esaera.
Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII en autores occidentales. Lo emplean tbn. F. Irigaray y Mirande. Esaera y, en menor medida, esakera son las formas más empleadas. En muchos casos, un mismo autor emplea ambas indistintamente, sin que se observe especialización en el sentido (cf. A Morf 153: "esaera (V) acto de decir y esakera (V, G) elocución"). Hay esanera en Fray Bartolomé, Orixe, Inza y Zaitegi (en estos tres últimos junto con esaera o esakera). En DFrec hay 50 ejs. de esaera y 11 de esakera .
1.
(V, G; Dv, H),
esakera
(V, G; Añ, VocCB),
esanera
(AN-gip-larr-5vill; Añ (V, G)),
esankera
(Añ). Ref.: A (esaera, esakera); Etxba Eib (esaera, esakera); Iz UrrAnz (esaera).
Refrán, proverbio, dicho; frase, sentencia; locución, modismo, expresión; salida, ocurrencia. "Sentencia de la escritura" Añ. "Axioma, esan oi dana, esangia, esakerea" Ib. Cf. Lar: "Detracción, gaizki esaera". v. esakune, esakuntza, esaldi,
esanki, 1 esate.
Orien jolas, joko, ibillera ta esaera libertadezko loietan.
Cb Eg III 367.
"Errementarijaren etxian, zotza burduntzi" [...] Orri esaten jako euskeraz esaeria edo esakuntzia.
Mg PAb 120 (v. tbn. en contexto similar Mg PAb 50, Ag G 126 esakera
).
Sentenzija edo esan era batzuk.
fB Olg 76.
"Ernegetan dot Jesu Kristo eta Maria Santisimiagaz". Esakera oneek eta onelakuak blasfemijak dira.
Astar II 35.
Barkatu zaiezu, ene Aita, zeren ez dakiten zer egiten duten: [...] Esaera estimagarria!
Lard 459 (237s esakera
).
Ekiñean berbetan, esakera barre eragitekoakaz igaro jakezan iru ordu.
Echta Jos 317.
Erdalkutsudun esakera da "balitz bezela".
A Ardi VI.
"Aittagurearen" lenengo iru eskariak [...] maittetasunezko esanerak besterik ez dira.
Inza Azalp 130.
Bere esaera ta ateraldiak [...] or dabiltz oraindik aoz-ao.
Muj PAm 7.
Erriaren itz eta esanera batzuek.
Or Eusk
1926 (3-4), 37.
Aspaldidanik euskeldun [...] zaarreri asi nintzaioten oartzen [...]. Ustegabean entzunik ditudan esakera politak!
FIr 155 (v. tbn. en contexto similar Vill in Bilbao IpuiB 6 esaera
).
(Berriro irakurriaz) [...] --Barkatu, bañan emen ondo ez dagon esaera bat ipiñi dezute.
Lab EEguna 102.
Esaerak dionez, negua eldu da, sutondora da atsoa.
Or Eus 99.
Esaerak ziok: ago lo ta jango duk me.
Etxde JJ 148s.
Esaerak diñuan moduan: sasian zarraparria danian [...].
SM Zirik 62.
[Joan Gurutzekoaren] itz-esakeren goxotasun berdingeak.
Onaind (
in
Gazt MusIx 145s
).
Platonen eta filosofo-endana guziaren esaerak.
Berron Kijote 18.
Zure eresi, esakuna, asmakizun eta esaerak.
"
In cantinelis et proverbiis, et comparationibus, eta interpretationibus"
.
Ker Eccli 47, 17 (Ol esaera
).
Esakera asko dira gure artian, tabernan txurrut polito eginda dagoenian esaten diranak.
Gerrika 145.
"Gizonak kalbotu ta / astoak urdindu", / esaerak amaika / itz eragin du.
Insausti 140.
Esaera edo atsotitz bilduma.
MEIG III 147.
Nahiz esaera dotorez eta garbiz, nahiz arruntez mintzatu.
Ib. 111.
v. tbn.
v. tbn. AA II 177. Arr GB 56. Aran SIgn 5. AB AmaE 255. Sor AKaik 115. Ag AL 99. Itz Azald 172. JanEd II 114. ArgiDL 26. Anab Usauri 14. Kk Ab II 162. Markiegi in Ldi IL 13. Alz Bur 13. Ir YKBiz 72. ABar Goi 27. JAIraz Bizia 23. NEtx Nola 50. Zait Plat 28. Erkiag BatB 172. Vill Jaink 97. Or in Gazt MusIx 24. Alzola Atalak 115. Uzt Sas 337. Ataño TxanKan 163. MMant 75. BAyerbe 138. BBarand 17. AZink 126. Ostolaiz 121.
Esakera: Izt C 40. Ag AL 56. Inza in Jaukol Biozk XI. Otx 103. Ir YKBiz 5. JMB ELG 82. ABar Goi 35. Etxde AlosT 9s. Zait Plat 33. Vill Jaink 75s. Osk Kurl 28. Gazt MusIx 165s. Lopategi in Uzt Noiz 51. Etxabu Kontu 13. Esanera: Zait Plat 112 y 16.
2.
(Lar, H),
esakera
(V, G ap. A),
esanera.
Modo de hablar, de expresar(se), estilo.
"Estilo castizo, esaera kastiza, garbia
"
Lar.
[Platikaak edo ikasikizunak] daukeen ornidurijan, esan eraan, ta erakutsijan.
fB Ic I VII.
Bere esaera aiñ umillarekin adierazten dute [...].
"
En su estilo humilde"
.
Aran SIgn 18.
"Atuntsua": Arranondoko esakeran, atunetarako garaia.
Ag Kr 73n.
Esakeran tolesgabea, ibilkeran adjutua.
Ag G 134.
Nere esakerak su gutxi [...] ta entzuleak otz.
A Ardi 124.
Biotza zabaltzen yakon zeruko Amatzaz itz-egiten ebala, bere esakera ta era maitetsuz aregan ipiñita eukan uste ta siniste osoa iragarriaz.
Belaus Andoni 19.
Liburuan auxe ikusten dut: euskal esaera, garbi baño garbiagoa.
Inza (
in
Jaukol Biozk XI
).
Sumatu zenezake noizik beinka olerkari-arnasa goitarra [...]. Bearrezkoa ez ote esakera lauan ere?
Markiegi (
in
Ldi IL 8
).
Biltzar-buru yaunak [...] mintzaldi labur bat egin digu... Anai auek esaera ere eztia dute ta egoki lotua.
Ldi IL 46.
Santa Clarari Beata deritzo, edo ta obeto, zaharragoko esaeran oraindik, Bieta
.
Lek SClar 118.
Haragizko lokarriak ez zituen beraz batu, pozik irakurtzen zituen astekarien esakeran.
Mde Pr 148.
Orixe bere! diño beste gizonezko batek, esakera garratzez.
Erkiag BatB 142.
Egin dodazan [ipuin] batzuk, bai gaiez eta bai esakeraz, baleiteke erritik zuzen-zuzen arturikoen antza eukitea.
Alzola Atalak 147.
Omen daude prolema / demografikuak [...] / Bai esaera baldar / eta sasikuak.
Olea 263.
v. tbn. Txill Let 135 (esakera).
Pronunciación.
Golpe batean bezala [esanaz] , pronunziazio edo esaera grazioso edo soñu onekoa egiten da.
Cb EBO 28.
Modo de decir, de rezar, fórmula.
Erromako Elizak eztula ukittu bere Kredo edo Siñiskintzaren esaera, ezertan aldatu gabe gorde duala apostoluengandik artu zuan bezelaxe.
Inza Azalp 27 (v. tbn. en contexto similar 29 esanera, esakera).
ESAERA BATERAKO.
Como quien dice. v. ESATE BATERAKO.
Ni Arruako semia bainaiz / esaera baterako, / lotsarik izan banu enitzan / ni andikan aterako.
Uzt Auspoa
43, 119.
ESAERA DA,
ESAERA ZEN.
Dice el refrán (que), se dice (que), es costumbre decir (que). "Ori esateko oitura aundia da emen (AN-gip), esaera aundia da emen (AN-gip), esakerea (V-arr)" Gte Erd 24.
Esaeria da txakurrak egiñiko zaurija, osatuten dala txakurraren uliaz.
Mg PAb 119.
Senar emaztietan atzik ez sartzeko esaerea da.
AB AmaE 267.
Badakizu esaera dala, lapur famatua izateko, Amezketan jaio, Zaldibian azi ta Ataunen bizi.
Sor Bar 83.
Esakerea zan, zelan guduan, iges egin bear eban baten, emoeutsen [...].
Echta Jos 85.
Ikulluko ate batean jartzen bada [eguzki-lorea] berriz, eri guztietatik etxe-abereak zaitzen ditu. Alan da esaera.
JMB ELG 80.
Emen esaeria da, sorgiñak Eibarrek galdu dituala, pistoliak.
(V-gip).
Eusk
1956, 224.
Beti izan da esaera Araotz bandiduetatik sortutako auzoa dala.
And AUzta 64 (81 esakera).
Neska mutil-zaleak ankak ariñak ditula, esaera dek.
Ataño
TxanKan
127.
Baiña esaera da mastia bildurrak gordetzen duala.
JAzpiroz 224.
Esakera da "ibiliz egiten da bidia", eta egia da.
Gerrika 105.
v. tbn. Urruz Urz 39 (esaera da). Kk Ab I 101 (esakerea da). Uzt Sas 337 (esaera bada). BBarand 35 (esaera da).
Bakotxak egon biarko dabela, bere zor guztiak ebanjeliuaren esakeria dan legez [...] pagau artian.
CrIc 40.
Esaera oi dan bezala, ez dute balio izan pelabat.
Izt C 15 (v. tbn. 71).
Baña denborarekiñ, esaera dan bezela, gauzak mudatzen omen dira.
Moc Damu 10.
Esakerea dan lez, nire poza pozure yoan zan.
Kk Ab I 71.
Dagoen artean bon-bon, esaera dan bezala.
Or Eus 66.
Esaera dan bezela, gustoko aldapan nekerik ez.
BBarand 88.
Esakeria dan legez, "zenbat buru, ainbat aburu".
Gerrika 271.
Esaera danez, doala illa obira eta bizia ogira.
Berron Kijote 213.
ESAERAZ.
Proverbialmente.
Leijaltasun iños bere guzurtau bagia, prestutasun esakeraz emengo luur odolgarbiko semei jaokanak.
"
Proverbial honradez"
.
BBatzarN
179.
ESAERA ZAHAR
(V-gip ap. Elexp Berg). Proverbio, refrán, dicho.
--Soldadua! [...] Amaren seme sobradua! --Egia dio, ama, esaera zarrak.
Zab Gabon 55 (v. tbn. en contexto similar JanEd II 107, MAtx Gazt 33).
Esaera zar bat da [...] laster jausten dirala guzurra ta errena.
AB AmaE 307.
Lengo esaera zarra da jatorriz edo sorreraz batek ez duen argia [...].
Etxag (
in
Muj PAm 20
).
Umetan du indarra gure esaera zarrak: zer ikusi ura ikasi.
Munita 30.
Ez ogi ta ez bizi, esaera zarrak dion bezela.
Ib. 35.
Esaera zar batek diño: "gaur egin al dozuna bixerko ez itxi".
Gerrika 70.
Esaera zarrakin / naiz dantza mingaiña.
Insausti 140.
Aukeraren maukera, azkenean okerra, esaera zaharrak zion bezala.
MIH 192.
v. tbn. Inza in Jaukol Biozk VIII. Or Mi 51. Alz Burr 15. Erkiag BatB 35. And AUzta 40. BEnb NereA 123. Berron Kijote 20. Uzt Noiz 37.
GURE ESAERAN.
Como si dijéramos.
Ala deritzat eta esan oi det, Jaunaren onelako ministro fiel batek bere ejenplo, dotrina, ta miserikordiazko obrakin santu ez izanik ere edo santu izan baño len, gure esaeran milagroak bere errian egiten dituela.
Cb Eg II 7 (v. tbn. 44).
[San Josef] zu [zera] gure Jaungoiko guzien artzekodun dana, gure esaeran zure zordun dezuna.
Cb Eg III 297.