burua salatua izan zela. FIr 148. Injiñeruak Arrietako mutilla ipiñi eban burdiña-landuak torrian yosten ebiltzan langille aldra baten buru. Kk Ab II 187. Gaurtandik Urretatar Mikel yaun yatorra ezagutu bear dezute zuen burutzat. Ldi IL 143. Feniandarren buru batek baño geiagok bizia eman bear izan zun. Ib. 170. Sinagoga-burua zan ori. Ir YKBiz 95. Zergari-burua. Ib. 95. Amar urtez aizkoran Larraun zaio buru; / baiña oraingoz, austeko itxaropena du. Or Eus 147. Sozialisten buruak diñoe beintzat. Eguzk GizAuz 144. Sendi baten buru izateko. TAg Uzt 195. Orain Aldundiko Basozaintzaren Buru dan Elorrieta Artaza'tar Joseba. "Titular de la Jefatura" . EAEg 17-10-1936, 70. Bazkun batean Burukide edo Buru izatea. "Consejero de Administración y [...] gerente" . Ib. 27-11-1936, 400. Buru banakari danak. "Jefe administrativo" . Ib. 19-12-1936, 587. Etxe-bizitza beretutzen dutelarik bizi diran sendietako S, T, U ta V izkiz abizen asieradun buruei. "Cabezas de familia" . Ib. 22-10-1936, 110. Hura hautatu zuen Jainkoak populu baten burutzat. Zerb IxtS 17. Bazkun horren buru izan dira, alkarren ondoan. Mde Pr 318. Apaiz-buruak bildur ziran Txominen bokaziñoa azalekoa ote zen. Etxde JJ 18. Bergara zonako erresistentzi bost buruak. Ugalde Iltz 46. Zu aitzindari izanagatik, nor da gaurko lan onen buru eta nork dakizki, nik bezein ongi, etxe orren zokoak? Izeta DirG 22. Anton Okaran, argiña eta bonberuen buru zana. Erkiag BatB 80. Abilako Oñetakodun karmeldar mojategi-buru izanik. Gazt MusIx 143. 1922 urtean Eskual-Herrian, Mgr. Gieure handia eta Aita Lhande maitea buru, Xaberrin eta Jatsun gaindi egin zuen itzuli loriagarrian. "Sous la direction du" . Ardoy SFran 269. Moris Ertzain-burua. NEtx LBB 113. Koru-buruak. --(Turuta jotzen du gero esanez:) Gauden ernai! Lab SuEm 166. La Esperanza beribillen jaubeetakoa ta burua. Etxabu Kontu 36. Erren egiten duan ori dute buru. Baiña alperrik ibilliko dira. Arrapatuko ditugu. JAzpiroz 32. Taldeko buruak [...], jentiari ixilik egoteko eskatuz, berba egin eban. Gerrika 254.
v. tbn. (para textos septentrionales) FPrS 17. Etcham 126. JEtchep 90. Lf in Zait Plat XVI. Larz Senper 18. Larre ArtzainE 90.

azpiadiera-1.3.1

(Referido a organismos, instituciones, etc.).
Agiri eta idazkiak buru duten Zaingoaren bitartez jaso bear dituzte. "Consejería a que se hallen adscritos" . EAEg 25-11-1936, 382.

azpiadiera-1.4

4. (gral.; Lar, Añ, Lecl, Gèze, Lcq 33, Dv, Lh). Ref.: A; Elexp Berg .
Espiga. "Espigar, coger espigas, buruak, buruskak bildu, batu " Añ. "Épi de froment" Lecl. " Artho burua, ogi burua, épi de maïs, épi de froment" Dv. " Arta burue, artoen frutue dona" Ibarra Dima. v. 1 buruka, buruxka; cf. artaburu, galburu, etc.
Ezen bere buruz lurrak fruktu ekharten du, behin belhar, gero buru, gero ogi bihi bethea buruan. Lç Mc 4, 28 (TB ogi buru, Dv buru, Ker, Arriand, IBe galburu). Ereiten bihi bakhotxak eta biltzen buru betheak, botean hirur laurak zituztenak. Ax 232 (V 156). Zeinek mundu guziko uztaillean bihi buru seinalatuago batzu biltzen baitzituzten. SP Phil ẽ 3r. Bertzeren elgian ogi burien trenkhatzen hasi baitziren. Tt Arima 97. Zazpi ogiburu bihitsu eta eder. Urt Gen 41, 5. Bere baitharik ezen ekhartzen du lurrak lehenik belharra, gero burua, gero ogi bihi bethea buruan. He Mc 4, 28 (HeH burua). Zazpi gari-ondo, buru andi aledun ederrak zituztenak. Mb IArg I 392. Boozek oraino manatu zituen bihi biltzailleak utzteaz, berariaz, erortzerat zenbait ogi buru, Ruthek altxa zetzantzat. Lg I 245s. Soka bateki edaturik kentzen elurra gari-buruetaik. (72). LE-Ir (s.v. burutu). Soroko arto buru batere ukitzeko lizenzirik ez duala oraindik. CartAnd 378. Sartu izandu nitzan / gari-zelaiean; / baña, jauna, egiaz / zan uste gabean, / eta ezin gogora / zait etorri neri / jan nituen edo ez / buru bat edo bi. It Fab 51s. Eskatu zidan igitariai erortzen zitzaiezten buruak biltzen, arren, uzteko. Lard 160. Aren neskatxakin batean garagar-buruak bildu zitzala. Ib. 160. Ogi bihi bat eraiten bazindu baratze-lur gizen batean, ekhar dezake berrogoi eta hamar, hiru-hogoi buruetaraino, eta bihiak ehunka. Dv Lab 37. Hasi ziren ogi-bürü muzten eta jaten. Ip Mt 12, 1. Beragandik zirean erne eun landara, / eta aiñ ondo zelan zirean burutu, / eun buruak egin dauz abuztuan batu. AB AmaE 317. Gaina, hainbertzetaraino joana non arto-buruak soailutik dilindan baitzagoden. JE Bur 187. Pozik zekusaten galmotzen buruak aizeak eraginda biguinkiro klunkatzen. Or Mi 87. Lurrak berez dakar, ba, lenbizi belarra, urrena burua, gero buruan ale betea. Ol Mc 4, 28 (Leon, Or, IBk, Ir YKBiz 177 burua). Artoari burua moztu baño len, emakume-aldrak biltzen ditue otartxoetara baba-leka igartuak. TAg Uzt 290. Ogi buru mehek zazpi buru gizen eta beteak iretsi zituzten. Bibl Gen 41, 7. Garia: txikia banintzen, aundia banintzen, maiatzian buru nintzen. (AN-araq). Inza NaEsZarr 42 (adivinanza). Gariak ere orduantxe burututa zeuden. Burua irtenda esan nai nuke. Insausti 65.

azpiadiera-1.4.1

(V, G, B, L, BN, S; SP, Lar, H, VocB). Ref.: A (arbiburu); Lh (tipula); Etxba Eib (kipula); Elexp Berg (buru, kipula, arbiburu) .
Bulbo, cabeza, repollo, etc. de vegetales. " Aza burua " SP (sin trad.). "Cabeza de ajos, baratzuri burua, barakatz burua " Lar. " Baratxuri burua, tête d'ail" H. " Buru, cabeza en seres vivientes y plantas que tienen, [...] arbiburu, cabeza de nabo" VocB. " Kipula burua, el bulbo de la cebolla. Ikubilla baño kipula buru aundixaguak eitten ziran gure ortuan " Eib. " Kipula buru ederrak dare " Elxp Berg. "Konposatuen bigarren gisa gehienbat. Bakarrik ere bai: aurten letxugak eztabe buruik eiñ " Ib.
Harezazu ahur bat khedarra, ahur erdi bat sofre, eta laur baratxuri buru. Mong 592. Sagar gordin edo azaburu bat bati arzea. Mb IArg 213. Zuek geienean Gabon egiteko azaburu bat, edo bakallao buztan batekin askidatu ta kunplitu dezue nerekin. GavS 5. --Atera egizuz kontubak, ta nik paperian sumauko ditut. --[...] Zortzi arbi buruk, amabi zuriko, edo iru lauko. Mg PAb 73. Lau edo bost urraza-buru galantak ere txanpon batean. Izt C 155. Harzazu aza buru xuri bat edo biga eta erakitaraz puxka bat. ECocin 21. To, aza buru pare bat, / Debru zango luz ergela, / Hi baino ere naizela! Ox 87. Khuia buruak haitzen gainean, / ezkur mokorrak sasi barnean. Ib. 116. Anhartean, harbi hostoak han ziren eta hostoen ondotik harbi-buruak, Oihanaldeko aziendek goserik hiltzeko beldur guti baitzuten. Barb Piar I 53. Arbi-buru ederrak / Artzeko soluan. Enb 169. Deabrûk ere ez luke jakiñen / zertaz egin dun basia. / Gatz, piper, ozpin, ardangazi ta / tipula-buruz josia. Or Eus 334. Teexak errira eraman bear zitun esne, arrautz eta azaburuk. JAIraz Joañixio 11. Joxek makilla bategaz, Anastasik burduntziagaz, eta umeak nabo (arbi) buruakaz, antxe erabilli eben aidean azeria. Bilbao IpuiB 205s. Bada zure umeon begiak legez, / azitzen doan, zeure / umeon barruko argia legez, / zuria edo zitori-buruzkoa. 'Como de capullos de azucena' . Gand Elorri 51. Batek buru bat kendu, eta beste batek beste bat edo bi, eta akabo gure baratxuriak. Salav 51. Tipola-buruun orrie oliotan igurtzi eta, arekin loturea eiñez, arantzea etaatzen da. (G-goi). Arin AEF 1980, 64.

azpiadiera-1.5

5. Cabecera. "(gral.), cabecera, lugar principal. Mai-buru, maipuru, presidencia de la mesa. Ondra-buru (Vc), cabecera del duelo" A. Cf. BURUAN (c).

azpiadiera-1.5.1

Cabecera (de la cama). v. oheburu.
Eta ikus zitzan bi aingeru xuriz beztituak, iarririk zeudela, bata burura eta berzea oinetara, Iesusen gorputza etzan izan zen lekhuan. Lç Io 20, 12 (Leon buruan; He, LE, Ol, Or, Ker, IBe burualdean, TB, HeH, Dv buruko aldetik, IBk buru aldetik). Zeñek, juramentu egiñik, adoratu zuen Israelek Jaungoikoa, itzulirik oearen burura. Ur Gen 47, 31 (Dv burukita, Ol oeburu, Ker ogeburu). Mediku batek izan bear dau / gizon bi bere estaduan: / Sazerdotea ta Osagilea / gaisdunen oian buruan. Azc PB 245.

azpiadiera-1.6

6. Origen. "Cabeza, principio de alguna cosa" Lar. "Seminario, raíz, principio de que nacen otras cosas, iturria, burua, asierea, iturburua, etorburua " Añ. "Pecado capital, bekatuen burua " Ib. " Buru izan, ser origen o fundamento" LE-Or.
Zeren baitirade buruak eta zañak zeñetatik atratzen baitirade aunitz bekatu. Ber Doc 167r. Zerren direan beste pekatu askoen buruak eta prinzipioak. Cap 73. Zergatik deizen dire kapitaleak edo burukoak? --Zergatik berze aniz bekaturen buruak diren. El 83. Deitu diet kapitalak zergatik diraden beste bizio aetatik jaiotzen diradenen buruak, iturriak eta sustraiak bezela. "Cabezas" . Iraz 41. Pekatuen buruak dirade zazpi. Mb IArg I 35 (CatBurg 33 pekatu kapital edo burutarrak). Auxe da lelengo Propositua, ta beste guztien burua: bera gorde baga, ezer balio eztabe ganeko Proposituak. Añ LoraS 149. Eta zein dira birtute moralak? --Txit asko dira; baña prinzipalenak, eta beste guzien buruak, eta iturriak bezela, dira lau. Gco II 83. Iru gurari oneek izentetan ditu San Juanek, munduko pekatu guztien burutzat. fB Ic II 268. Deitzen dira kapitalak, zeren beitira bertze bizio gaietaik jaiotzen direnen buru, iturri eta zain bezala. CatAe 60 (tbn. CatSal 61 y CatR 61) Egi au da gure siñisgai guzien buru ta lenengo. Inza Azalp 37. Berak sortutako ikasguak mila urte aunditan iraun zuen [...] eta gora-beretan aren ioerak buru izan dira aldiz-aldizka. Zait Plat 6. Ziurtasun ori ezta arrazoiketaren fruitua. Bai zera, arrazoibide guztien buruan eta jatorrian aurkitzen da. Asiera da, eta ez muga. Vill Jaink 90.

azpiadiera-1.7

7. (V, G, AN, L, BN, S; IC 446r, SP, Urt, VocB, Gèze, Casve). Ref.: A; Lrq .
Exteremo, cabo. "Extremo" IC. "Bout" SP. "Ab extremo ordiri, buru batetik hastéa " Urt I 8. "Bout d'un corps quelconque" VocBN. "Bout", "pointe" Gèze. " Mahainaren buruan, au bout de la table" Dv. "Extrémité" Lrq, Casve. Cf. A Morf 695n: "Buru es a veces extremo: Hiriburu es en L cap-de-viel, zubiburu es cap-de-pont, en alemán Brückenkopf Cf. besaburu, iparburu, kaleburu.
Gathearen buru batez oñetarik lothurik / eta zaldi sendoari berzeaz itxikirik. EZ Man I 105. Lehenik hozitu behar duen burutik hasten baitzaika [xinhaurria] bihiari. Ax 36 (V 22). Xapeletaren buruan den bihi larrian. SP Phil 548. Ienko Eternalak makhilaren bi buriak, bi bazterrak, batetan bildu eta iuntatu ditu. Tt Onsa 119. Ibaia bat ilkhitzen zen Hedenetik baratzea ihinztatzeko; eta handik errepartitzen zen laur burutara. Urt Gen 2, 10 (Ur lau zati egiten, Dv berezten dena lau burutan, Ol, Ker lau beso(e)tan banatzen, Bibl lau besotan berexten). Bere zigorraren burua. Lg I 269. Bazoazen paseari / Phentze buru bata gaindi. "Un bout de prairie" . Gy 181. Urthe buru batetik dudanean nik hasi, / Bertze burua atzematen dudala kasik-bethi. Ib. 80. Hekin yende guzia yarri zen bi buru; / bat ilkhi zen harmetan Korseko alderat. Hb Esk 11. Behin gizendu den ardia, meharazten baduzu, behinere ez da gehiago gizenduko behar bezala. Bi buruetarik galtzea laiteke hori. Dv Lab 278. Larre buru batetik bertzera. Ib. 329. Lurraren buruak. Dv Iob 38, 13 (Ol, Ker lur-ertz). Ilhar pherdiak. Bi buruak khendu onduan, pikatzen tuzu luzara. ECocin 24. Ez dakit nola heldu nizan [zubiaren] bertze burura. Prop 1882, 98. Lerro-lerro ezartzen eskolaren buru batetik bertzera. Elzb PAd 49. Bizpahiru muthiko plazaren buru batetik, bertze bizpahiru bertze burutik behar litezke. Zby RIEV 1908, 87. Frantziaren bertze buruan den hiri batetako artxapezpiku. HU Aurp 67. Han ediren zien etxe txipi bat; hameka metra lüze eta laur metra eta erdi largo; harri althare bat bürü batian khürütxe batekin. Ip Hil 137s. Tibre ühaitzaren zübü bürian beita gaztelü handi bat. Ib. 181. Lanbasa: Oial zar zatiakaz egindako moltsoa, egur baten buruan ultzez josita. Ag Kr 78n. Espartzua bi buruetarik eskuan azaroaren tinkatzera abian. JE Bur 162. --[Ludia] borobilla [da] , baño ez borobil osoa, bi buruak zapalduxe dauzkalako. --Zein dire bi buru oriek? --Iparburu ta Egoburua. Bera EEs 1915, 165. Sokaren bi buruetarik. Barb Sup 99. Ogi pitta bat dut mokanesaren buruan hartua. "Dans le coin" . Barb Leg 23. Karrikaren harateko burutik. JE Ber 78. Ezta errez jardutia mataza askatuten, buru bijak badagoz marapillo baten. Otx 32 (v. tbn. Zait Plat 83). Euskal-Erriatik Eskual-Herriarako zubian gera, onuzko burutik... Ldi IL 43. Zelai-buruan muiño-oil-gune / ez lêna bezin garaia. Or Eus 228. Ondartzaren andiko buruan, aitzartean. TAg Uzt 37. Larrungo mendia, / Arbaso gaitzak itsas bururat joaki ditutzu ikusi. Iratz 46. Kutxa harek bazituen buruetan erraztun urhezkoak eta hetarik sartuak bi haga. Zerb IxtS 40. Eta tokitxo orren burun, eskumusuk garbitzeko ontzi bat. JAIraz Bizia 20. Ordu pare batian eldu ahal izan ziran Malta ibarreko zelaiaren bururaño. Etxde JJ 277. Karrika horren buruan plaza handi bat ikusiko duzu. JEtchep 83. Oso trebe ziran makila bi buruetatik atxikitzen eta erabilten. Zait Plat 112. Durangoko zelaiuna ederraren buruan, erri txiki polit bat dago: Garai. Alzola Atalak 77. Egin zuen gure aita zenak [...] arditegia [...], Abilaeneko pentzearen buruan. Larre ArtzainE 39. Buru batetik bestera, dena da ongi aukeratua eta egoki euskaraz emana. MEIG II 95.

azpiadiera-1.7.1

O! han, makilaren buruan balauka orai Xaneta, bere emazte pollit hura! Barb Sup 97. Lehen aldia othe du bizpahiru gizon ikusten dituela bere makilaren buruan? Ib. 174.

azpiadiera-1.7.2

Final. " Eremu horrek bururik eztu agiri, gogorra da (L-ain), no se le ve límite, es extraordinario" A. v. AZKEN BURU (s.v. azken), urrenburu; cf. urteburu.
Beraz segurean iokatzeko ez urthearen bururaiño bekhatuan egon. Ax 546 (V 351; v. urteburu). Zure egin nahi guziak behar baitira behar den burura erakharri. "Tous vos desseins doivent reussir" . SP Phil 244 (He 246 burutara erakhar baitezake). Zoaza aitzina, [...] eta edirenen duzu bide haren burian hilze hon bat. Tt Onsa 13. Bai, luzatu behar zarete / eta sekulan luzatu, / sekula bururik eztuten / guztietara hedatu. Gç 182. Bere nahikara guzien bururat heltzen badire ere, berantenaz hiltzearekin batean. Dh 200. Franzes hitzkunzan, hanitzez minzatzen denian, ezarten da izenen buruan s, nola le père, les pères. Arch Gram 7. Heldua zare zure bidearen burura. Jnn SBi 152. Ez duzu sinesten, adixkidea? Jarraik zazkit otoi bururaino eta adi zazu hauxe. HU Zez 49. Elgar lagunduz urtearen burura heltzeko. Ib. 146. Hasian hasi, bururaino joan nahi dut orai. Zerb IxtS 19. Bere itxaropen iturria ta bere gogo-oñazearen burua. Etxde AlosT 83. Zinez hitzartuak ziren [...] bururaino eremanen zituela, biderditan utzi gabe. Ardoy SFran 209. Pertsuz egin nioten nik azken agurra, / ene hango denbora baitzoan burura. Xa Odol 232. Ezagutu behar dira, eta errotik bururaino ezagutu, orduko, lehenago eta geroagoko idazlegeak. MEIG IV 79.

azpiadiera-1.7.3

Objetivo, fin.
Bizia josteka bat ikaragarria, irabaztea eta galtzea, salbatzea eta itotzea, baitaude elgarren auzo. Eta nehorek ez jakinki zoin buru duen huts eginen, zoin burukituko. SoEg Herr 13-8-1964 (ap. DRA).

azpiadiera-1.8

8. (gral.; Añ). Ref.: A; Etxba Eib .
Cima. "Capitel, chapitel de torre, torrearen goia, burua, gallurra " Añ. "Cima" A. "Cabezo. Salbadorko burua artu genduanian jarri giñan apur baten, cuando tomamos el cabezo de Salvador, nos sentamos un rato" Etxba Eib. Cf. ateburu, bepuru, eskailburu. Cf. supra, en la onomástica, Ataburu, Bidaburua, Mendiburua, etc.
Haitz buruaren gañera. EZ Man I 106. Besanga oietan ipintzen zitzaiozkan [kandeleroari] sei argi; eta abearen gaildur edo buruan zazpigarren, besteak baño gorago irteten zana. Lard 83. Atea bere albo, buru, morrollo eta ubalakin. Ib. 144. Edozeñ Jainkoaren serbitzuko ekiñ-aldi danik gogorrena ere pensatu, ekiñ, aurrerazi eta bere buru-erpiñ eta osotasunera eramateko. Aran SIgn 114. [Paperak] jaso ebazan aize orrek etxien buruak baño askozaz gorago. Ag Kr 12. Arri batzuek alkarren gañean tolestatu ta aien buruan aga bat. Ag G 8. Bularra ere bear da gero [mendi] orri burura igotzeko. A Ardi VI. Mendi buruan daldaran dago iratze osto luzea. Iratz 88. Elizaren burua etxeen gañetik ageri. Anab Poli 122. Jauna artu ta igo ezkero / torre luzien burura, / salto txiki bat bakarra dago / andikan gora zerura. And AUzta 134.

azpiadiera-1.9

9. (Lar, Añ).
Capítulo (de libro). v. burukida, burutza (2), buruxka (6).
Manual hunen liburuen, tratatuen eta buruen erraxki edireteko aurkhigarria. EZ Man I 138 (tbn. II 207). Egizu maiz komulgatzearen gañean irugarren Buruaren VII. erakusten dena. Mb JBDev 355. Lenengo burua. Añ GGero 11 (Ax kapitulua; en Añ burua es corrección sobre kapitulua hasta el cap. 7, inclusive). Halako asko badugu Frantsesez, ez ordean eskaraz, lekhat buru edo kapitulu bakhar batzu Filotean. Dh 110. Bigarren burua. Sigifredo kondea gerrara. Arr GB 10. 1.º burua. Jaiotza ta aurdenbora. Aran SIgn 1. Zakarias Igarliaren amaikagarren buruan. Bv AsL 21. Jaungoikuari lenik egin onduan eskari sutsubak, izkiribitu zuan Franziskok erregla ogei ta iru burutan. Ib. 70. Eclesiastes esaten zaion liburuan 48en buru ta 4en bersuan. Ag Serm 82. Apologet. 50-gn. buruan. Inza Azalp 90. Iru burutan biltzen dira esateko guztiak: a) Miña, oiñazea, b) gure barnean daramagun burruka aragiaren eta izpirituaren artean, eta azkenik, c) biziak eskeintzen digun guztia, zein motx eta ezdeusa den gure gose egarria asetzeko. Vill Jaink 119. 1. Buru honetan sar daitezke bai sintasisekiko bai estilistikarekiko hauziak. MIH 114. Hitzaurre luzexko honen hurren dator Eguiateguyren obraren hirugarren liburua [...], zenbait buru edo "berécita"n banatua. MEIG I 234.

azpiadiera-1.9.1

Gure Araudiak bere 2gn. Buruaren 2gn. ataleko b) zatiko 2gn. zatitxoan dion bezela. "Título". EAEg 23-11-1936, 366.

azpiadiera-1.10

10. Capital (de un país, etc.) "Capitale" Dv. " Iruñea Euskalerriko burua egin bear degu (V-arr-gip, G-azp-goi)" Gte Erd 60. v. hiriburu.
Hierusalem eginen du Probinzien burua / eta han du urguillurik ifiñiren Tronua. EZ Man I 68. Siriako buru zan Antiokiako errirunz. Bv AsL 223. Emen eskuitara, Tolosa, Gipuzkoaren burua ezkutatzen duten mendiak. (1887). Etxeg ( in JFlor ). Irundik Españiako burura dijoan burni bidean. (1899). I. Belaustegi ( in JFlor ). Barzelona da [...] uri eder, galant, biargille bat, Kataluniaren Burutzat ezagutua. Ag Ioan 141. Gizaldi zarretan Gipuzkoak burutzat zeukan uri alai [...] zan Tolosa. A Ardi VI. Toki on asko badira baño / Donostiya da burua. Tx B II 41. Point-à-Pitre, Guadalupeko burua. JAIraz Bizia 33.

azpiadiera-1.11

11. (BN, S ap. A ; SP, VocBN).
Comienzo. "Commencement" SP, VocBN.
Maiz, askiko da buruko textuaren aiphatzea, bertze aldi batzuez ez da irakurtuko zenbeit hitz baizen. JesBih 451 (se refiere al texto dado previamente) Igaran apirilaren bürian, / armadaren erdian. Balad 111. 1535 urtearen buruan bere ikasi-lan guztiari buruzpide ederra eman zion. 'Entrado ya el año de 35' . Aran SIgn 65. Horra zertako bere Kredoaren buruan Apostoluek eman duten: Credo in Deum. Lap 29 (V 55). Orregatik, Eleizaldek izneurtu auek yartzen ditu bere liburuaren buruan. Ldi IL 161. Zaharrek zaukaten martxo ilabethea frango xirtxila zela, erdi negu-buztan erdi uda-buru. Herr 7-3-1957 (ap. DRA ). Euren karta-buruetan, sekulako fabrika galant bat agertzen ei zan. SM Zirik 105. Hitz anitzetan, erdal etorkikoetan gehienbat [...], maiz aurkitzen da hitz buruan honelako aldaera; b-, d-, g- / p-, t-, k-. MIH 107.

azpiadiera-1.12

12. Cabo (geogr. ).
Baduzu berze buru handi bat Tres Irletako burua baiño lehen eta gero ondoko punta edo burua izanen da Tres Irletan. INav 128. Iakin behar duzu suesteko parteko burua hagitz duela luzea eta haltoa. Ib. 115.

azpiadiera-1.13

13. (V-gip; Lar).
Cabeza, protuberancia en el extremo de diversos objetos. "Pomo de espada, ezpataren burua " Lar. " Orratz-burua, cabeza de alfiler. Orratz-burua lako fristixa txiki bat eta, zer jakiturixa aren obretan! " Etxba Eib. "Orratz, iltze edo gisakoen alde lodia [...]. Burua falta jako ultza oni " Elexp Berg.
Aizkora baten burua edo burnia. Gco I 137. Padera buru berri bat. HerVal 198. Aldemeneko saskira pospolo buru izekia erori zaio ta, plaust! Ag G 345. Orratz-burua bezain txikirik. Or Eus 334. Zu txiki-txikia ziñan. Orratz-burua baño askoz txikiago. MAtx Gazt 17. Iru iltze-buru nituen dote. / Beste zerbait gehiago banuen ere: / burruntzali zar zar bat / kiderrik gabe. Asp ANaf 663. Iltzeari, sartuko bada, buruan eman bear zaio. (G-goi). EZBB II 18.

azpiadiera-1.14

14. " Arbola-burua, copa del árbol" Lar. " Pago-burua, copa del haya. Pago-buruegaz, subilla eiten da gaur gure Patxi " Etxba Eib. v. adaburu.
Zuhatzak buria du aphalzen; / bere indarrak dutu hegoak doblatzen, / erroz gora aldiz aurthikitzen. Arch Fab 95. Oihanean haritzak gora dakhar buru. Hb Esk 235. Zuaitz batzuek osto berri makalez jantziak, eta beste batzuk, jantzi naian, lertu bearreko orri-buru berdez beteak. Ag G 43. Aizealdiak sekula erasan ez dion pagoburua bezela. TAg Uzt 266. Udazkeneko aizeak zugazburuetatik banaka erasten ditun ostoen antzera. Ib. 99. Pago buruak apal. Iratz 12. Pago-burua edo adarrak moztutako lekuan. Ostolaiz 29.

azpiadiera-1.15

15. (V-gip; PMuj).
Cabeza, unidad (de ganado, de gente...). "Individuo, persona, habitante" PMuj. " Pastore onak eztau esanbiar ze buru dauzkan " Elexp Berg. Cf. Lar: "Cabezas de ganado, eleburuak"
Ifinten zituztenak artalde osoak [...], ogeita biña errealeko balioaren oñean bakotxa, eta zenbat buru, ainbeste erreal beste irabazirik bage urte guztirako. Izt C 172. Bada arthalde baten badabilla inguru: / Ehun burutarik begiz hautatzen du / ederrena, gizenena. Gy 235s. Kondatzen bazen buru, ez hainitz ikusten; / bainan odol zainetan doblez erakusten. Hb Esk 50. Etxe alde hainitzek arthalde badute; / Ehun bat buruz gora gutik nahi dute. Ib. 230. Mana onetatik buru edo persona bakoitzarentzat lakari bana bildu zuten. Lard 75. Ehun kintal bazkharekin gizon batek ezin gizenaraz detzazke hamar buru. Dv Lab 220. Berrehun buruko arthalde eder bat. Elzb PAd 77. Herri ttipi bat da [...]. 600 hektara lur, edo gehixago, 95 familia, 350 jende buru. JE Bur 197. Emengo artaldeak eztira orkotxoen irudikoak. Bi mila, bi mila ta bosteun buru izaten ditu talde bakoitzak. A Ardi 3. Ik muzin egin ionan mila buru ardi zitun Ilari-ri. Or Mi 92. Berueteko Txortxik marka dizu urratu: / artalde ta âria gal --larogei bat buru. Or Eus 35. Saldo osoa (bi milla buru bezelatsu) oldar aundian, tarrapatan amilka itsasora erori ta uretan ito zan. Ir YKBiz 190. Aberats okhitua zen: bazuen arthalde bat zazpi mila bururekin. Zerb IxtS 31. Ardi-bildotsetan eun da berrogei buru osatu bear eta eun da ogeitaemezortzi ziran soilki ezkortara bildutakoak. Etxde JJ 5. Orduan, nagusiaren artaldearen aldean, zonbait ardi hazi zituen. Holaxet berrogoi-ta hamar burutarat heldu zen. JEtchep 52.

azpiadiera-1.16

16. Consejo. "Aconsejar (V) burua, burutasuna emon " Añ. v. burubide (2); cf. aburu.
Ez urten bere [konfesorearen] esaneti eta egin zeatz berak emoten deutsuzan buru onak. Añ EL2 86 (EL1 76 bere adibideak).

azpiadiera-1.17

17. Lado, punto de vista. " Bertze buru batetik, populuaren begietan anhitz irabazi dugu (Prop), d'un autre coté" Dv. " Buru batetik zor nauzue ehun libera, bertzetik berrehun, d'une part vous me devez cent francs, de l'autre deux cents" Ib. " Buru hoberenetik jokha zaite, prenez le meilleur parti que vous pourrez" Ib. v. 1 alde (3).
Bertze buru batetik oraino, zer laidoa, gure lehen burasoen bekatuan, Jainkoaren majestate eta handitasun soberanoaren kontra? Lap 129 (V 60). Bazuen ere, diotenaz, eremu arau hemen baino han biziki lan gehiago asko burutarik. HU Aurp 68. Buru batetik aitzinamendu bezenbat bederen gibelamendu baitugu bertzetik. HU Zez 115. Irabazi gutti zuen beraz Aitaxok buru hortarik; bainan [...], ongi heldu behar zen oraino, egun batez edo hobeki gau batez, buhameentzat ona hola izanik. Barb Sup 172.

azpiadiera-1.18

18. (Usado gralmente. el tema nudo).Cabeza, que encabeza un grupo. Cf. BURUAN (c).
Aita Saintia bera prosesioniaren bürü jarri zen. Ip Hil 180. Judas buru zutela auek urbiltzean. Inza Azalp 66. Zeanurin eta Orozkon ekaitzen buru dabillen jainkoizunari Odei deitzen diote. JMB ELG 84. Agintariak buru dituztela sail edo taldeka guda oñetara dijoazen [...] gudariak. EAEg 30-10-1936, 174. Itsasuarrak oro, erretor xaharra buru, bide guzietan barreatzen dira kartsu kartsuak. Lf Murtuts 7. Artan semea agertu zan sei beltzen buru zala. JAIraz Bizia 76. Bera gizalerroaren buru jarriaz. Etxde JJ 260. Makiñatxu bat bidar ikusi izan zan dantza alai orretako buru, arako Pillar Tinteria. Erkiag Arran 34. Gure kamionak besteengandik urruti okerrik izango balu, gure gelditzeaz konturako al ziran beste biak? Obe izango zan, noski, gu aien buru aterako bagiñan, zer gerta ere. Anab Aprika 73. [Ibildeunan] betiko apostoluak, Kristo buru ebela. Etxabu Kontu 85.

azpiadiera-1.18.1

(Fig.).
Ez dute jakin, dirudienez, oraintsu arte, badirela linguistikak ez bezalako egiturak dituzten jakiteak, matematikoak buru direla. MIH 194.

azpiadiera-1.19

19. "(V), lo sumo. Sei izango zan burua, seis habrán sido a lo sumo" A. v. BURU-BURUTIK.

azpiadiera-1.20

20. " Buru, capital (en dinero). Bururi sosik kendu gabe bizi naiteke " Asp Gehi.

azpiadiera-1.21

21. Título. v. IDAZKI-BURU (s.v. idazki).
"Biarrak biarra eragin" (Jazorikua). Bizkaiko baserritarren esakera oni deritxot egokijena Abar onen burutzat. Añ Ab I 107.

sense-2

II . (Tema nudo usado como posposición).

azpiadiera-2.1

1. (Tras bere, etc.).A su manera; independientemente. " Zein bere buru goan dire, ils s'en sont allés l'un d'un côté, l'autre de l'autre. Nor bere buru hari zen, chacun en faisait à sa tête" Dv. " Nere buru naiz jokaturen, j'en ferai à ma tête (Gy)" Ib. s.v. jokha. Cf. MPidal Orígenes I 66, 8: "Ser de su cabo, vivir de por sí, de sus propios medios, a sus solas". v. BURUTIK, beregain.
Aiñ arro dabill, aiñ da bere-buru, aiñ berez ta bere buruz betea ta uanditua dago, non dirudien iñor ere eztaukala ezertan. Lar DT CCIV. Zoin bere buru elgarren kontra gizonak altxatuak diren erresuma, suntsitua izanen da. Jaur 126. Franses eta Español dutela inguru, / Eskaldunak yokatzen bethi bere buru. Hb Esk 24. Ene semea, zeundeke edonon ta ari ziñaken orko edozertan, barnekoi yarei ta zure buru izan alegizu. Ol Imit III 38, 1. Alan utzi eban mutilla Madriden, bere-buru zala, ta diruba noz-gura ta zenbat-gura atarateko eskubidiagaz. Kk Ab I 108. Zer ba?... gixona ez al dok bere buru bere janzkeran ala? Kk Ab II 17. Ni ezin yoan naiz; nekearen nekez, ez indarrik, ez begirik ezpaititut ta enaiz nere buru. Zait Sof 119. Beraz, gizona ezta bere buru soilki: familia, iria, sorterria, gizadia: guzti ori da gizona. Vill Jaink 88.

azpiadiera-2.1.1

(Hablar, etc.)para sí (mí, etc.).
Iñork sekulan balu / onetan dudarik, / ez luke bere buru / esatea baizik. It Fab 156. Lasterka bere buru / zijoan itzketan, / itz egiten zuela / manera onetan. Ib. 39.

azpiadiera-2.2

2. (Tras gen.).Al cabo de. v. BURUAN.
Gerlak ez bagitu / nahi lurperatu, / zazpi urten buru / nahiko duzue gurekin ezkondu. Iraultza 162.

azpiadiera-2.2.1

" Ororen buru, après tout" Dv. "(Au) bout du compte, ororen buru " T-L.
Ezen, ororen buru, gure Erlisioneak duen Jainkozko ethorkia eta izaitea dena-den gelditzen da. Arb Erlis 248. Erreka horren aberastasuna, ororen buru, ez ote zen halere, jendeen eta gure herrixken arteko kurutzamendua? Larre ArtzainE 56.

azpiadiera-2.2.2

(Tras caso absoluto).
Igarotako urteetan bazan, larogei urte buru, egunik ere aterpean lo egin ez zuana, illobira bere amak aur-eginda bezin osoa joan zan neskatxa. (Quijote IX) "Al cabo de ochenta años" . Anab RIEV 1928, 609 (Ldi 1929, 208 larogei urteren buruan ). Sei illabete buru luzeen dala bete bearko ditunak. EAEg 13-10-1936, 36. Ua, ordea, egun gutxi buru, ni an ez nintzala, sukarrak berriro arturik, il zan. Or Aitork 81. Andikan egun batzuk buru nere aita etorri zen solas egitera. Auspoa 77-78, 24.

sense-3

III . (Adj.).

azpiadiera-3.1

Principal. v. buruzagi (2).
Bekatu mortaleak edo buruak. Ber Doc 167r. Nagusiagoai eta buruagoai zuzen eta leial obeditzea. Arr May 10. Jesusen iltzale buruak juduak izan ziran. Inza Azalp 67. Egin zagun kontu bi erri dirala: Erriburu ta Ikasburu. Biak buru, ta ez bat bestea baño buruago. Ldi IL 82. Gauza andia zeritzaioten buruagoaren agindupean bizi izateari. Zait Plat 117. Gosea ta egarria, txikitako premiña nagusi ta buruak, zelan edo alan zuritu ta arinduaz, emon zituan umetako urteak. Erkiag BatB 34.

azpisarrera-1

HASTETIK BURU. v. haste.

azpisarrera-2

AZKENAREN BURUAN. v. azken.

azpisarrera-3

AZKEN BURUAN. v. azken.

azpisarrera-4

BURUA AGERTU

azpisarrerakoSense-4.1

a) (Añ).
Descubrir(se) la cabeza, quitar(se) el sombrero. "(Quitar el) sombrero" Añ.
Jainko handia, errespetuz burua agerturik / eta lur behereraño belhauna makhurturik. EZ Man II 13. Guziek burua agerturik, xapelak erauntsirik, hura Iaun etsten dutela. SP Phil 66 (He 88 buru has ). Erran debotki eskiak algarganatürik, eta gizonek büriak ageririk, benedicite. Bp I 133.

azpisarrerakoSense-4.2

b) (V-gip ap. A EY III 347 ; BeraLzM).
Destacar, hacerse notar; dejarse ver, descubrirse, aparecer. "Asomar" BeraLzM. v. buragertu, BURUA ERAKUTSI.
Gizon beste guzien artean ta aldi guzietan burua agertu nai duenari. Mb IArg I 93. Ez dago [...] absoluzioa izateko Erromara ta Inkisiziora joan bearrik [...]. Konfesoreak berak artuko ditu bideak zuk bururik agertu gabe izan dezazun. Mg CC 124. Etzuan iñon ere erakutsi bere jatorri noblea ta bizi zan oso eskutuan [...], iñon ere bururik agertu gabe. Ag Serm 266. Juantxo ta Antonio ernai zeuden alde guztietara begira sasi-gañetik doi-doi burua agertuz. Anab Usauri 125. Karen, Karen maitia, büria ager ezan amiñi bat! Mde Pr 125. Lengoan burua agertzeko bildurrez egoten ziran. BBarand 135s.

azpiadiera-2.1

(Tras bere, etc.).
Bere burua agertu bage [Josek] erakarri zien urrengo jornadan bere anai oso, itxean aitarekin gelditu zen ta Benjamin zeritzan bat. Mb IArg I 335. Guziek errekeritu zuten agertzeaz bere burua Jesu Kristoren alde. Lg II 95s. Zeren kanporat sobra barraiatzen baitire eta sobra maite baitute bere buruben agertzea. Mih 129. Konfesoriak berak artuko ditu bidiak zure buruba agertu baga, izan daizun absoluzinua. Mg CO 179. Onek, ez ukatu egin eutsan Nausijari, ez autortu. Ezda bere buruba agertu bere. Ez bada ixilik egon. fB Ic II 232. Dabid Erregeak egin zituanean desoneskeriako pekatua ta gizon on bat iltea, lotsaz ta bere burua ez agertzea gaiti [...], etzituan egin legeak aginduten zituan sakrifizioak. Añ GGero 336. Jesusek etzuen Uri onetan arteraño bere burua agertu. Lard 375. Beren burua hobekienik agertzen zuteneri prima edo ohorezko garhait sarien ematea. Zby RIEV 1908, 89. Berek uste ahantziak direla, zeren urrats bat ez baitute nehorat egiten beren buruen agertzeko. HU Aurp 167. Iñoiz baizen goiztarrago, elizarakoago, baztertuago egin zan, da jolasetara ezeban bere bururik agertu gura. Ag Kr 75. Etzuan nai bere burua aitaren aurrean agertu, onen jardunak miñ ta lotsa ematen ziotelako. Ag G 129. Orok baginakien hamar urte hartako haren berri, nahiz bere buruaren ahal bezain guti agertzera lehiatzen zen. JE Bur 95. "Levita" ta ginbail ederrik badu etxean bañan ez du bere burua agertu nai izaten. Lab EEguna 115. Gixaseme guztijen ganetik bere buruba agertu leukiala begittandutiak. Otx 15. Aurre-solasak erderaz egiñaren aldeko bere burua agertzen, erdeldunik asko bai-baitzegoan. Ldi IL 64. --Noren aginduz jantzi duk ori? / --Iri zer? Ez diat ostu. / --Iñor ez bezain ire burua / plazan nai âl duk agertu? Or Eus 181. Mutil biak [...] etxaurrera eldu ziranean, neskatillak, euren buruak ateondora zerbait agertuaz olesgin eutsen. Erkiag Arran 24. . .

azpisarrerakoSense-4.3

c) (En sdo. prop.). Asomar la cabeza.
Baño langile ark, lapurreri keñu egiteagatik edo, itzalki artetik burua agertu zuen etakopeta erdi-erdian jo zioten. FIr 141.

azpiadiera-3.1

Palmera dotoreak etxe txurien gañetik burua agertzen. Anab Aprika 36. Txoriak, alai, hegan zebiltzan txioka haien inguruan, eta loreak parrez ari ziren buruak belar tartetik agertuz. MEIG IX 104.

azpisarrera-5

BURU-AHALMEN.
Potencia intelectual.
Gizona, ordea, yare baita, buru-aalmenen yaurbidea bere esku baitu, ertigintzan ere [...] oarrez, asmamenez ta gorago-yoranez diardu. Ldi IL 125.

azpisarrera-6

BURUA ALTXATU

azpisarrerakoSense-6.1

a) Levantar la cabeza.
Hillek adituko dute / klaroiñaren soiñua, / guztiek hobietarik / altxatuko burua. EZ Noel 127. Baiña usoak eztu halakorik egiten, ahoz-pez dago, ase arteiño, eztu bitartean bururik ailtxatzen, eta ez ingurunera behatzen. Ax 342 (V 228). Ahoa emero, baratxe eta aphur bat idekiten duzula, eta burua altxaturik behar den bezanbat. SP Phil 168. Gauz oek asitzen diranean begira goronz, eta altxa buruak. AA III 465. Ezarian hor du [sugeak] altxatzen burua. Gy 162. Musde Irigarai, ene jauna, altxa izadazüt büria. "Relevez votre tête" . ChantP 190. Gero, burua altxatuz eta daldaratuz, Piarresek, ezpainen artean eta bere buruarekin mintzo balitz bezala, aditu nuen erraten zuela. Elzb PAd 9. Hainbertzenarekin zaldiak burua oldarrean altxatu. HU Aurp 73. Jon Doni Petrik burua altxatzen du, bere lanaren artetik, eta halako hirri batean hasten da berehala. Barb Sup 14. Onek norbait nabaitzen duenean burua altxatzen du, ta billoba ikusirik, zoro antzera, bañan gozoki eldu ta ekiten dio. ABar Goi 72. Denek buruak altxatu zituzten. JEtchep 103. Nonbait korkodiloek ezin dute burua altxa. Anab Aprika 48. Au lotsatua zagon, bururik altxatu gabe, lurrera begira. Izeta DirG 123. Burua altxa ta beatzarekin eskallera erakutsi. JAzpiroz 204. Burua altxatu nuan gora eta an ikusi det Polipaso neri begira. Albeniz 259.

azpiadiera-1.1

Altxatzen dio poliki burua maiteari. "De son bien-aimé elle relève alors doucement la tête" . Or Mi 69. Burua altxatu nion. Begiak arras lanho behatu zautan. JEtchep 112.

azpiadiera-1.1.1

Halako batean, lore eder batek altxa zuen burua belar tartetik. MEIG IX 103.

azpisarrerakoSense-6.2

b) Mostrarse orgulloso.
Heuskaldun den gizon orok altxa beza buruia, / ezi haien lengoajia izanen da floria. E 259. Zeren nola ezpaita lejitimo [...], ezin mintza diteke libreki iend'artean, ezin bururik ailtxa dezake: berehala lehenbiziko liskarrean, puta seme deitzen dute. Ax 360 (V 238). Ez egin deusere zuen buruak altxatzeko eta munduaren estimua zuen ganatzeko xedez. Lg II 148. Gaixtaginak atzo / Zedro berez gorago / Zedukan altxatua / Urguluz bere burua. Monho 140. Burua altxa dezake, egiten du nihork bezainbat ungi herrian. Hb Egia 154. Ebandelioaren egilek ezdute altxatzen bere bururik, ez bere lanik. Ib. 84. Gaizki lukek bere buruaz espantu egitea, bainan, hargatik, batere nere burua goregi altxatu gabe, uste diat erraten ahal dutala Piarres Adame bezalako gizon guti ikhusten dela bazterretan. Elzb PAd 70.

azpisarrerakoSense-6.3

c) Destacar, descollar.
Ezen uholde handi bat / behazun edanen duk, / eta orduan burua / gorago altxatuko duk. EZ Eliç 254. Griña nagusia garaiturik ekin giezu besteai ere banaka, eta beti asi zaite burua geiena altxatzen duanagandik. AA CCerac 195. Donibane hasiren burua altxatzen. Hb Esk 131. Bai jautsi naiz, eta nere ohore, estimu, hanpuruskeria, erhokeria, handi-nahi, maina eta zalekeriek bururik sekulan ez dute altxaturen. Dv Lab 218. Gizon batek bere buruaren altxatzea, ohoretarat heltzea, Deputatuen bilkurako prezident behin baino gehiagotan izaiterainokoan, buru puzka bat bazuelako marka da. HU Aurp 173. [Hemezortzigarren mendean] framazonek burua sekulan baino gorago altxatuko dute. Zerb IxtS 110.

azpisarrerakoSense-6.4

d) Sobreponerse.
Ta abek dira gizon gordiñak, abek geroko ezeren bildurrik ez dutenak, ta abek eriotz batek porrokatuta bururik altxa eziñik gelditzen diranak. ABar Goi 66.

azpisarrerakoSense-6.5

e) Levantarse (contra).
Botereak beti bezala ari dira beren joku zikiñetan; baita beren azpikoak ere oien aurka burua altxatuz. Vill Jaink 178.

azpisarrera-7

BURUA APALARAZI.
Hacer humillarse.
Oraino haren irakuspenek aphalarazten dituzte buruak, orroitzapenek sustatzen bihotzak, kharrek sorrarazten martiren harmadak. Hb Egia 54. Soldado aitzindari batek uste üken zian behin büria apal-eraziren zerola. Const 27.

azpisarrera-8

BURUA APALDU

azpisarrerakoSense-8.1

a) Bajar la cabeza.
Ordian erran zünian oro konplitü zirela eta büria aphaltürik errendatü zünian ezpiritia. UskLiB 42. Inhurri bat, buria aphalturik urerat zen joan. Arch Fab 107. Hainbertzenarekin aphaldu zuen burua eta eman azken hatsa. Jnn SBi 31. Aphaldu duenean Klodobek burua: / Heldu zaio alderat Jaun aphezpikua: / Eman dioenean bathaio saindua, / Errege han dagoko besarka lothua. Zby RIEV 1908, 606. Buria apaldia, ostatuko solasak gogoan, bazohan doi bat beldurtia. Zub 38. Hirurak alderat oihu samin bat egin zuen Jesusek eta apaldu burua. Zerb IxtS 90. Bazterka so egiten zautan halako irri maltzur batekin eta deus erran gabe burua aphaltzen zuen. JEtchep 93.

azpisarrerakoSense-8.2

b) Humillar(se), someter(se).
Otsóak apaldurik búrua obeditzen ziola bekála joán ta yá sékula etzué dañurik egin. LE Matr2 85. Ez bururik aphaldu nihongo yaunekin. Hb Esk 169. Burua apaldurik aithortu behar dut. Dv LEd 51. Orduan ere egonen dire menturaz burua apalduak ahalkez. Jnn SBi 148. Behinik behin, bertzeak bertze, Berdolyren boz-emailek burua apaltzen ahal dute, non ez diren haren iduriko bilakatuak. HU Aurp 145. Gizonaren neurri xuxenerat aphaldurik gure burua mendiak, gogoa bildua ginoazin. JE Bur 161. Elguebarnek behar üken zian büria apaltü. Const 40. Lasterkariek bertan burua apaldu ziñetenan [...]. Ez unan iñor Lalaganterekin leia-nairi. Or Mi 13. Lehen berdin baitziren herritarrak [...] biltzarrean segurik, orai lauetarik hiruek ez dute burua apaltzea baizik. Lf ( in Zait Plat XVIII ).

azpiadiera-2.1

(Tras bere, etc.).
Beharko dut gauza guzietan neure burua apaldu, makurtu eta plegatu humiltasunaren eta mansotasunaren aldera. SP Phil 180. Nurk ere bere büria aphaltürik etxekiten beitü. Mst III 53, 2. Jesusek bere burua / Gizonaren semetan, / Hortaraino apaldua, / Tratatzen du munduan. Monho 108. Zer baliatuko zaitzue zuen buruak aphaltzea ta urmariatzea, ezpazarete bizitzez aldatzen. Dh 210. Ibili gabe, herriz herri, etxez etxe, borthaz bortha, beren buruak mendratuz, aphalduz, zenbaitek desohoratuz, nahi izan dituztelakotz bere herrietako Erretorak belztu, kalomniatu. Elsb Fram 151. Asko dira euren burua, euren miiñean beintzat, apalatu edo apalduten dabenak. Ezale 1898, 3b. Geroztik, bere burua aurtxo onen antzera apaltzen duena, orixe da aundiena zeruko yaurgoan. Ir YKBiz 253. Ez ditugu gure buruak behar den baino gehiago apaldu behar! Zerb Azk 31. Bere higuina ezkutatu behar zuen, bere burua apaldu, bere ohorearen minberatasuna hilduratu. Mde Pr 77.

azpisarrera-9

BURUA APURTU

azpisarrerakoSense-9.1

a) (V-gip).
Romperse la cabeza, devanarse los sesos; preocuparse, atormentarse con un pensamiento. "Devanarse los sesos. Ordenadorian burua apurtzen ibilli nitzan atsalde guztia gauza bat asmau ezindda " Elexp Berg. v. BURUA HAUTSI (b).
Damutu jakon egin ebana, apurten eban buruba negarrez. Mg CO 194. Etzaite asi, Pepatxu / burua apurtuten, / ezkondu nai dabena / ezta bildurtuten. Azc PB 235.

azpisarrerakoSense-9.2

b) Romper la cabeza.
Buruak apurtuten ibilli. Bilbao IpuiB 272. Eta orduan zarrak makilladaka apurtu egin eutseen burua gazteari. Alzola Atalak 45.

azpisarrera-10

BURUA ARINDU

azpisarrerakoSense-10.1

a) Divertirse, distraerse.
Han behar du pausatu, han behar du konsolatu eta bere burua arindu eta alegeratu. Ax 428 (V 277). Buru nekatuba arinduteko edo osasunerako, pasietia gauza ona da. fB Olg 32. Goan zen behiñ ihizira / buruaren arintzera. Gy 22. Buruba neke-neke egindda baratzera urten eban axia artubaz buruba pizka bat arinddu ekijon. Otx 148. Apaizgaiak egunero egin oi zuten taldean beren ibillaldia, istudioz zamatutako buruak egurats garbiaz arintzeko. Etxde JJ 19. Egin-ahalak egiten zituen bere buruaren arintzeko orhoitzapen beltzaren aztaparretarik. JEtchep 60. Denpora dohainik eta urririk emate bat zen, burua arintzeko modu trankil bat. Arti Ipuin 67.

azpisarrerakoSense-10.2

b) "Desvanecerse la cabeza, zorabiatu, zorabioak artu, burua arindu " Añ (v. tbn. A EY III 277, donde se da como V).

azpisarrerakoSense-10.3

c) Perder la cabeza, desvariar. " Aittajuna aspalditxuan buru-arindduta ei dauke " Elexp Berg.
Penitentzi geiegiz burua arindu yakon mojatxo baten zorakeria. Onaind STeresa 61.

azpisarrera-11

BURUA HARROTU (Dv (que cita a Laph))

azpisarrerakoSense-11.1

a) Empujar a, calentar los cascos, convencer.
Bere errate gezurti gaisto onekin burua arrotu ta eragin zion deabru galduak Evari. Mb IArg I 261. Zerentzat hola harrotzen duzu haur horren burua? Hoinbertze semetarik ez othe dut bada batto neurekin atxikiko? Premua jadanik gerlan da eta bertze seme guziak gerlarat abian! Laph 2. Halako besta hetarik batean zen, ametsik ederrenek burua harrotua. Jnn SBi 90.

azpisarrerakoSense-11.2

b) Perder el juicio, hacerse insensato.
Gazte denboran burua arrotzen, eta gaitzeronz kolokatzen asitzen danetik beregana dediñ artean, doi doia daki gazteak nondik, eta nola dabillen. AA I 605.

azpisarrera-12

BURUA HARTU

azpisarrerakoSense-12.1

a) Fascinar, ocupar el pensamiento, pensar sólo (en).
Asto bat zioalarik / erlekiez kargaturik, / buruan ezarri zuen / hura zutela adoratzen. / Hartua hortaz burua, / bazoan fanfarrundua. Gy 106. Pentsaketa hortaz burua hartua, / Gure giza dago net enbrazatua. Ib. 13. Nahi nuke, o Jesus ona, nere burua osoki hartua banu zure ontasunaren eta urrikalmenduen orhoitazpenaz. Jnn Bihotz 6s. Zoin bainakien arras burua hartua hari zela, iragan urthean paganoek errerikako kapera baten berritzen. Prop 1901, 21. Hiriak eta hiriko lilluramenduek burua harturik, Larrun handiaren itzal maiteari betikotz ihes egin duten dohakabeak. Zerb Azk 32. Bahakik Benitak nola hitaz burua hartua duen... Larz Iru 104. Erabat burua artua ta bere liburuen gezurretan blai-blai egiña! Berron Kijote 200.

azpisarrerakoSense-12.2

b) Subirse a la cabeza, nublar el juicio. " Ardoak burua artu dio (G-azp)" Gte Erd 71. Cf. ODOLAK BURUA HARTU (s.v. odol)
Sukharrak hartu du burua, begietarat heldu dire gauza lazgarrienak. Hb Egia 62.

azpisarrera-13

BURUA ATERA

azpisarrerakoSense-13.1

a) " Burua atara (c.), burua atera (L, BN); a) ganarse la vida; b) sobresalir" A.
Salerospenean burua ateratzeko, atzerrira joan bear izan zuten. A Ardi 73. Orrek burua atarako dau, zintzoa da ta. "Ése ya se ganará la vida" . Zam Man 25.

azpisarrerakoSense-13.2

b) Mostrarse, manifestarse. " Burua atera oan aren alde (V-arr-gip, G-azp)" Gte Erd 125.
Berak burua aterako zula aien alde. Or SCruz 119.

azpisarrera-14

BURUA HAUTSI

azpisarrerakoSense-14.1

a) (Hb; b. ausi Lcc, Añ, buruautsi Lar).
"Descalabrar" Lcc, Añ, Lar.
Eta berriz igor zezan hetara berze zerbitzari bat eta harri ukhaldiz hauts ziezoten burua. Lç Mc 12, 4. Hautsten baderatzu [presuna batek] harri batez burua. Ax 304 (V 202). Batak lekhü gora batetarik eroririk büria hautse ziala. Mst I 23, 7 (Ch hautsi du burua ). Jainkoak madarikatu zuan sugea, ta adirazi zuan emakumeagandik etorriko zala aren burua ausiko zuana. Ub 9. Bere semiak emon leikezu makillaka galanta, ta buruba ausita itxi. Mg PAb 64. Etsaiak iges egiten du gurutzeagandik, zakurrak burua autsi dion makillagandik iges egiten duan eran. AA II 21. Makillazoka josi eta buruba autsi. Sor AKaik 123. Arrika edo agaka norbaiti burua austea be gertau oi da. Ag Kr 38. Guzurraz erain arren pekatu oneri, / Beste batek burua ausikotzu zeuri. Enb 80. Oraintxe bai, dio saskigilleak, burua autsi bear diat! Or Mi 59.
v. tbn. Zby RIEV 1909, 104. Tx B I 243. Balad 221. Burua ausi: Gco I 462. Añ GGero 47. Arr May 143. Kk Ab I 33. TAg Uzt 64. NEtx LBB 317.

azpisarrerakoSense-14.2

b) Romperse la cabeza, devanarse los sesos; preocuparse. " Pentsaketan ez du bururik hautsi (BN-arb)" Gte Erd (junto a asko nekatu de otras zonas). v. BURUA URRATU (b); cf. buruhauste.
Iainkoa zu etzarela hoberen pillotua, / gauza hartan nihork hautsi behar eztu burua. EZ Man II 132. Donzella daguala semea egin dau, / Nik ezin aditu dot misterio au. [...] Ai ni mila bider desdetxadua! Nola ausi deusten neure burua. Acto 187 (en boca de Lucifer). Eta kolera urduriak askori buruak autsi oi diozka. Cb Eg II 162. Gure erriko kuriari enzun deutsat buruba ausita bere ezin dabela sermoe bat euskera ondo imini. Mg PAb 82. Orain ausiko neuskezu buruba asiko banintxatzu bein banaan expliketan zertzuk dagozan buruko kabidade edo barruban. Ib. 84. Ez dagokiola neskatxa bati bururik ausitzea liburugiñen. VMg IX. Zuk oraindaño ez dezu bururik ausi animaren onari dagozkan gauzetan. AA III 411. --Zelan obeto egingo da Esamina au? --Jaungoikoaren legeko ta, Elexako Mandamentuak bein banaan igaroaz itoka gaba, baña ez burua austeraño. CatBus 48. Asko zorigaistuan / gaurko egunetan / burubak austen dabiltz / pranzes erderetan / euskeria azturik. Ur MarIl 126. Eta heriotze hek guzietarik / xoil bakhar bat ere ezpada / burua hautsi daukunik. Gy 252. Lenengo iru egunetan buruak austeko ibilli ziran, ezin asmatuz. Lard 141. Galdu zanik geiago ez da, ez ikusi, / alperrik orren billa burua asko ausi. AB AmaE 349. Burua hautsi gabe nondik has ezin hatzemanez. HU Aurp 217. Ez dezazutela bururik ausi munduko aberastasun [...] laster galtzen diranen billa. Ag Serm 125. Burua gau ta egun alperrik maiz autsita. A Ardi 20. Eta bideak bideari bazoan, burua hautsia nun othe zuen bada Ondikola. Zerb Ipuinak 89. Baño orretzaz ez zuan bururik autsi nai. Anab Usauri 34. Buruba austen ekin eta ekin eragon arren, asmakixun onek zer esan gura dauan ezin dot ezetara igarri. Otx 152. Etzaite kezkatu, nagusi jauna; etzazu bururik ausi. TAg Uzt 308. Ori orrelantxe izan dala jakiteko, burua ausi bearrik eztago. Eguzk GizAuz 137. Orain Tabor-en Etorritakoa, ikusi nuna [gogora nun]; baiña nolako aurpegia zun iduritaratzen burua autsi gabe. Or QA 165. Ez du balio, sobera bururik hauts dezagun bazterretan hobendunketan. Hobenduna Anton da... Larz Senper 80.

azpiadiera-2.1

( Buru austen egon, ibili, etc.).
Illa betean egon zan buru austen, ta oraindino ez eban bearraren erdirik egin. Mg PAb 198. Asmakari oek ondo ezin moldatuz buru ausitzen Oriamendiko gañean zegoela. Izt C 306. Beragaitik buruausten jo ona ta jo orra ibillita, auxe da ordaña! Ag Kr 111. Emakumeak askotan oi dabiltz buruausten, txanponari nondik iraun eragingo edo txakur txiki bat geiago zelan irabazi edo atarako. Ib. 131. Beti aserre-arpegi ta betillunaz, artega ta buru-austen, zer egin ez ekiala aurrerantzean artu bear ebazan burubideakaz. Echta Jos 226. Noizbait antxiñatxo ibilten ziñean buru-austen nire jatorria illuna zala, a zala, ori zala ta bestea zala. Ib. 362. Diru apur bat egiteagatik gau ta egun jardungo zukean lanean edo buruausten. Ag G 20. Orretan [ibiltzen] ere lana / dago erakusten, / noiz eroriko geran / beti buru austen, / ortik pentsa amak zer / supritzen dituzten. Uzt Sas 32.

azpiadiera-2.1.1

Ori da errazoia, ori ori Patxi, / uste dot ez dozula buruausten gaizki. AB AmaE 240.

azpisarrera-15

BURUA AZALDU.
Mostrarse, manifestarse.
Baña burua azalduko det / sator-zulotik bada're. Uzt LEG I 287. Biek kopia gisa azaltzen dute burua: lehenak Frankfurten ikusi zuen argia, 1785gn. urtean; besteak, berriz, Paben, 1782an. MEIG I 234.

azpisarrerakoSense-15.1

(Tras bere, etc.).
Santa Kruzek azkenean bere burua azaldu omen zun. Or SCruz 20. Beren buruak azaldutzera / juanak ziran propiyo, / danak batera salduta ere / duro bat eztue baliyo. Tx B I 181. Jainkoa, gauza bakoitzaren ondoan eta azpian datza, ez ordea gauza orren barne-indarrak galerazteko edo oien ordez bere burua azaltzeko. Vill Jaink 77.

azpisarrera-16

BURUA HAZKATU.
"Buru-azkatu, discurrir. Urrengun buru azkatu deixela, que otro día discurra mejor" Etxabu Ond.
Jendia nola juntatuko zan / burua zuten askatu, / iñork asmorik etzeukan baño / laister ziraden prestatu. Auspoa 59, 75.

azpisarrera-17

BURU-ABAR.
Rama de la copa. Rama de la copa. v. buradar.
Buru-abar ustel artatik, gaztain, aritz, urritz, lizar ta belar-landare berriak jaio ta, bere barrungo ezetasunari eskerrak, gaztañaren buru-adarrean bizi itun. Ataño TxanKan 96.

azpisarrera-18

BURUA BAT EGIN (V, G). Ref.: A; Etxba Eib.
Unirse a, juntarse con (frec. para un mal fin). "Equipararse" A (que cita a Mg). "Bazabiz zu burua bat eiñda kaskajo aundi orregaz, ya andas tú conchabado con ese gran necio" Etxba Eib.
Ez oi nas sartu ardantegijetan [...], ez jakolako etxagun begiratu bati ondo egiten buruba bat egitia gizon ospetsu, burrukari, ondatzalle, alper ta baldanakaz. Mg PAb 43 (Arr BAP 1948, 337 bere burua bat egitea). Beldurrak ixildu zituen [...] eta ikasi zuten urrengorako ez laguntzea, ez burua bat egitea Leoi sendo ta arroarekin. VMg 7. Ez da bada emon biar iñori okasinoerik, ta emoten badabee, alde egizu andik, tontuakaz buruba bat egin baga. JJMg BasEsc 174. Auxe da bai, auxe da oraingo mundua, / ezin leike nai nogaz bat egin burua. AB AmaE 223. Eztot nai nik burua / bat egin zuekaz / ezta zuen antzeko / beste batzuekaz. Azc PB 48. Umeegia zala, aregaz burua bat egiteko; amazortzi urteko mutillak eztabela berrogei urteko mutil zaarrakaz batu bear. A BGuzur 118.

azpisarrerakoSense-18.1

--Gulangoakaz berorren burua bat egitea... --Zeuek gura badozue beintzat... Ag Kr 124. Orrelako gizonakin bere burua bat eginda. Ag G 196.

azpisarrera-19

BURUA BEHEITITU

azpisarrerakoSense-19.1

a) Bajar la cabeza.
Gurutzean nola zegoen burua beheititurik, begiak zerraturik, begitartea horiturik. Mat 214. Jesusek edan zuen hartarik, eta bere burua beheititzen zuela, erran zuen: ene aita, ematen dut ene arima zure eskutarat. Lg II 281. Ederrenez begiak lilluratuak, burua goititzen dugu soailu alderat; beheititzen ere ba berehala, xoradura guziak galdurik. JE Ber 64. Pantxok, trixteki burua beheititzen du. Larz Iru 92.

azpisarrerakoSense-19.2

b) Humillarse.
Zori gaitza bere burua xumeekin gogotik beheititu nahi eztutenentzat. SP Imit III 10 (Mst ümiliatzera ).

azpisarrera-20

BURUA BEHERA

azpisarrerakoSense-20.1

a) Con la cabeza gacha.
Besteak, buruak bera, oso ixilik daude. Alz Ram 92. Bertzea aldiz bazagon burua behera begiak lurrari emanak. Zerb Azk 39s.

azpisarrerakoSense-20.2

b) Cabeza abajo. v. BURUZ BEHERA
Bi oñakin zaplatekoa jo lurrean ta aidean bira osoa egin zuan burua beera ta gora zutik erortzeko. Anab Poli 134.

azpisarrera-21

BURUA BEHERATU

azpisarrerakoSense-21.1

a) Bajar la cabeza.
Erran zezan, Guzia konplitu da: eta burua beheraturik renda zezan spiritua. Lç Io 19, 30 ( ( Dv burua beheratu; ) ( Ol, IBk, IBe burua makurtu ) ). Jesusek bere aitziñerat / beheratzean burua, / burreu kruel eta gorrari / egiñ zioen kheiñua. Gç 88. Jesusek bere azken apari aurrean bere begiak jaso zittuan zerurontz eta burua beratu zuan bere Aitta Zerutarrari eskerrak emanez. Inza Azalp 120. Ejerzizio oien ondoren aurrak Jangoikoaganako maitasunez biotzak bero-bero egiñik, burua beratu ta pentsamentua Jesusengan jasorik ixil-ixillik aitorketa egitera joaten dira. ArgiDL 132. Orra or Josu / Gu maitasunez / Besarkatzeko / Bere Besoak zabalik, / Bular-zaurija / Edeirik daula / Gu maitatzeko / Antxe barruan sarturik, / Bere burua / Beratzen daula / Guri bakezko / Mosua emon gurarik. Enb 105.

azpisarrerakoSense-21.2

b) Humillar(se), someter(se). "Apocarse, humillarse, bere burua [...] beeratzea" Lar.
Ezen bere burua goratzen duen guzia, beheraturen da: eta bere burua beheratzen duena, goraturen da. Lç Lc 14, 11 ( ( He, Ker, IBk, IBe bere burua be(h)eratu, ) ( TB, Dv, Ol ap(h)aldu, ) ( Oteiza, Brunet )humillatu). Haur hain goratü izan dela, nola bere büria beheratü baitzian berthütez. Bp II 108. Iazar zazu ene bizkarraren gaiñean, behera zazu ene buru superbioa. Ch III 50, 6. Zure buruba beheratzen zinduen, zure ezdeustasunean hondatzen ziñen. Mih 29. Ala gaizki egin othe dut, zuen goratzeko ene buruaren beheratzea. Dv 2 Cor 11, 7. Gisa onetako egitiakin Franziskok bere burua beratzen zuan, eta etsaiari ebakitzen zion bidia, bere biotzian sartu etzedin. Bv AsL 109s.

azpisarrera-22

BURUA BEHETU. (Con aux. trans. tripersonal). Humillarse ante.
Geure asaba onak / gauzak igarririk / iñox bêtu ez eutsen / besteri bururik. Zav Fab, RIEV 1907, 93.

azpisarrera-23

BURUA BEROARAZI.
Calentar los cascos, empujar a.
Behinik behin ez lezokete hoinbertze neskatori burua bero-araz: eskolatu behar direla, errientsa izaiteko. HU Zez 106s. Emeki-emeki, ostatuan burua beroazi-eta, zortzi milaliera maileatu zazkoten. Arb Igand 133.

azpisarrera-24

BURUA BEROTU

azpisarrerakoSense-24.1

a) Excitarse, apasionarse, calentarse la cabeza. " Burua berotu eta ankak oztu, se dice de los apasionamientos que no valen la pena. Arengandik ataratzen dozuna da, burua berotu eta ankak oztu " Etxba Eib.
Géro segitzen dá desgobérnua, gero búrua berótu ta edozéin gauza errátea ta egitea. LE Prog 112. Ez dakizula burua bero. Ez da zuhur igeltsua erabiltzea itsura, nola-nahi. Dv Lab 198s. Eta urrengo iganderako ondo pentsetako esanaz, buruak berotuta, amorruz etxera. Gerrika 137.

azpisarrerakoSense-24.2

b) "(BN-lab), fatigarse el cerebro" A. v. BURUA HAUTSI.
Badakit gutxi dirala Jaunaren dei eta borondatea ezagutzeko, burua berotzen duenak. AA I 594s. Ezer ez baziran bezala begiratzen zien, bururik oiekgatik asko berotu gabe. Lard 501. Aithortzeko ere dute Gipuzkoarrek, ez dutela orai artean burua hanbat berotu hemen, hargintzako ala zurgintzako edergailuetan. JE Ber 75. Zenbait bearko ote zan eta zenbait emango ote zuten kontuak ateratzen buruak pixka bat berotu ondoren. Munita 115. Polizi-arazo batekin burua berotua omen zeramak. NEtx LBB 113.

azpisarrerakoSense-24.3

c) "Calentar los cascos. Lagunak berotu zotsen burua Indiara joateko " Elexp Berg.
Eta ordu zen egiazki, norbeit nonbeit higi zadin norapeit! Zerk dioke horrela Pariseko hiriari burua berotu? HU Zez 91. Zuk, nere semeari burua berotu diozu neri dirua lapurtzeko. Ill Testim 22. Nere amak naiko ez duela, jakiña ziok. Jendeen berriketak burua berotu ziotek, eta ez aiz bere gogokoa. Alz Ram 41. Gezur eta irañen bitartez ene aitari burua berotzen ari zatzaio Etxahuniako oñordekotza (herencia) ken dakidan. Etxde JJ 14. Norbaitek burua berotu dio. (AN-gip) "Konseju txarren bat eman dio" . Inza NaEsZarr 903. Gure ama orri fraile edo apaizen batek burua berotu dio, nunbait, seme-alabak gogo-jardunetara bidaltzea ona dala. Zendoia 173. Ez batere beste batek hezteko eta plegatzeko, burua berotuz edo teoria batzu sakatuz, hori ez! Larre ArtzainE 193.

azpisarrerakoSense-24.4

d) Subirse (el alcohol) a la cabeza.
Gixonari, ardauak buruba berotu ezkero, bardin ixaten dautso edozein dollorkeri egindda be. Otx 111. Anitz edanik, eta edariak burua berotutxe baitzien, ez da handi liskar ezin hezi bat sortzen bazen haien eztabaidatik. Mde Pr 137. Ardu pheziak gizunen / gogo büriak berotürik, / zalhe ditzak algarrekin / adixkidiak nahasirik. Casve SGrazi 94.

azpisarrera-25

BURUA BETE

azpisarrerakoSense-25.1

a) Subrse (el alcohol) a la cabeza.
Berriz agitzen baniz holako lagünekin, / büria bethe gabe bertan bexuak goiti. 'Avant que cela ne porte à la tête' . Etch 358.

azpisarrerakoSense-25.2

b) (BeraLzM).
"Calentar los cascos" BeraLzM.

azpisarrera-26

BURU-ADAR. v. buradar.

azpisarrera-27

BURUA EDUKI.
"Burua eztaduka enetzat, il n'y a pas la tête pour me résister" SP.

azpisarrera-28

BURUA ERAKUTSI

azpisarrerakoSense-28.1

a) Destacar, hacerse notar, dejarse ver, aparecer. " Burua erakutsi, presentarse, dejarse ver, comparecer" PMuj. v. BURUA AGERTU (b)
Leku batetan bere tresna ederrak dadutza eta bertze batetan hekin beharra luke, behar bezala burua erakusteko. SP Phil 276 (He 277 aiñtzinean berreginki agerzeko). Neskatilleen artian pasinoerik bizijeena oi da burubak erakutsi naija. JJMg BasEsc 188. Azpiratu artean zeure ekandu txar, guztien artean geien burua erakutsi bear izaten dabena. Añ EL2 19 (EL1 15 bizio agintaria). Andrea pozik dago / uda barrirako, / erromeria ederrak / ibilteko ikusten / gizonagaz batera / burua erakusten. Azc PB 74. Burua erakutsi nai ez duenen joeran alkarganatzen dira biak. TAg Uzt 6.

azpiadiera-1.1

(Tras bere, etc.). Mostrarse. "Hacer ostentación. Bere burua erakustearren iñundienak eitteittue batzuk " Elexp Berg.
Zoazte, erakuts ietzezue zuen buruak Sakrifikadorei. "Montrez-vous" . Lç Lc 17, 14. Hereneko egunean resuszitatu izan da hiletarik: harzaz erakutsi ukhan du bere burua biktorioso herioaren eta bekhatuaren kontra. Lç Ins C 5v. Zere burua erakusteagatik egiten dituzu egin oi dituzun zenbait gauza. Mb JBDev 140. Dabitek nahiko zuen erakutsi bere burua gudu hartan; ordean gibelatu zuten hartarik. Lg I 315. Zuri akáso idurizaizu inportadéla zerbáit erakústea zeure búrua, danboreain soñátze, danzátze ta aláko aurkériak ikástea. LE Prog 118. Ohore-gosei, laudatuak izan nahiei, bere buruak erakhustea baizen bilhatzen eztutenei. Dh 270. Eureen burubak erakustia gaiti ta esan dan saltsa zikin pekatuzkuan ibiltia gaiti duazala dantzara. fB Olg 101. Bere burua erakutsi / nahi arratoiña iduri / agertzen zaizkit betbetan / bi animalia hurbill aitzinean. Gy 218. Eztala siñistutekoa Anjelek erriko jaietan bere burua ez erakustea. Ag Kr 56. Ez dut uste bizkitartean beren buruaren erakustea gatik doazila hoin ardura emazteak ithurrirat. JE Bur 35. Erastunez yosia ta erdera arroa dariola, dabil, or zear, bere burua erakutsi bearrez. Ldi IL 81. Zure burua erakutsi behar duzu kasernan sartu orduko. Etzitela xoxo bat bezala egon, besten beldurrez. JEtchep 94.

azpisarrerakoSense-28.2

c) (En sdo. prop.). Mostrar la cabeza.
Zer erantzungo ete deutsee Jesusi erakusten deutseezanian bere buru arantzaz inguratuba? JJMg BasEsc 5. Burua beatzez erakutsiaz: --Ganbaratik koloka ote nago? NEtx Antz 103.

azpisarrera-29

BURUA HERDOILDU.
"Burua ordeitu, arroñarse la cabeza, es decir, olvidarse (V-gip, G-azp)" A Apend.

azpisarrera-30

BURUA EROAN.
Hacer perder la cabeza (el alcohol).
[Ardauak] senduago dalako berak igarri baga, buruba eruango baleuzkijo, ez litzateke pekatu izango. Astar II 123.

azpisarrera-31

BURUA GALARAZI.
Hacer perder la cabeza.
Egiten dezun baño kaso geiago hartaz ez egitea, burua galerazi dezakean gauza da! Mb JBDev 225. Ez dute zeren erran gaitzak burua galarazi diotela: zoroen aitzakia da hori. Hb Egia 14. Ori buru muiñean sartuta daukan artean eztuk oneratuko gure koñata. Gizon lizunkor orrek burua galdu azten ziok. Etxde JJ 149.

azpisarrera-32

BURUA GALDU

azpisarrerakoSense-32.1

a) (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 71 .
Perder la cabeza, enajenarse. "Delirar; perder el juicio. Burua galduta diardu disparatiak esaten. Diru apur bat eiñ ebanetik, burua galdu eban" Etxba Eib. "Enloquecer, perder el juicio" Elexp Berg.
[Ontasunak] eramaiten bazaizkigu, eztugu hargatik ez burua, ez bakea galduko. SP Phil 277 (He 278 sensua galdu). Gizon eri, burua galdu ta ere, osasun osoan arkitzen dela esaten duena. Mb IArg I 82. Konfesore izan diran askok galdu dute burua, edo zoratu zate. Mg CC 124. Burua galdu ez badu, aitortuko du alperrak dirala alako ondasunak. VMg 61. Ez bakarrik da ordikeria osoa, batek bere burua, bere adimentua eta juizioa txit galdu, eta [...] trunko bat bezela gelditzen danean. Gco II 59. Oartu zan orduan / [...] falta zala etxean / zan diru guztia; / burua galdu eta / arturik makilla, / etxe guztitik dabill / zakurraren billa. It Fab 22s. Erreka yo zuen, burua galdu, eta erroen etxean hil zen. Hb Egia 18. Jo batera ta jo bestera burua galtzeko eran. Bv AsL 85. Au aditu zuanian Patxik, galdu zuan bere burua eta txoko danetara begiratuaz eman zuan pauso bat ukabillak estuturik. Apaol 41. Denbora hartako Frantsesik gehienek iduri zuten burua galdua zutela. Elsb Fram 131. Gizon zuhurra zen, eta anitz ardo xurgatu ondoan ere etzuen sekula burua galtzen. Zub 26. Beharrik han dugu, bertzelako gizona. Ez du burua galdu, harek. Aitzindari batek bezala manatzen du, aita-familiako batek bezala konsolatzen. JE Ber 98. Urdalletik gorantz etorkijuen lurrunaz buruba galdu ta anken ganian ezin egonik, asi ziran zabu-zabuka. Otx 156. Aurrenetik ia guztiak bere aurka: erria ondatzera zijoala; betiko zor-pean sartu bear zuala; burua galdu zuala ta orrelakoak. Munita 116. Zoratu yako gure Erramoneri; burua galdu dau. Bilbao IpuiB 121. Deneri gerta zukek aphur bat burua galtzea eta behar ez diren jestuen orduan ibiltzea. Larz Senper 68. Irekin joango litzaken neskatxak ere, benetan burua galdu bearko likek aurrez. NEtx LBB 150. Burua galduta eukenak edo zoroak. Etxabu Kontu 109. Oraintxe bai ere burua galdu dekela! Ataño TxanKan 112.
v. tbn. ABar Goi 45. Zerb Bahnar 11. Or QA 77. Zait Plat 1.

azpiadiera-1.1

(Con aux. intrans. bipersonal). " Burua be [...] galdu jako, ta oso gaizki dago " Elexp Berg.
Zartu zanean, burua erdi galdu zaioken eta egoskortu egin uan. Ataño TxanKan 89.

azpiadiera-1.2

(Con aux. trans. tripersonal). Hacer perder el juicio.
Buruba edo zenzuna ardauak galduko baleuzkijo. Astar II 123. Zure amodioak / burua dit galdu. Iparg 351. Galdu dirak neri burua, / ardo zitalki gaiztua. JanEd I 134. Maite gaitzak galdu zizun burua. NEtx Antz 99.

azpisarrerakoSense-32.2

b) Extrañar, causar asombro.
Akhabantzarik ez duen eternitate hura, bethi has-berri. Oi burua galtzeko gauza! Dv LEd 226. Zer esan eta pensatu etzekien, baña burua geien galtzen ziona zan, berak arpegi muxiñ eta illuna ipintzen bazuen, platerakoak ere ala ipintzea. Arr GB 115.

azpisarrera-33

BURU-AGERIAN.
"Buru agaríen, con la cabeza descubierta" Iz Ulz.
Bere zaku ta zilizio, ille nastu ta buruagirian; oñ bata utsa ta zapatarekin bestea. Cb SIgn 36.

azpisarrera-34

BURUA GOGORTU.
Secarse el cerebro, chochear.
Medelen itz oriek, burua zearo gogortu ezpazait, aberats batek egindakoak dirudite. A Ardi 12s. Burua gogortu zaio aitari / orai semiak sinesteko, / nik beti hauxet erraten diot / hoiek gogotik uzteko. Xa EzinB 132.

azpisarrera-35

BURUA GOITITU

azpisarrerakoSense-35.1

a) Levantar la cabeza.
Eta gauza hauk egiten has ditezenean, xuxent albeitzinteizte, eta goiti albeitzinzate zuen buruak, ezen hurbiltzen da zuen redenpzionea. "Levez vos têtes" . Lç Lc 21, 28. Nagia ere negu hotzean [...] ohean higitzen da, bertze aldera itzultzen da, burua goititurik iartzen da. Ax 46 (V 29). Jangoikoari eskerrak emateko bezala goititu zuen Santuak burua. Mb IArg I 116. Nun nahi burua goiti zindezan, erdiz erdi aurkitzen zinuen iguzkia. JE Bur 10. Burua gutika goititu zuen eta Hazienda aldera bea, etxearen ebasgoan ari zirela ikusi zuen. FIr 147.

azpisarrerakoSense-35.2

b) Envanecerse.
Laborari hun bat züzün primaren gradia, / bena goititü dizü sobera büria; / nahiz entzün izena anderia, / galdü tizü hunak eta uhuria. Etch 428.

azpisarrera-36

BURUA GORA (Lcc).
Con la cabeza levantada; (fig.) con orgullo, sin humillarse. "Papa arriba" Lcc. "Burua gora dabila, il va le front haut" H (s.v. gora).
Ibiliko den lekhu guztietan burua gora ekharriko du, burupe izanen du eta nehoren guti beldurrik. Ax 10 (V 5; v. tbn. Tt Onsa 2). Bitartean Jainkorik gabe / burua gora airean, / errebelatu baten gisa / ibil adila lurrean. Gç 180. Büria gora aldiz nahi dianak zühaiñen adarretzaz eztü axolik, ezetare nahi itzalik. Egiat 213. Phüntü hartan heiagora, / kabalek büria gora / eginen die azkarki, / aihartüren doloruski. UskLiB 216s. Oro [...] Xuberotar jazarrien etsai errabiatuak [dira]. Halaere burua gora badatorkiote eskualdun presonera. Lf Murtuts 48. Irabazi diagü gizon izatia, esklabotarzün gogorrenaren khatien etheitia eta üskaldün bati zion bezala büria gora ebiltia. Mde Pr 48. Jinkoak emanen dezela "burua gora" bizitzeko eta hiltzeko behar dükien lagüngoak. Herr 5-1-1961 (ap. DRA ). Arpegiak argi, buruak gora, arrokeriazko barreak egiten zituen. Erkiag BatB 105. Airez aire heldu zen gure Jatsuko semea eta burua gora itzuli bere Herrirat. Ardoy SFran 45.

azpisarrerakoSense-36.1

Diote badirela ehun eta zenbeit deputatu ere, auzi hortarik eskuak garbi eta buruak gorarik aterako ez direnak. HU Zez 47. Ahalgerik gabe eta buma gorarik. Larre ArtzainB 298.

azpisarrera-37

BURUA GORATU

azpisarrerakoSense-37.1

a) Levantar la cabeza.
Arean da Doridok burua goratu ta ekusi eiano. Lazarraga 1153r. Edan gogo duena, abreak bezala, hatsik hartu gabe, burua goratu gabe, kolpe batez edaten du. Ax 342 (V 228). Azken sare-aldia botatzean, burua goratu ta esan zion Jesusen Amari. Mb IArg I 327. Burua goraturik, dakus Eizari bat zetorrela Txakurren ondoren. VMg 54. Sorokoak ozta du / goratzen burua, / uste du ikusitzen / duela zerua. It Fab 36. Orduan Antoniok burua goratu, eta itsas-lapurrak zerbait urruti ikusi zituenean, ostera belaunikatu. Arr May 184. Osaba-illobak lanean bururik goratu gabe ari ziren. Izeta DirG 104.
v. tbn. Añ GGero 250. Izt C 33. Ag Kr 222. Ir YKBiz 412.

azpisarrerakoSense-37.2

b) Envanecerse, ensoberbecerse.
Bere antust arroa ta burua besteen artean goratu naia. Mb IArg I 224.

azpiadiera-2.1

(Tras bere, etc.).
Ezen bere burua goratzen duen guzia, beheraturen da. "Quiconque s'élève" . ( ( He, Ker, IBk, Ibe bere burua goratu; ) ( TB, Oteiza altxatu, ) ( Dv, Ol goratu ) ( Brunet goitaltxatu ) ). Bakoitzak bere burua goratzea da bere burua ondo ez ezagutzea. VMg 36. Besteen gañean gere buruak goratu edo altxatu nai izatea: gere buruak geiegi estimatzea. Gco II 31. Bere burua goratzen zuen / bertzien kontra hitzinik. Mattin 91.

azpisarrerakoSense-37.3

b) Levantar cabeza.
Ez-ikusi egiteak ta ez kastigatuteak emoten dau okasiñoa ta bidea falta geiago egiteko, bizio ta gaistakeriak burua goratuteko ta geituteko. Añ GGero 205. Etxeetan gelditutako Filistintar banakak osotoro ondatu bear zituzten, bururik geiago goratu etzezaten. Lard 147. Etsai galgarri oni eman zioten burua goratzeko bidea eta lekua. Ib. 124. Batzuek garaittu orduko beste batzuek burua goratu izan dute. Inza Azalp 90.

azpisarrera-38

BURUA ILUNDU.
Ofuscar(se).
Gizon ordija alboruzka, begijak gorrituta, buruba illunduta, sustanzijarik ezetan ez daukala [dabil] . JJMg BasEsc 206. Buruko odol kolpe edo perlesíaikin zagon gaxo bat, baño etzagon osotara burua ilundurik. FIr 189.

azpisarrera-39

BURU-AIRE.
Semblante.
Pentsatzeko zen haren buru-aireak ez zuela karesazko solasik. Etchebarne 137.

azpisarrera-40

BURU-AITZINATZAILE.
"Buru-alzinazale (Sal), cizañero, enredador" A.

azpisarrera-41

BURUA ITZUL ARTEAN, BURUA ITZULTZEKO ARTEAN.
En un momento. v. BURU-ITZULTZE.
Burua itzultzeko artean gogotik osoki galdua dugu sekula santan orroit atxikiren ginuela iduri zitzaukuna. HU Zez 142. Berehala lanari eman zen, bainan Wellington aintzindu zitzaion eta burua itzul artean Larrungo mendiaz jabetu. Zerb Azk 34.

azpisarrera-42

BURUA JASO

azpisarrerakoSense-42.1

a) Levantar la cabeza.
Jaso zuen burua ta luzatu iduna zerbait balekus bezela. VMg 56. Siongo alabak ibili ziriala, eureen burubak jasota, samaak armatuta. fB Olg 77. Txorrotxgillea bere / arri leunean / bururik jaso bage / ari da lanean. Echag 145. Jesus-ek burua jaso, eta esan zien. Lard 413. Korañera makurturik eukan burua jasota. Ag Kr 72. Berriro beste soñu aundi bat aditzen du; burua jasotzen du. Goñi 27. Eta buruba jasota iñoiz baño arrokeri andijagoz, alde guztijetarata begiratu eban. Altuna 79. Jonixio burua pizka bat jasoaz zerbait asmatzen bezela ariko da. Lab EEguna 100. Apur bat ixilik gelditzen da ta burua jaso gabe bere ugazamaren arpegia betik gora begiratzen du. Etxde AlosT 28. Polik egin bear zuan eskuen gañean jarri, gerria makillari erantzi ta zankoak beste aldera bota, urrena burua jasota zutik gelditzeko. Anab Poli 93.
v. tbn. Añ GGero 249. It Fab 24. Laux BBa 50. Or Poem 526. JAIraz Bizia 89. Erkiag Arran 66. BEnb NereA 236. Bilbao IpuiB 182.

azpiadiera-1.1

Juanek eta Fraiskak jasoko balute burua eta orko joan etorria ikusi, beriala lirake berriz illik. Apaol 88 (v. tbn. Laux BBa 82, F. Labayen in Munita 6).

azpiadiera-1.2

Levantar, hacer levantar (a alguien) la cabeza.
Ekarri eban, eta alabeak eruan eutson amari edontzi bete, ezkerreko besuaz burua piskat jaso-ta. Kk Ab II 22. Eskutitza irakurri zuanak, begik lertzeko zorin zabaldu, burua illdakoari jaso zion. JAIraz Bizia 90.

azpisarrerakoSense-42.2

b) Levantar cabeza, sobreponerse. "Levantar cabeza. Estu agertu zan, baña burua jaso dau, estuvo apurado pero ha levantado cabeza" Etxba Eib.
Jausi da, jausi da Babilonia andia; nere onra, soberbia, erakeria, andinaia, estimazio, erregalo, ta gustoak bururik sekulan ezdute jasoko. Cb Eg II 120. Baña, gure Pobretxo on askoren animak salbatzeko, Euskarak burua jasotzea, Jainkoak nai du. Cb EBO 10. Zoorrez beteta, bururik jaso ezinda, gosia emoten deutseela euren ume ta ogitukuai. Mg PAb 93. Deitu euskuben erreguz legez, ta gu lagun gendubezala, gure indarren bidez, jaso zituben makurturik erabillezan burubak. Ib. 210. Aberats ilzala ta bere ondasun guztiak Oñatiko aidientzat utzi zituala! Gizonaren zoria! Berriz ere jaiki orratik, berriz ere burua jaso. Ag G 370. Euskalerriak geiago burua yasoko etzulako etsian. Ldi IL 133. Gauza guztien jabe estadua egiñaz, asmu ori lortuta dago: orrelan domukeriak ezingo dau egundo bururik jaso. Eguzk GizAuz 65. Ondamen ontatik burua jasotzen naiko lan izan zuten Hegiaphaltarrak. Etxde JJ 214. Onexek dauka gure euskera / burua jaso eziñik. BEnb NereA 91. Mixeri beltza aixa sortzen da, / zoriona da nekeza, / Berriz burua jasotzen emen / ezta lantegi erreza. Basarri 103. Juanak etzuan bere bizitza guzian bururik geiago jasoko. NEtx LBB 27. Azkeneko gizon-iltzearen kutsuak garbitu ta bizi-pozean buruak jasotzen ari giñun. Ataño TxanKan 102. Elkarrekin jasoko dugu burua, elkarrekin lehiatzeko bihotza badugu. MEIG IV 114. Euskarak, Nafarroako euskarak buruenik ez zuen burua jasotzen, behetik beheitiago zihoan. MEIG VI 77.

azpisarrerakoSense-42.3

c) Plantar cara, hacer frente.
Atzeak eta auzoak etzuten burua jasotzeko alik, zeren Dabid-en gerrarako argia eta indarrak baziekizkiten. Lard 204. Sukaldean sartu ezkero Engraziren menpeko ta neskame izan bear baitut eta bururik jasotzen ausartzen ezkero edozer zatarkeri entzun bearrean izaten naiz. Etxde JJ 106.

azpiadiera-3.1

Orrelaxe berekautan izketan ari zala, kolkopean zamorro beltz ikaragarri batek burua jaso zion. TAg Uzt 163.

azpisarrerakoSense-42.4

d) Destacar, sobresalir.
Aberrijaren etsajen aurka / Gurendaz ainat gudatan / Buruba jaso eban / Erri au. Enb 40. Gizon jakintsuen artean bere burua jasotzen zuen asko-jakin baten omenak geiago ta geiago zabaldu ta goratzera alzatozte. Etxeg ( in Muj PAm 17 ). Ta aldiz, Birjiña ager zanetik, / zabalduz bide berria, / itxasoz aruntz t'onuntz burua / jaso zun Euskalerriak. SMitx Aranz 89.

azpiadiera-4.1

Jakina Frantzian lehenago eta errutsuago dela joera hori, baina Espainian bertan jasoa zuen burua 1700 baino lehenago. MEIG VI 51.

azpisarrerakoSense-42.5

e) " Bere burua jasotzen erremia, naiz da ezer izan ez, pronto a alabarse, aunque no sea nada" Etxba Eib.

azpisarrera-43

BURUA JO

azpisarrerakoSense-43.1

a) (Hacer) perder la cabeza. " Burua ioa du, il a la tête creuse" SP.
Aiei! Aiei! dio kapitainak, oihu samin batekin; ene iloba burutik aldaratu da, tenpestak burua jo dio. Laph 226. Bekhatuen orhoitzapen biziegiak burua jo zion azkenean. Ib. 236.

azpisarrerakoSense-43.2

b) " Jainkoak burua joko ahal dio, plaise à Dieu de lui toucher le coeur, de le faire changer de sentiment" Dv (s.v. jo ). v. BURUA HARROTU.

azpisarrerakoSense-43.3

c) Llegar al (a un, etc.) extremo.
Ahal guziak egin zituzten Iñaziori bere lagunen khentzeko. Ezin bertzez, azkenean huna zer buru jo zuten. Goiz batez, hiriko muthilak harmetan sarthu ziren ospitalean, hirur gizon gazteak altxatu zituzten eta zoin beren etxerat ereman. Laph 106.

azpisarrera-44

BURUA JOAN (V; A DBols). Ref.: A; Etxba Eib (burua juan); Elexp Berg .
"Sentir vertigo" A, A DBols. "Darle a uno el vértigo, perder el conocimiento. Goi gañetan, burua juaten jata. Ordu erdixan, burua juanda egon zan" Etxba Eib. "Marearse. Lagunduidazu, edozein momentutan burua joaten jata ta; eztakitt, tensiño bajua, ero" Elexp Berg.
Ama gureari trenean ibilteko ezin esan leio, trenean burua joaten yakola diño ta. Zam Man 25. Urrezko diruen batzuk atara ta sartu ebezan. Peruri, urria ikusirik burua yuan yakon. Kk Ab II 76.

azpisarrerakoSense-44.1

" Burua joan (gan, fan, etc.), (gral.), perder la memoria" A.

azpisarrerakoSense-44.2

"Delirar" Elexp Berg. "Burua be jun jako, galdu jako, ta oso gaizki dago" Ib. v. BURUTIK JOAN.

azpisarrera-45

BURUA JOSIA IZAN.
"Burua iosia du, il a la tête cousur, il est fou" SP.

azpisarrera-46

BURUAK EKARRI.
Ocurrirse. v. BURUAK EMAN.
Egin izan dozun susma deungeari edo buruak ekarri izan deutsun peko txarrari, arin ta bete-betean sinistea emon deutsazunez. Añ EL2 154. Ziztagarriak ziran, benetan, buruak zekarzkion oroitzapenak! TAg Uzt 248. Une ura liskar une etzala buruak ekarririk, beinbat geiago bere lera itto zun aitaganako errespetuz eta sendiaren pake alde. Etxde AlosT 94.

azpisarrera-47

BURUAK EMAN (G, L, BN, S ap. A; Lar; emon V ap. A; Añ).
Ocurrirse; proponerse. "(Ponérsele a uno algo en la) cabeza" Lar. "(Púsosele en la) cabeza, buruak eman dio" Ib. "(El) corazón me lo decía, gogoak, [...] buruak, biotzak emoten eustan" Ib. "(Mi) pensamiento me lo decía" Ib. "(Ponérsele algo en la) cabeza, buruak emon" Añ. "Ocurrir algo a la memoria" Ib. "Encapricharse" Ib. "(Cuando le da la) gana, buruak ematen dionean" Ib. "Onelakorik barriz-i! Buruak emoten deutsan dan dan dan dana egin bear dau (V-m)" A. v. BURUAK EKARRI, GOGOAK EMAN, bururatu (4).
Buruak eman ta asmatu zituen ezin kontatu al adina Jainko, bakoitzari Erriari zegokan izena ematen zioela. Ub 35. Eta beste onelango neka-aldi asko [egizuz], buruak emongo deutsuzanak. Añ EL2 68 (EL1 60 asmatu). Zuaz eurakgana zerbait itandutera, eranzuten deutsube urrengo burubak emon deijuena, guzurra eta abarra. Astar II 38. Burubak emon eustan eurakaz juatia ta alan egiñ neban. JJMg BasEsc 240. Baña, nori buruak eman zegiokean [...] Jaunaren serbitzura emateko baimen eta eskudanzia eskatuko zuela? Arr May 186. Nor nahirekin ele; bakotxari beretik, bainan beti ele ona, buruak eta bihotzak emaiten zion bezala. HU Aurp 116. Amesgille zoro ari buruak eman dio, ikusi dun neska bat bear dula. Or Mi 91. Nok uste a izan zala makillariya? Ezta buruak emon be! Kk Ab II 166. Bertolda, baserrittar jatorra, iñori burubak emon leukijon larra-gixon ezain eta matxarrena. Otx 6. Orrelakorik beñere iritxiko badegu, aundiki euskeltzaleok leen-leenik ari bear degu euskeraz: au eskolako aurreri ere ematen diote buruak. Ldi IL 61. Arpegiaren zurbiltasunari igarririk, berri txarrakin ote zetorren buruak eman zion. Etxde JJ 276. Buruak emon, eta axe egin. Erkiag Arran 91.
v. tbn. A Ardi 47. Mok 20. Zait Plat 89.

azpisarrera-48

BURU-ALTXATZAILE.
Que hace levantar cabeza.
Bañan berzela da iauna / zeren eta enea, / zu baitzare fabore eta / buru altxatzaillea. EZ Eliç 179.

azpisarrera-49

BURUA MAKURTU

azpisarrerakoSense-49.1

a) "Baxar la cabeza" Lar.
Biak lurrean zitzaizkon / behin belhaurikatu, / gero buruak ziotzoten / lurreraño makhurtu. EZ Noel 58. Berri hau nigandik aditu ta egin dezutena da buruak makurtu ta illun ta triste gelditu, berri gaistoren bat adituta bezala. Mb IArg I 323. Uztarria erakutsita beste gabe, etorri oi zan Idiskotxoa burua makurtzera. VMg 58. Batzuek geiegi makurtzen due burua, edo manteliña, eta erraz gerta diteke Apaizari eskuetatik erortzea ostia. AA I 458. Burua makurtu, aitatu, entzun, edo irakurten danian Marijaren izena. Ur MarIl 4. Jesus-ek burua jaso [...]; eta berriz ere makurtu, eta lurrean eskribatzeari zerraikion. Lard 413. Riktrudisek, bere burua piska bat bi bidar makurtuaz, erakutsi eutsan bere baimena arrotzari. Ag AL 46. Mando errukarriak bein baiño ezeben burua makurtu. A BeinB 84. Doi doia burua makurtzen duela. Barb Sup 90. Tira; sartu ondo beste beso au ta makurtu buruba pizka bat. Otx 80. Bien begiak alkar topatzen zutenean, umil-umil burua makurtuko zin. Ataño TxanKan 89. Bi eskuak elkarren gaiñean zituela, burua pixka bat makurtuta, nola kantatzen zuen. Zendoia 233.
v. tbn. Cb Eg III 353. JJMg BasEsc 58. It Fab 77. Izt C 249. Xe 299. Zab Gabon 105. Apaol 54. Moc Damu 21. Echta Jos 246. Goñi 30. Urruz Zer 117. Inza Azalp 70. Altuna 10. ArgiDL 71. Jaukol Biozk 12. Ol, IBk e IBe Io 19, 30. Alz Ram 91. Anab Usauri 90. Etxde AlosT 75. Or QA 195. And AUzta 135. Izeta DirG 56. Osk Kurl 153. NEtx LBB 32. Alzola Atalak 68. Lab SuEm 179. Azurm HitzB 61.

azpiadiera-1.1

Indarraldi bakoitzean, burua makurtuta, zulatzen zun ontziak ur-sailla. TAg Uzt 234. Basoaldean ain eder agiri zan loreak, bidariaren oinazpian burua makurtu bear izan du. Ib. 312.

azpisarrerakoSense-49.2

b) Humillar(se), someter(se); acatar. "Agachar la cabeza, humillarse. Aura, burua ez makurtzearren kapaz da edozer astakerixa eitteko " Elexp Berg.
Beharko dut gauza guzietan neure burua apaldu, makurtu eta plegatu humiltasunaren eta mansotasunaren aldera. SP Phil 180. Trublaturik ene arima, / milla pena tut sofritzen; / hala ere urguillutsua / ez zait burua makhurtzen. Gç 217. Burua makurtzen dutenak edo humillatzen diranak. VMg 81. Erbestetar gaistoak / nai eukezan galdu / euskaldunak eztabe / bururik makurtu. Zav Fab, RIEV 1907, 92. Burua makurturik / medikua joan zan. It Fab 132. Jaunaren esanari burua umilkiro makurturik. Lard 98. Legeai ez deutsanak makurtzen burua, / askotan izango dau ankan kirrillua. AB AmaE 316. Gertau zan arrigarritasuna siñistu ezinda, buruak makurturik, barruak jaten, iñoiz baño erreago ta zitalago, euren beaztun mingotxak norbaiti arpegira jaurti naian. Ag Kr 169. Aurrerantzean, luzaro ibilli zan burua makurtuta apaltasun onagaz. Echta Jos 106. Kristau onak aren legetara beti pozik burua makurtuko du; badaki arren aoz agintzen dula Jesukristok. Inza Azalp 102. Ez det eramango aurrerakoan olako muziñik, eta ez diot bururik makurtuko. Or SCruz 99. Estaduak agindu ta enparauak burua makurtu. Eguzk GizAuz 115. Bere lagunen iritziari burua makurtuz, eroapenez. TAg Uzt 235. Ez da Euskalerrin neri burua / makurtuko ez didanik. SMitx Aranz 20. Eztaki burua makurtzea bearrekoa izan oi dala sarritan. Etxde JJ 23. Burua makurtu ta azpiratuak bizitzeak. Ataño TxanKan 241. [Progresismoa] zeharo lur jota dagoela diotenak ere badira. Ez, horratik, mundu guztian. Bizi da oraindik xoko batean, eta ez dago burua makurtzeko. MIH 173.
v. tbn. Otx 54. Zait Sof 174. Txill Let 138. NEtx LBB 194. Alkain 152.

azpisarrerakoSense-49.3

c) Ladear la cabeza.
Kaperako alderdira burua makurtuz eta kokotsa luxatuz. Barb Sup 139. "Meningitis" duten aurrek kolore zuri triste, burua beti alde berera makurtzen dutela. FIr 192.

azpisarrera-50

BURUAN

azpisarrerakoSense-50.1

a) (G-azp-nav, AN, B, BN-lab-arb-ciz, R, S; SP, Ht VocGr 375, Lar, Añ, Dv, vEys, A). Ref.: A; A EY III 255; Gte Erd 41s .
(Tras gen.). Al cabo de, después de, en el plazo de, al fin de. " Noizpaiteren buruan, au bout de quelque temps" SP. " Lipar baten buruan " Ht VocGr 375. "(A) cabo, al cabo de, lo mismo que después de, buruan, ondoan, pospuesto al genitivo precedente; al cabo de dos días, egun biren buruan " Lar. "(En el) espacio de cuatro años, lau urteren buruan " Ib. "Dentro de pocos días, egun gitxiren [...] buruan " Ib. (cf. Lar y, con algún cambio, Añ: "Plazo, epea, burua, plazoa", "término, tiempo determinado, epea, burua"). "(Al) cabo, después de, (c.) orren buruan " Añ. " Urthearen buruan, au bout de l'année. Zortzi egunen buruan, après huit jours" Ib. " Buruan (V, G, L, BN), au bout de; [...] régit le génitif" vEys. " Denbora gutiren buruan (AN), al cabo de poco tiempo" A. " Egun zenbaiten burian (S), al cabo de unos días" A EY III 255. v. BURUKO. Tr. General en los septentrionales y navarros. Entre los guipuzcoanos, si bien aparece desde mediados del s. XVIII, es algo menos frecuente; es bastante escaso --al menos hasta el s. XX-- en textos vizcaínos (antes hallamos algún ej. en Moguel y Añibarro).
Eta eure trabailuia duian penitenzia, / Iangoikua lauda ezak gauza ororen buruian. 'À la fin de toute chose' . E 45. Eta sei egunen buruan, har zitzan Iesusek Pierris eta Iakes eta Ioanes haren anaiea, eta eraman zitzan apart mendi gora batetara. Lç Mt 17, 1 ( ( He, TB, HeH, Dv, Echn, Samper, Leon -en buruan, ) ( Ip, SalabBN -en burian; ) ( Ur sei egunen ondoren, ) ( Hual, Or sei egunez gero, ) ( Ol sei egun buruan, ) ( Ker sei egun geroago, ) ( IBk, IBe handik sei egunetara ) ). Gauza hauen buruan beha nezan, eta huná, bortha bat irekia zeruan. Lç Apoc 4, 1 ( ( Dv gero ) ). Iaioz geroztik berrogei / egun baten buruan, / burasoek presentatu / zinituzten tenpluan. EZ Noel 142. Hauk guzion buruan, ene arima, hauk guzion buruan nola gobernatzen gara? Harb 141 . Zeren zuk nahi duzu hemendik urthe baten buruan, edo gehiagoren, zeure zahartzean, ondu. Ax 174 (V 117). Denboraren buruan [...] gaixtoen alderakotzat usatuko duela. Ib. 619 (V 399). Nihor heldu denean hamar edo hamabi orenen buruan handik su bilha, eztu kausitzen guti bat baizen. SP Phil 436. Sortu bederatzu hilabeteren burian. Tt Onsa 114. Hillen nauela herioak / Milla urtheren buruan. Gç 179. Konbertitu berrian berthute gehiago ginduela, handik hañitz urtheren buruan baiño. Ch I 11, 5. Desterru onen buruan erakutsi dazaguzu zeure sabeleko fruitu Jesus bedeikatu ori. El 7. Denbora handiaren buruan ethorri izan zerbitzari hekien nausia. He Mt 25, 19. Orai hartzen düzü gogua emaiteko deseñ huna, eta oren baten bürian ari zira, deseñik batere hartü ezpeitzünü bezala. Mst I 22, 6. Zenbait ilzen dira jaio ta fite; beste zenbait ill zenbaiten edo urteren buruan. Mb IArg I 284. Urte edo denbora gutxiren buruan zer suerte dedan jakingo det. Cb Eg II 22. Bi ilhabete heien buruan, bihurtzen da alegeraki hura inmolatu-gogo zuenaren eskutarat. Lg I 221. Emakumeagandik jaioko zala denboren buruan demonioaren esku ta indar guziak garaitu ta galduko zituana. Ub 11.
Urteren bürian ene phenak hasiren dira. 'Au bout des années' . Xarlem 941. Denpora gitxiren buruban etorriko natxatzu amabi aneguen dirubaz. Mg CO 91. Urtearen buruan itandu eutsan Nagusiak fraide ari, ea zelan joakon bere aragizko tentaziñoakaz. Añ GGero 265. Milla ta milla urteán buruán. LE Doc 272. Ainbeste komunio gaiztoren buruan gogortua geratu zitzaiola biotza. AA I 431. Mende oste ikharagarri haren buruan, eternitatea ez liteke batere gutitua. Dh 167. Greziyako artzaiak / ona Donostiyan, / iru urteren buruban / bigarren aldiyan. Echag 69. Itsasoan ur xorta den bezenbat miliun urtheen buruan, ifernua bere tormentekin bethi has berri izanen da. Jaur 123. Zenbait urhatsen buruan. Gy 201. Illabete batzuen buruan Prinzipe, andizki eta gañerakoak Gazara bildu ziran. Lard 146. Hogei eta laur orenen bürian ezarten da lasto edo zümen gañen. Ip Dial 88 (It igaro ondorean ). Hiru asteen buruan, laxoagotzen da lokharria. Dv Lab 388. Handik zonbait orenen buruan, Franzizkoren berri galdez ethorri zen Zabiereko muthila. Laph 197. Urte beteren buruan ere bere gaizki-egiñaren barrungo naigabe, kezka eta arrak bere herida sendatzen uzten etzion. Arr GB 92. Esango degu atertu dala / Epe gitxiren buruan. AB AmaE 56. Ezkondu eta zenbeit urtheren buruan, bazuelarik ordukotz haur multxu bat, hasi zen gogoeta hobe batzuen egiten. Jnn SBi 75. Ez ginitazke bi asteren buruan deus izan dela ere orroit. HU Zez 145.
Zortzi edo amar egunen buriuan asengra egitatan. Mdg 140. Iru egunen buruan emen zan berriz. A Ardi 90. Oren-erdi huntan egin ez duguna, nola eginen dugu oren baten buruan? Barb Sup 184. Bi asteren bürian jaun apezküpiak izendatü zian Haritchabalet Santa Graziako bikari. Const 23. Handik hogoi urtheren buruan [...] bertsu hauk eman zituen. Ox 192. Bearrik iguzkia jausten ari zela eta gutien buruan mendiz araindian itzaliko zitzaiola. FIr 147. Ogei ta sei egunen buruan / kanaltxo bat topau zuten. MendaroTx 352. Illebete batzun buruen guztizko ederto nenguen. Kk Ab II 59. Bainan zoin tinki ez josiak oraino elgarri adailuak, hoinbertze menderen buruan! JE Ber 56. Are mendeen ta gizaldien buruan ere, erriaren odola beti diyoala gorri. Ldi IL 134. Berrogeitazortzi orduren buruan beranduen dala [...] erantzunak [...] bidali bear dituztela. EAEg 14-10-1936, 44. Asko elheren buruan, deliberatu zuten azkenean beharko zutela borta-kankail hura orgetan kargatu. Lf Murtuts 33. Kasik ordubeteko bidearen buruan. Mde Pr 83. Bederatzi urte auen buruan, neronek ere ikasi det nagusiari errietan egiten. NEtx Antz 74. Han hil zen hogoita zenbait urteren buruan. Zerb Azk 78. Egun gitxiren buruan aitak batetik eta amak bestetik, bide biren erdian jarri eben Zuriñeren gogoa. Erkiag Arran 129. Ni hil eta hamar urteren buruan ez bada, ni ahantzirik, berriz ezkondua. JEtchep 62. Ilabete baten buruan bazen hor kasik Kagoshiman urte baten buruan bezenbat giristino. Ardoy SFran 226. Urtiaren buruan / zutik gera asten. Uzt Sas 32. Handik zonbait urteren buruan hil izan zen. Etchebarne 31. Pixkanaka, urteen buruan, azitzen ari zitzaion [karatxoa] . JAzpiroz 42. Dakienak daki --eta ez dakienak ez dakike azterketa nekagarrien buruan baizik. MIH 371.
v. tbn. (para autores vizcaínos y guipuzcoanos) Moc Damu 21. Urruz Zer 54. Alz Bern 66. Mok 8. Or SCruz 27. Otx 78. JMB ELG 83. ABar Goi 59. Eguzk GizAuz 26. TAg Uzt 118. Munita 66. JAIraz Bizia 85. Etxde AlosT 95. Azurm HitzB 38. Berron Kijote 18. Etxabu Kontu 86. Ataño TxanKan 144. Gerrika 268.

azpiadiera-1.1

(Tras part.). " Il-buruan (L, R), después de morir" A (s.v. buru ).
Zenbait million urthe banu / egon behar ifernuan, / uste nuke handik libratu / hek akhabatu buruan. Gç 172.

azpiadiera-1.2

(Tras frase relativa).
Urtheak, millionka, iraganen diren buruan, egundaino bezala, hasi beharko da berriz erretzen. Lg II 91.

azpiadiera-1.3

(Tras sintagma nominal en caso absoluto). "Dentro de pocos días, (c.) egun gitxi [...] buruan " Añ. " Urte buruan etorri zen (AN-5vill, B), bi ilebete buruen (B), hiru ordu buruan mendi xuriak agertu ziren (AN-5vill, BN-lab)" Gte Erd 41.
Sei egun buruan Kepa, Yakob ta Yon aren anaia Yesuk aldera artu ta berekin mendi garai batera daramatzi. Ol Mt 17, 1 ( ( Lç -en buruan ) ). Gaztigu au argitaratzen dan egunetik asita amar egun buruan [...] azaldu bedi. EAEg 5-5-1937, 1616. Andonik illabete burun lurra erosia zeukan eta makinak eskatuk ere bai. JAIraz Bizia 63.

azpiadiera-1.4

(Tras ororen, guztiaren, etc.). A fin de cuentas.
Zeren hek dira, bai arrazoinaren, bai karitatearen eskasia handiak, eta guzien buruan tratu hetan ezta enganiorik eta falseriarik baizen. SP Phil 385. Ordean horien guzien buruban zuen debozionea ez badoa behinere hura imitatzerañokoan, zuen debozioneak ez zaituzte salbatuko. Mih 3. Ororen buruan ezta gauza bat baizen behar-beharrik. Dh 207. Zonbeit urthez [ogi] hetarik poxi bat egunean jaten nuen, ororen buruan, gizona ez da ogiz xoilki bizitzen. MarIl 76. Bainan ororen buruan, haren izena ezditeke egiazko Yainkoaren izen estropiatu bat baizen. Hb Egia 71. Eta guzien buruan ez dut uste, Jainko bat hain onarekin, hain hitzekoarekin, hain aberatsarekin, galtzerik banuken. Laph 248. Bainan guziaren buruan zer da? ongi ezkaren batean, oren bat irauten duen oinhazearen pare. Jnn SBi 146. Ororen buruan, Jainkoak gure beharrik ez du, den gutienik. HU Zez 35. Zer da gure adimendua, hartaz baigaude guziz hantuak? Gauza guti. Badakiguia deus ororen buruan? JE Bur 166. Eta, oinon, guzien buruan, Katzo bildu banu bederen, deusik ez ziezken hoik oro. Barb Sup 77. Ikusirik apez gei gaizoak etziala egin, ororen bürian, jateko buxi baten [...] kontrabanda baizik. Const 20. Baño guzien buruan asaldatzalen burupide eta xede bakarra ebasgoa zuten eta dute. FIr 136. Guzien buruan, zer-nahi izen latin eta greka ukanagatik, sendagailu gehien-gehienak ez ote dire landaretarik heldu? Zerb Azk 88. Oroen buruan zer biziera ilaun, gertakari gabekoa berea. Mde Pr 149. Bainan, oro konda eta ororen buruan, lorietan zen gure misionesta. Ardoy SFran 168. Aita, bakarrik utzi ninduzun munduan, / ez denbora luzeko, guzien buruan. Xa Odol 76.

azpisarrerakoSense-50.2

b) (Tras gen.). A lo largo de, durante.
Onela bada, erraz orraztuten da bere ariman urtearen buruan sarri ta denporaz konfesetan dana. Añ GGero 348. Probinzia onetako arategi eta etxe berezituetan urtearen buruan iltzen dituzten abelgorriaz. Izt C 173. Sei urteren buruan ogeita bederatzi Errege eskuratu, eta il zituela. Lard 118. Nork esan zenbat milla persona sartzen diran urtearen buruan eliz artan? Goñi 96. Agindu ori egunaren buruan austen daben bakoitzean. KIkV 78 (v. tbn. KIkG 63). Gutxienez sei illabeteen buruan itxas-ontzietan edo arraintzan lanpidez jardun izan badira. EAEg 10-11-1936, 260. Maite dan norbait edo kutun dan zerbait ainbeste urteren buruan ikusi ezta, barriro ondoan eta inguruan ikusirik. Erkiag Arran 10. Ikusi ditu egun laburren buruan bear-izana, bakartadea, gose ta egarria. Erkiag BatB 120. Eskeintza au, al bada, egunaren buruan sarritan berritua izan dedilla, batez ere gertakizun garrantzitsuenetan. MAtx Gazt 90.

azpiadiera-2.1

(Tras sintagna nominal en caso absoluto).
Bi urte bete buruan iru gorputz atera zituzten gure etxe artatik. Salav 24.

azpisarrerakoSense-50.3

c) Al comienzo, a la cabeza, al frente, delante.
Egun batez hiri baten eskaladaz hartzeko, armadaren burian, murraillian gora igaiten zela. Tt Onsa 16. Jedeon eman zen hirur ehun gizon heieen buruan eta hurbildu zen etsaietarat. Lg I 213. Agure zaharrena yartzen zen buruan, / erramuzko adar bat zuela eskuan. Hb Esk 100. Seieun da geiago milla gerra-gizon [...] zijoazen eta hoien artean lenengo edo buruan, Moisesek irabazitako lurra eman zien aietatik berrogei milla. Lard 109. Goarat abian zela jakitearekin, girixtino berriak, errege buruan, milaka juan zitzaizkon. Laph 222. Etsaiarekin bethi guduan / hemen gabiltza munduan: / Pharatzen bazaizkigu buruan, / oi gu nork bentzu orduan! Zby RIEV 1908, 285. Denik ere gisanago zen gizon bat eta ez neskatoko bat izan zadin kanaila multzo haren buruan. Elsb Fram 82. Jende gustijen aurretik, buruban, joian. Altuna 68. Buruan dijoazen erri jantzienei bostekoa eman nai diela [Euzko-erriak] . "A la vanguardia" . EAEg 31-1-1937, 944. Monasterioko monja guzien Segizioa (Abadesa Ordekoa buruan, eta gañerako monjak ondotik). Lek SClar 138. . . Eskolumeak, irakasleak buruan izanik, aurretik agertoial edo lauburu bat gora jasota eroiela. Erkiag Arran 163.

azpiadiera-3.1

Al frente de, dirigiendo (un trabajo, una institución, etc.).
Eta erabaki zan San Bernabe Antiokiara bialtzeko, ango eginkizunen buruan jarri zedin. Lard 500. Langile xinple izanik, emeki emeki, bere abileziaz eta bere entseguez, fabrika handi baten buruan pharatu zen. Elsb Fram 66.

azpiadiera-3.1.1

Gudari argitsua [...] aurkituten da gaur Gobiernuaren buru ta aurrian. (1854). BBatzarN 173.

azpisarrerakoSense-50.4

d) En cabeza de, a cuenta de. "Escarmentar, besteren buruan zentzatu " Lar Sup. "Escarmentar, besteren buruan zentzatu, ikasi " Añ.
Otsoak eta horak ahunzaren buruian bake. Saug 169. Zenza zaitez, bada, orien buruan ta izan zaitez bear bezalako kongregantea. Mb IArg I 330. Besteren buruan kalte au ikusi ta nola begiak argitzen ez dituzu? Cb Eg II 62. Eskarmenta gaitezen / eulien buruan. It Fab 259. Itz oiekin gu guziok, Apostolu maite aren buruan, Maria guziz Santaren mantupean, humeak Amarenean bezala, ipiñita. Lard 461. Zelan ikusten dira besteren buruan / urteak oi dabena egiten munduan! AB AmaE 311. Zain kaleko "negosioa"kaz. Peruren buruan ikasi. Kk Ab II 78. Besteren buruan ikasterik ez. Txill Let 82. Besteren buruan ikasi beharko dugunez gero, saia gaitezela bestetango berriak diren bezalatsu azaltzen. MEIG VIII 119.

azpisarrerakoSense-50.5

e) En (mi, tu, etc.) opinión, según creo (crees, etc.). " Nere buruan ala da, es mi opinión (G-to)" A EY III .
Gura dozu [...], onenbeste atsegin emoten badeutsu nire bizitza dontsubak, ikusi zeure buruban nasan edo ez benetan zorijonekua? Mg PAb 215s. Iduritzen zaie itsasoan daudela ta ontzia galtzeko perillean dabillela; etxea zebillen alabaña aen buruan azpikoaz goora irauliaz. AA III 376. Batzuen buruan zozo-abia dirudi edo perretxikoa edo abatsa, ta bestienean mats-orria. Ag G 164. Neri iduri zait, iru gauz oiek erabat aginduko zitula, baño bere buruan berexi egingo zula irugarren aukera ori. Or SCruz 115.

azpisarrerakoSense-50.6

f) " Neure buruen pentsatu nuen (V-gip), egin nuen ene buruan (BN-arb)" Gte Erd 43.

azpisarrerakoSense-50.7

g) " Burun, por fin" Etxabu Ond.

azpisarrera-51

BURUA NAHASI, BURU NAHASTU

azpisarrerakoSense-51.1

a) (Hacer) perder la cabeza, el juicio. Cf. buru-nahasi.
Gizona, zer pentsatzen duzu, / ala buria nahasi zaizu, / zure plinta horiez / estonatzen naizu. AstLas 21. Festok, jentilla zalako, etzion San Pabloren itzketari igerritzen, eta esan zion: Zuk buru guzia nastua daukazu. Lard 527. Kontuan zaudete, Ammoni ardoak burua noiz nasten dion. Ib. 195. Hil zen, bihotza zaurtua eta burua nahasia. Hb Egia 16. Len ere egon zan estuturik buruba nastu ta gorputzeko dardarrako aundiyakin. Sor Bar 53. Berri horrek nahasi bezala zion burua gobernadoreari; etzakien gehiago non zen. Jnn SBi 102. Ametsetan ari dan, burua naasi zaion, zentzua galdua duan... Mok 13. Burua nahasten denean [...] eri bat baitan biga balire bezala iduri duela. FIr 188. Burua pitin bat naasi zitzaidan, nai ez nuna esateko. Ldi IL 90. Orduan aphez xaharrak, burua guti edo aski nahasirik, argi-hiltzeko makhil luze hura hartzen du bi eskuz eta kask! gain-behera Murtutsi. Lf Murtuts 11. Burua nasten asi ta egunero beteta [ardozaleak] . BBarand 160.

azpiadiera-1.1

Zeri ixan ete eikijon zarraparra au igarri eziñik, buruba nastau ta abua zabalik arrittuta geldittu zan. "Tutto confuso". Otx 24. Ardi galduen ondotik egun osoa ibili-eta, lehertua, kanporat itzuli nizelarik, ardirik gabe, ha, arrunt burua nahasi zaut. Larz Iru 86s.

azpiadiera-1.2

(Hacer)marearse.
Etzitaken gaiñetik harat beha. Behin baiño gehiagotan, erregiña, burua nahasi eta bixta galduz, alditxartu zen. Atheka 155. Untziaren harat hunatak nahasi ziozkaten burua eta barnea. Prop 1884, 176. Kale zuzenik ez, burua nastu ainbesteko bide okerrekin. Anab Aprika 19.

azpiadiera-1.3

(Fig.). Volver loco, embelesar.
Ua gatza neska arena! [...] Nori burua nasitu ez Yolandak? TAg Uzt 215.

azpisarrerakoSense-51.2

b) Calentar los cascos. v. BURUA HARROTU, BURUA BEROTU (c).
Libertin batek deizün nahasi büria, / gallerazi naizü ni eta etxaltia, / malerus errendatü oro familia. Etch 127. Zertarako dirade / beron liburuak, / ez bada nastutzeko / alferren buruak? It Fab 100. Iri burua nastu ditek. Noiz ezkero sartu zaizkik ezpa oiek? ABar Goi 57.

azpisarrerakoSense-51.3

c) Preocupar(se), obsesionar(se).
Neskak eman zion etsipenak burua nasten zion. Or Mi 53. Ta guzia... bere burua nasteko ta biotza minberatzeko. NEtx Antz 74.

azpisarrera-52

BURUAN HARTU Tr. La forma buruan es más empleada que burutan en esta expresión.

azpisarrerakoSense-52.1

a) (V-gip), BURUTAN HARTU (AN-5vill, B). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 223; Elexp Berg .
"Memorizar, tomar en la memoria. Justinianon lege guztiak buruan artuta zittuan " Etxba Eib. " Burutan artu dut izen ori (AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 224. " Buruan artu, memorizar, tomar en la memoria. Esan zotsan baiña eneban buruan artu aren telefono numerua " Elexp Berg.
Oren bakhotxeko kopla ikhusazu berezia, / eta buruan hartzera mugaz zaite lehia. EZ Man II 42. Ausiabar asko artu gura dozu buruban artutiaz ta lumiaz iraastiaz euskera izenak. Mg PAb 82. Arren, Yauna, argitu nagizu, zeure esan ederrak burutan ondo artuteko. Añ EL2 200s ( EL1 197 ikasteko ). Alaba kantatzen ta aita aditzen, egondu ziren aunitz denbora San Marzial ikasten [...]. Azkenian artu zun burutan. Auspoa 77-78, 18.

azpisarrerakoSense-52.2

b) BURUTAN HARTU (V, G, L, BN, S). Ref.: Lh; A EY III 265 .
"Prendre en considération" Lh. " Burutan artu, tomar en consideración (V, G, L)" A EY III 265. Cf. A: "Burutan (V, G, L), en consideración, (tomar) en cuenta"

Ezar nezan porogutan. / Ordea hanbateki / ez isireki / har den'eztela burutan. Or Po 29 (cf. Lfn NotesO 150: "Vers obscur. Burutan hartu signifie 'prendre en considération' [...]. Le poète veut dire: 'tout en me mettant à l'épreuve, ne t'obstine pas à ne pas voir la réalité de mon amour'"). Iduritzen zait ordu zinukeela, haurtasuneko solasak utzirik, gizonaren eginbideak burutan hartzeko. Dv Lab 1. Aita Leonen enkargu ederrak / artu ditzagun buruban, / bide onian segi dezagun / agintzen digun moduban. Ub 140. Adi zak, Mattin, eta har ongi buruan erratera nohan hau. Elzb PAd 78. Parkatu bear deustazu, adiskidea, gogoratuten badeutsut zure erritarrak eztabela olango erakutsirik burutan artu, nire gomutan beintzat. Ag AL 48. Liburuetarik buruan hartuko ditu jakintsunen amets eta erran xoragarriak. Luma eskuan, hek bezala egitera lehiatuko da. JE Bur 179. Trozorik-trozo ibiltzen ere / asperturikan nenguan, / ezkondutzeko pensamentuak / artu nituen buruan. Tx B I 68. Aurrenik, au buruan artu ongi: gizatasuna bat dala ta giza-eite edo itxura besterik dala. Or QA 151. Iluntzeak, gauzen itxura lausotzen duelarik, badarakar gogoeta bakan horren buruan hartzera. Mde Pr 370s. Egizale dala uste dugunean, ez gera ausartzen gezur dala dakigunik edo uste dugunik esan zula burutan artzen. Or Aitork 359. Ez dea Jondoni Joaniren baitan ekarria, egia behar dugula ez bakarrik buruan hartu, bainan "egin"? Lf ( in Zait Plat XXII ). Ikusi ta aztatu ditezken gauzetatik "tasun" orokar oiek [...] atera, eta materiazko soiñekoa gauzei kenduaz, izpiritualki buruan artzea. Ori da pentsatzea. Vill Jaink 66. Ain zuzen, errepublikearen eguna. Baiña ori buruan artuta ez euskuen deitu ango [...] bazkunakoak. Etxabu Kontu 48.

azpisarrerakoSense-52.3

c) Meterse en la cabeza, creer, convencerse. " Burutan artu du ori eta ezin kendu (B)" Gte Erd 235 (s.v. obsesionatua. ).
Bat bederak hala dela / har beza har buruan, / bizirikan hilla dela / izan arren Munduan. Arg DevB 163. Baldiñ norbeitek buruan gogorki hartzen badu bere sentimenduak buruzagienak baiño hobeak dituela, nor izanen da gai [...] haiña enganiotik atheratzeko? He Gudu 65. Buruan hartua dute / guziak heientzat yaiotzen direla. Gy 264. Ez barka [haurrari], buruan hartu arte deus eztuela ikastekoetan ikustekorik eskuarak. HU Aurp 202. Egundaino ezin du hartu buruan haren hutsik bazitekela. Barb Sup 70. Zer bürian hartü zien eta hartü azkarki Etxegoihenek eta Elgebarnek? Espainiako apezek etzakiela latirik. Const 38. Ori txantxetan etorri danik / ez iñork artu buruan. Tx B II 180. Geroxeago buruan artu zuten [...] berek zutela yaurbide ori asmatu. Mde Pr 33. Beste zerbait egoan burutan artua, alargunaren seme txikerra. Erkiag BatB 27.

azpisarrerakoSense-52.4

d) Decidir, empeñarse en. " Burutan hartzea, prendre une résolution, se mettre quelque chose en tête" Dv. " Buruan artu, encapricharse" Satr VocP.
Buruan hartu zuen Erregeren jauregi ederretik atheratzea eta bere herritarrekin bizitzerat joaitea. Zerb IxtS 33. Jakina baitzuen buruan hartua zuela Nafartar jakintsunak Frantsesekin Indietarat joaitea. Ardoy SFran 147. Urruti baino gauza hobeak / baitirare inguruan, / herrian bertan gelditutzia / hartu zazute buruan. Mattin 123.

azpisarrerakoSense-52.5

e) "Emprender" A DBols.
Burutan hartu dedan lan hontan Jainkoak argi nezala, / esan nahiak ager ditzadan sentitzen dedan bezala. Xa Odol 311.

azpisarrerakoSense-52.6

f) " Odolak burun artute, cuando alguien por alguna faena que le hayan hecho está como loco (esto es un decir)" Etxabu Ond.

azpisarrera-53

BURU HANDIKO

azpisarrerakoSense-53.1

a) Cabezota, cabezón, de cabeza grande. v. buru-handi; cf. buruhandiko.
Zera bada Asto buru andiko ta belar luzedun bat baño geiago? VMg 75. Buru aundikue ezta gure Enrike baia, ogei lekutan eiñ deutsau kurie. Alzola Atalak 54.

azpisarrerakoSense-53.2

b) Inteligente.
Tristan estudiante / guztiz beartsua / buru andikoa zan, / baña berritsua. It Fab 45. Zonbat buru oneko gizon, buru handikoak ere ba eta gain-gainetik argituak, idazteko ala mintzatzeko deus guti direnak izan! JE Ber 66.

azpisarrera-54

BURUAN EDUKI

azpisarrerakoSense-54.1

a) (V-gip; Añ), BURUTAN EDUKI (V-gip, G-azp, AN-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg .
Tener en el pensamiento, recordar; tener en cuenta, tener presente. "(Tener en) memoria" Añ. " Buruan daukaraz amar mandamentuak, tengo en la memoria" Etxba Eib (s.v. burua ). " Burutan neukan ori (V-gip, G-azp), nik ere badaukat alako bat burutan (AN-gip), gogoratu" Gte Erd 71. "Recordar, retener en la memoria. Oinddio buruan daukat zuen aittajaunak esan zostana " Elexp Berg. v. BURUAN IZAN. Tr. Exclusivamente meridional
Ene gauzarik / ez zeukala buruan. Lazarraga 1199v. Adibide au euki bear da buruan Meditaziño guztietan. Añ LoraS 66. Aren bizitza nola izan zan / iduki zagun buruban, / fediari eutsi ark bezela ta / sartuko gera zeruban. Ud 139. Zeinbat diru daroian / urtean kabuan / gure arteti modeak / eztaukat buruan. Azc PB 203. Egun guztian euki dot neure buruan gizon orren gomutea. Ag AL 66. Juez jakintsuak idukiko'itu / gure pekatuak buruan. Auspoa 68-69-70, 23. Batzarre artan erabili genituen eraskinak buruan baneuzka ere, enituke gaberarte adierazi al izango.

Orotariko Euskal Hiztegia

Bilaketa

Adibidetegia

Ikus halaber

OEH - Bilaketa

KOMUNIKAZIOA

ERAKUNDEA

EUSKALTZAINAK

ANTOLAKUNTZA

EGITASMOAK, BATZORDEAK ETA LANTALDEAK

ONLINE HIZTEGIAK

BALIABIDE OROKORRAK

ONOMASTIKA

CORPUSAK

DIALEKTOLOGIA

GRAMATIKA

SUSTAPENA

HIZTEGI DIGITALIZATUAK

AZKUE BIBLIOTEKA ETA ARTXIBOA

ERAKUSKETA BIRTUALAK

FUNTS BEREZI BATZUK

BBK-Euskaltzaindia Literatura Ataria

ZER BERRI

KATALOGOA

GAIAK

EUSKERA AGERKARIA

Orotariko Euskal Hiztegia

Bilaketa

Adibidetegia

Ikus halaber

OEH - Bilaketa