Azpisarrerak (sarrerak) (119)
arnasa.
Tr. Sólo meridional, salvo casos aislados del. s. XX (Jean Etchepare, Mirande); documentado ya en Capanaga. La pérdida de la -a, que no ha llegado a ser general, empieza a documentarse desde mediados del s. XIX y se da, sobre todo, en autores guipuzcoanos. La variante asnas-, nunca empleada por los vizcaínos (salvo en algún ej. de Erkiaga), se encuentra en Larramendi, Mendiburu, Cardaberaz y predomina en el guipuzcoano literario del s. XIX, siendo posteriormente relegada por arnas-, con la que alterna en autores como J. B. Aguirre, Guerrico o Lardizabal. Aresti emplea harnasa (tbn. en su edición de Mde HaurB). Hay además esnasi en Goñi.
Etim. Puede tratarse de un compuesto de (h)ats . La forma arnasa será debida a disimilación.
1. (V, G-azp-to; Mic, Aq 380, Añ, H), arnase (Lar, Dv (V), H), asnasa (G; VP 5v, , Dv, H), asnase (Lar, , Dv, H), eznasi (Okotegi (ap. DRA )) Ref.: A (arnasa, asnasa); Etxba Eib (arnasa); Iz To y UrrAnz (arnasa); Elexp Berg; ZestErret .
Aliento; respiración. "Aliento, arnasea " Mic. "Respiración", "aliento" Lar, y . "Anhélito", "acezo, asnase nekeza " Lar. "Respiration, haleine" Dv, H. "Cette derniér forme [asnasea] est la vraie, comme variante de atsa, hatsa; la forme ar- doit être une corruption de ats " H. "La a final, a pesar de ser orgánica, se pierde en muchos compuestos" A. " Arnasa, el aliento; arnas bat " Iz To. " Arnasía, el aliento; arnasá bat " Iz UrrAnz. " Norañoko arnasia daukan probatzia gura dau. Hasta donde aguanta su aliento" Etxba Eib. " Eznasi, respiración (Mauli)" Okotegi (ap. DRA ). v. hats.
Zerura argitasunez, / artizar berri, doake, / dala egiazko asnase / oi zegoena hilgunaz. "Siendo aliento verdadero, el que pareció desmayo" . Lar Gram 393. Asto idi batzuek / etziñik auzpaz / zerbait berotzen dute / beren arnasaz. GavS 11. Zerura igo baño leenago arnasa ezarririk Apostoluaren gaiñera, eman zien Espiritu Santua. Mg CC 102 (CO 8 arnasa; v. infra ARNASA BOTA). Auntza deitzen zaio auan duen antza gatik. Bere arnasa da gaizto ta kaltegarria, ta ez gutxiago bere ortzak. Mg PAb 176. Igarri zion irin utsa ez zala: bazebillela gauza biziren bat, illaren itxurapean. Diotsa: O sagu arrapatzalle arnasea ito nai dezuna! VMg 65. Gaixo baten arnasea ta beste eun gauza txikiagoak dira asko osasuna ta bizitzea kenduteko gizonik sendoenari. NekeA 219. Kristala ere, garbitua dagoanean, ederra da, baña asnas utsa asko da illundurik uzteko. AA I 596 (III 392 arnasa). [Jaungoikuak] emoten deusku bizitzia, janarija, janzija, arnasia, eta beste biar dogun guztija. Astar II 42. Oben eta aitaren / asnase makala, / ez da beste gairikan / berotzeko aurra. Echag 109. Pena samiñ negarra / zori gaitz gurea, / barrena pisu eta / txea asnasea. Ib. 266. [Jainkoak] gorputza egin zuen / lur puska batekin, / eta anima berriz / asnasearekin. It Fab 215. Ez dauka zek berotu, eta orregaitik abere bik eureen arnasiagaz berotuten dabee. Ur MarIl 96. [Jesusek] au esanda, aizeman edo asnasa bota zien, esanaz, Espiritu-Santua ar ezazute. [...] Arnasa zorioneko onekin [...] utzi zigun bekatuak barkatzeko [eskubidea] . Lard 478. Gaur arte sortutako / usai on klasiak, / azpitik uzten ditu / arren asnasiak. Bil 61n. Apirillaren lagun elkarra, / saroi berdeko alaitasuna, / Ama Venusen asnase bigun / aize laguna. Ib. 110. Arnasak añ neke andia ematen zion, non izerdi irazaki batek artu zuen. Arr GB 87. Eta bere arnasaren lurruñaz aurra berotzen jarri zan. Ib. 45. Ez zan aditzen txintik, ez zan aditzen jendearen asnasarik, ez aizearen mugidarik. Zab Gabon 105. Kontze Ganburutarra / Markaidako argia, / ogei urte lenago / mundura etorria, / eun orriko larrosa / usain gozokoa, / Kupidon arnaseak / ukutu bakoa. Azc PB 130. Neretzat euskara egaztiarentzat aizea bezela da, gizonarentzat arnasa bezela. Ag Serm 432. Asnasia den arte / begira zerura. Auspoa 97, 78. Ordu ta erdi, or-or, igarota, gizeli osoa bateratsu sakristeiara begira jarri zan ta asnasa utsezko itz bat, ots gabea, bular askotatik irten zan. A Ardi 125. Egin zuan, ba, Jaungoiko Jaunak gizona lur-loiaz eta aizeman zion bere aurpegian bizitz asnasa ta egin da gizona bizi-bizia. Inza Azalp 44. Urdiñez jantzitta eguan eta arnasea ixotza-lakua eukon. Altuna 46. Bide zuzena galduta / askotan ibilli ziñan / zorionaren usmoan, / bañan ez zendun zorionaren / asnas gozorik nabaitu / zure ondoan. Jaukol Biozk 75. Yaiki zan eta eldu eustan burutik, eta usaiña artu eustan. Eta txakur onak lez arnasa aitu ebanean [...]. "Y como debió sentir el huelgo, a uso de buen podenco" . Or Tormes 29. Noiz astoaren urratsean, noiz mandoaren takatakan; azkenik, arnasa ilhun batekin, behor español baten lauazka pisuan. JE Ber 101 ("reniflement" en el voc. final). Andik aurrera, lasai arnasa, / kezkarik deus ez leduka. Or Eus 394. Sartzen naiz arnasa lasaz. "Con la conciencia tranquila" Ib. 197. Arek Zijoakion usai gozoari ta aize bigunari arnasa zabalduz. TAg Uzt 251. Laño ta lurrun, aize ta arnas, / bizitz-marmaririk oro / esker-onaren agergarritzat / zerura igo bai igo. SMitx Aranz 175. Betazala geldi, arnasa doi doia, begia bestera. Or Poem 521. Begi-txuku, arnas-bakan / arri dagonaren gisan. "Respiración espaciada" . Ib. 554. Kolkoan arnasa bakan, biotzean pilpira larritsu. Ib. 526. Arnasa guri utzia, Gurutzetik bialduz. / Bete gaitezen orretaz galtzar ontara bilduz. / Dugun arnas au agoan, gure miñak sendatuz, / asperenik mamienak eskeiñiz. Ib. 550. Ipiola bertsolariaren soñak etzun arnas bearrik. Bere biotza geldirik zegon. Etxde AlosT 82. Hizkera aunitzetan batetik gogoa, arima, eta bestetik hats edo arnasa adierazteko hitzak, jatorri beretik datozela. Mde Pr 333. Piku ua, saindu manestar batek ian baleza [...] urdaillean egosirik, arnasetik Aingeru biurtuz ateratzen zula. "Anhelaret" . Or Aitork 69. Piarresi arnasa eten zitzaion bat-batean. Etxde JJ 33. Barroan ixildu zan jendea. [...] Ez zan arnasik nabaritzen. Ormako orduaria tik-tak asi zan... Anab Poli 57. Ekaitz zital edo galarren ankerrari bere erpe zorrotzetan gueneko arnas-ito ta atsankak eskeiñiaz. Erkiag Arran 79. Atea edegi barik, geldi lotu zan, zerbait entzun nairik, asnasea isil, belarriak adi. Ib. 151. Baña arnas au... Joxe Mari, ume au eztago ondo! NEtx Antz 128. Begiak zabaltzen asi da. Arnasa indartzen ari zaio. Ib. 97. Plazako giza-aldrari arnasea bera be etxakon entzuten. Bilbao IpuiB 271. Demonio batek sartu dio buruan, / [...] harnasa bat bezala, infernuko gatza. Arti MaldanB 200. Arnasik lotarakoan ere ez da gelditzen. MAtx Gazt 90. Txarto ala? Zirautsan Nikanor-ek arnasea bularrean erdi geldirik. Erkiag BatB 32. Bular sendoa, arnasa ona, gerri biguna ta beso giartsuak zituen Zeonek. Zait Plat 41 (76 arnasik). Neu bakoitzaren arnas apur bat baiño ez dalako. Gand Elorri 224. Eta arima? Arima, oien ustez, zer zan? Su mee bat, putz bat edo arnas bat. Vill Jaink 59. Urak aundi, arnasa argal, / batzuk pozik, bestêk izu. "El flaco aliento" . Gazt MusIx 135. Norbaitek beiñere etengabeko arnasa baleu, itsusi leukela atergabe mintzatzea. Or ( in Gazt MusIx 48 ). Sudupillak itxi ta aoko arnasa eragozten zaio. Ibiñ Virgil 113 (96 arnas ). Bular barrenetatik arnasa ateratzen zaio noiztanka oska astunez. Ib. 104. Haurraren harnasa entzuten zuen, arin eta arauduna. Lo zatekeen astunki. Mde HaurB 15. Baña derrior jarraitu bear / eriotzaren mirabe, / nai izan arren gu eziñ egiñ / geure arnasaren jabe. Olea 231. Jainkoak gizona tankeratu zuen egunaz / bizirako arnasa ixuri zioenaz / ez naiz oroitzen. Lasa Poem 58. Arnasak ba zuan, dudarik gabe, gatz-oliotan zaartutako jakiaren usaia, baiña aotik usai gozo garbia zariola iruditu zitzaion. Berron Kijote 179. Astua ta idia / daukaz aldamenian / arnasaz berotzeko / ostuten danian. Balad 195. Egosi uretan adarraren puntak, ta lurriñ ori artu arnasari gora tireaz. Ostolaiz 19. Arnasan zarata bat ataraten asi zan. Gerrika 142. [Kaskabarrak] soineko arrea zuen eta arnasa izotza bezalakoa. MEIG IX 103. Euskaraz baba, dedu [...] diogunean [...] ez dugu bitan b edo dberbera esaten. Aho-itxitura osoa da lehenbiziko aldian, [...]; bigarrenean aurkitzen du arnaseak, estua bada ere, zirritu bat. MEIG VI 100.
v. tbn. GMant Goi 109. Onaind STeresa 47. Arnas: Ataño TxanKan 22. Asnasa: Bv AsL 169. AZink 73.
Zeruko bidea erakatsi bear duanak erakasten badu infernukoa, iges iges alakoaren arnasatik. Mg CC 191. Gu gabilz kate ta katigutasun lotsagarri bat urratuten, arnasa baketsu ta nasaituba billatuten. Mg PAb 205. Zer egin ete zan bartko soñulari ardaoz berotubaz? Ez da bere arnasarik bere ona elduten. Ib. 70.
Cf. infra ARNASA BATEAN.
Urnietarrak esaniko berbaak entzun ebazanean, lau arnasatan iru berba onek urten eutsen: Dirurik euki ez? A Ezale 1897, 52a.
Zalantza orrek, ostera, arnasa laburra izan dau. Erkiag BatB 196.
Asnasa aiñe gezur. (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1857.
(Como primer miembro de compuestos).
Azkenik artu eban Jangoikuak bustiña luur puskabat, ta beragaz egiñ eban Adanen gorputza, Arnasa modu bategaz iraatsi eutsan arima bat grazijaz apainduba. JJMg BasEsc 30 (v. tbn. 49 arnasa modu bat). Asnas-lurriñarekin / berotubaz lastoa, / daude idi, astoa, / ardia, bildotxa, / bigundu naiz otza. Echag 123. Gure gorputzeko odola sanetan zear gibelean sartu ta birien arnasa-gorabereaz beaztunaz batera bizi al balitz, gizon asko biotz bagarik bizi al izango litzakez. A BGuzur 151. Aztalak arin darabiltza, belaunak gozo, arnas-soiñurik gabe bular-aspoak. Mok 4. Ixil! Bildurrak lên antzo arnas-ateri nauko. "Sin aliento" . Or Poem 543. Lur-zulo bat aski izango diat nere gorputz gozakaitz au sartzeko... Arnas-toki bapua, alajainkia! NEtx Antz 102. Ekaia bazebilen Rudi-ren arnas-zalantzaren arabera. Mde Pr 332.
(Pl.). " Orrek die dekozuzen arnasok!, vaya forma de respirar que tienes!" (V-ger, comunicación personal)
Yabeak arre, yabeak ixo / yabeak yo ta alperrean / bertantxe yausi, / arnazak asi, / astoa, il da azkenean. Zav Fab, RIEV 1907, 541.
Ordenako lenbiziko billera oni ederki leikioke deitu umillen billera; zeren egiaz asnasarañokua zan emen umilla. [...] Denak zeuden prest agindua egiteko. Bv AsL 163.
Jadeo. v. arnasestu.
Beingo nekea etsi-etsian / joaten oar-kaberik, / etxe-ganbara bete-âlean / arnas izerdiz âzturik. "Olvidando el jadeo y el sudor" . Or Eus 297. Zenbaitek ikus omen-zutela / aitortuko zuten laister, / ezkilla-jotzen ar ezpalitz / arnas, izardi ta leher. "Jadeando, sudando" . Ib. 344.
2. (PMuj).
Aliento, ánimo, fuerza; aliento, impulso vital, vida; espíritu, alma.
Zergatikan zu zeran, / maitetxo kutuna, / nere asnasia ta / nere osasuna. Bil 97. Goiko arnasa pozgarriagaz zuk sendotuta / adoreturik sartu zeitezan batalletan. AB AmaE 438. Erri garbia, arraintsua baiña arrain-sunda bagakoa; leku itua baiña arnasaz da adorez betea; [...]: neu iaio nintzan erria. A BGuzur 108. Doiñu aek berekin zuten arnas euskaldunak ernarazi zizkan nonbait aurzaroko oroitzapen erdi-illak. Mok 8. Baña gaur nere biotza igesi / zuganontz doakit, ama. / Artu, zeorrek zere asnasez / piztu zidazun biotza: / bere su orrek urtuko al-du / ai! zure urtien izotza. Jaukol Biozk 21 (60 asnas). [Euzkera] dalako geure zorun guztijen / etorkixuna berbera, / geure gogua, geure arnasa, / goi-erdi eta susterra. Enb 40. Bañan, nere gogoa itxaropenaren asnas pozgarriarekin bete didaten ezkero, nere buruari esaten diot: [...]. Alz Ram 80. --Emen dek bera. Zintzarri oiek bere zaldienak dituk. -- (Asnas pozgarriarekin). Azkenean ere! Ib. 107. Arnas barnago oni / lagun oidan. "A este espíritu más interior" . Or MB 40. Elizakoak artu ondorean [...]. Ta Yaunaren eskuetan egotzi zun bere arnasa. Or Mi II. Orain berreun urte, ango abertzale banakak auxe esaten baitzuten: alegia, berrogeitamar urte barru txeketar bakar bat billatzea etzala erreza izango. Orrek erakutsiko dizute abertzaletasun-arazo oietan eztala beñere etsi bear, ta abenderri edo nazioak katuak berberak baño arnas eta bizitza zallagoa dutela. Ldi IL 163. Zatozkida, goi-arnas / eizu nerekin lan, / erri baten arnasa / mamitu dezadan. Or Eus 3. Sakarragoa naizela, konprome. Ez diot amor emango. Ark eskola izango du obea, ez asnasa. Ta sari ona baldin badago... Lab EEguna 97. [Jaungoikoak] izadiari bizitz-arnasa ukatzen dion egunean, dana ilgo da. TAg Uzt 147. Bizia, arnasa, ogia, zer ez zera Zu, Jainko guretzat? SMitx Aranz 178. Euskal-arnasa naikorik-ezak / indartzen zun, aragoak. Ib. 101. Jainko-arnasez santu-bidean gure Iñigo berria. Ib. 161. Ua dan aberats aintzatsuari dagokio, zuengan barneko gizona Bere arnasez azkartzea, Kristo zuen biotzetan siñestez koka dedin. (Eph 3, 16) "Per Spiritum eius" . Or MB 572s (Ol arnasez; Dv, TB y IBe izpiritu, IBk y Ker espirituaz ). Iragarle zârrek oro Zu zinduten aipatu, / Zure arnasak arturik ziran Zutaz mintzatu. Or Poem 546. Yaunaren aingeruak buruko adatsetik eldu zion, ta alaxe Babilon-a eraman ta zulogañean bere arnasaren oldarrez ipiñi zun. 'In impetu spiritus sui' . Ol Dan 14, 35 (Dv izpirituaren). Eman baitiguzu arnasa aiek ikusteko eta aietan Zu maitatzeko. "Spiritum" . Or Aitork 421. Moise Zure otseiña egi-arnasaz mintzo zala sendo siñezten duten aiek. "In spiritu veritatis" . Ib. 360. Gugan bizi dan arnasarren pitzaraziko baititu gure gorputz ilkorrak. (Rom 8, 11) "Propter spiritum" . Ib. 390 (BiblE zuengan bizi den bere Izpirituaren bitartez). Aur oni bizia ematearren, nere bizia galtzera noa. Bion arnasa emanaz sortu degun bizi berri au, ondo gorde ezazu. NEtx Antz 10. Zu ene bizia, ene arnasa, ene izate guzia zera. Etxde JJ 207. Bai, ezin ninteke une bat geiago zure arnasik gabe bizi. Ib. 110. Euskal-arnas beroz igurtzirik ainbeste ipui ta eleberri mamitu dizkigun Arturo Campion. Ib. 4. Ainbat urtetako zalantza-orbelak, / noizbaitez, Arnasak eroan eustazan, / azkenez, sikeran. 'El Espíritu siquiera se llevó' . Gand Elorri 111s. Igesi / doan erri-arnasa / gelditu naiean. "El alma de su pueblo" . Ib. 84. Zuk ain maitea zendun izkuntzak / oraindik ba-du arnasa. Basarri 48. Niregan beti izangozue / erri-bizitzaren arnas. BEnb NereA 248. [Udaberri] Zu, gaztetasun ber bera zera, / zu, arnas eta bizia, / Zure etorrerik ezpalitzake / ilda legoke guzia. Ib. 71. Euskaldunon arnasa / izan da euskera. Uzt Auspoa 67, 111. Sinistatzen det barrunpe ontan / danak dirala lagunak; / gutxi izandu dira guretzat / gaur bezelako egunak / oraindik ere asnas piska bat / badaukagu euskaldunak. Uzt EBT 82. Jan-edanetan, kontu ta kanta, / ba-du aretxek arnasa! NEtx LBB 287. Anima ta arnasa ari batean zutela, zer ikusiko... Ib. 173. Guraso zarren arnas / ta odol sutsua, / zuk dituzu. Ib. 288. Gizon Erri (tít) / Nundik sortu aiz? Zer dakark? / Erri baten arnasa / igan elurtu dek. Ib. 230. Lagundu eutson [...], diruz eta arnasaz. Onaind STeresa 93. Herri baten arnasa eta izate mamitua den ondadea bildu eta jaso zuen [Azkuek] . MEIG VIII 93.
(Ref. a una obra literaria o artística). Aliento, inspiración; fuerza estética.
Ene gaztetango adiskide mami izandako Provenzako olerkariak! [...] I, Romanil [...]; i, Dumastar Adol, Duranzako ugoldeetan kantu-arnasa artzen dukana. Or Mi 68. Ta gaztezaroaren oiñean, osasunez, gorpuz ta arimaz eder, adimen-burrukarako gai ta bizkor, ta poesi goienaren arnasez biotza gaindiro. Ib. III. Sumatu zenezake noizik beinka olerkari-arnasa goitarra, gauza xee-utsei eder-yantzai emanez. Markiegi ( in Ldi IL 8 ). Unai-kanta ontan arnas andiagoz ari da olerkaria. Ibiñ Virgil 42. "Enearena", aren lanetatik arnas aundikoena, lan guztietan azkena duzute. Ib. 24. Arnasik aski izango al dut zure egiñak goraipatzeko. Ib. 43. Olerki ontako zenbait neurtitz Isai igarlearenekin ere erkatu ditute. Ortik ikus zer nolako igarle arnasa darion. Ib. 42. Ats-andiko igarkizun onen ondoren, olerkariak arnasa apaltzen du etxe-gertari xalo batez poema bukatzeko. Ib. 42. [Etxeberriren neurtitzetan] aurki daitezke, gailurrik garaienetan, Orixek arnasa deitzen zuen haren kutsua, poemagintzan. MEIG IV 117.
[Arrese Beitia] izan zitekeen, bere ustez, hilaginean zegoen euskarak behar zuen sostenguetarik bat, poesiaren arnasaz biziberrituko zuena. MEIG IV 132.
3. (H).
Soplo, especialmente el soplo suave del aire. " Asnasea, souffle" H.
Espirituko amoriozko asnasarekin bota zuan airian oñ askuan, aize aundi batek orbel igarra airatzen duan erraztasunarekin. Bv AsL 169. Kandelatxo bat, bere dakust nik ixiotzean, / Gela bat zabal, izana gaitik argituten; / Eta arnasa batek zelan jo, beingo batean, / kandela itsu, eta gelea illun jarten. AB AmaE 172. Bialtzen deutse / Iparrik eztitsuena; / bere arnasa me ta leunean / ze poza orritxoena! Ib. 466. Ikusgarria izaten da beti itxasoa, atan edo batez bere ekatxaren arnaseak bizkortuten dabenan: atxakaz da kai-arriakaz topeka ta gora-goraka dabillela ikusirik. A BeinB 55. Legor aldetik eta itxasaldetik, dio, bi arnas bereizi senti ditut: bata ozkirri goiz-eguratsa bezala, bestea orde nekagarri, sukor, samiñez asea. Or Mi 144. Egoaizearen arnas bigunak dardarazten du noizbeinka pagadi orraztuaren adatsa. TAg Uzt 78. Sagar umatuak zuaitz-adarrean, aize-arnasaren pean, dardarka. Ib. 277. Izumai atsegiñaren / arnasa dator nere kolkora. EA OlBe 56. Udalenaren arnasea betiere senti aal izatea. Erkiag Arran 196. Noizik bein soillik aizearen arnasak nere arpegia birbizten du. Txill Let 26. Itsasoko ura bare-barea, aize-arnasarik ere ez. Ura gau ederra! Anab Poli 129. Urrutiko izaro / ibai durundatsu, / aize eztien arnas-xistu. "El silbo de los aires amorosos" . Gazt MusIx 185. Aizearen arnasa / txindorraren txioa. "El aspirar del aire" . Or ( in Gazt MusIx 202 ). Zephiren arnas epelera, bere magala zabaltzen du. Ibiñ Virgil 89. Haizearen arnasa galduak, lanbro xehearen tristurak ninduten ferekatu. Azurm HitzB 59. Neguaren arnas izoztuak epeltzen asten diranean. Ataño TxanKan 20. Atzen orduan ere alaxe / zerutar asnas-kutsua. AZink 120.
Lekeitioko kaleetan [...] ikusi ebenean gizon bat, arpegi guztia, ezpanak ezeze, bizarrez beteta; [...] ta alkondara-ordez ingeles-bandera antzeko txamarra bat soinean ebazala, nok esan baso-aizeak aren iaiotetxea arnasaz bete ebenik? Zer dan arpegi sona edo argia ez eukitea! A BGuzur 114.
Berak emoten dautsa aize ta olatuari arnasa andiko orrua bildurgarrizkoa. Ag Serm 520.
4. (H), asnase (H).
Respiro, descanso. " Asnasea, repos" H. v. infra ARNASA HARTU (b) .
Eta denbora añ luzean ariñgarri edo sosegu-antzen bat egongo ezta? Sekulan ere. [...] Begien itxi-idiki bateko arnas pixka bat bederik izango ezta? Arr May 51. Eta nire iritxia da luzapena emotea Antoniren gurasoai. Olan eztira eurok iñogaz txarto geldituko ta nik arnasea eukiko dot. Ag Kr 112. Ona da jolasa, jolas ona danean, gizonari arnasea ta atseden bat emoteko. Ib. 60. Azpikoek gaiña artu zidaten, itokarrean, lasapiderik eta arnasik utzi gabe. Nondinai zetozkidan saldoan eta baltsan, so banengien. Or Aitork 165.
5. Emanación, efluvio, exhalación; rastro.
Lurrin-ontzien arnasa dago / gudu bizi aren kea. "Sólo el humo respirado de los vapores queda como señal de aquella dura batalla" . Or Eus 399. Ke-arnasa goietan. "El humo de las chimeneas" . Ib. 131. Ez al dezue ikusi iñoiz, itxasaldeko larretik aterata [...] legorraldera eraman duten moxal basatia, itxas-kresalaren arnasak zoraturik? TAg Uzt 213. Olak, lantegiak, olabeak, trenen arnasa baltzak. Erkiag BatB 119. Egun ederreneko argi-dardarea, / kantuz apainduriko zelaitar aizea, / larrosen arnasa... Gand Elorri 131. Il da bertsolaria, / len kantu ta jolas, / oe gañean datza / sor-gor, ille narras: / Oraindik ez da galdu / gelan aren arnas: / eriotza jabetu zaio ari arras. NEtx LBB 375.
Zertan eban zertan ezer jakin Arantzak, nebearen maite-arazoen arnasarik ere? Erkiag Arran 62.
6. (BeraLzM, PMuj).
Suspiro. "Suspiro, sollozo (con gemido)" PMuj. v. ARNASA LUZE.
ARNASA AHITU, ARNASA GASTATU (V-gip, G-azp), ARNASA AMAITU, ARNASA BUKATU, ARNASA AGORTU, ARNASA ETEN, ARNASA FALTATU. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Faltar el aliento; morir. "Arnasia gastau, morirse. Goizeko amaiketan arnasia gastau jako" Etxba Eib. "--Nola il da? --Arnasa gastauta" (G-azp). "Goizeko seirak aldera arnasia gastau jako" Elexp Berg.
Onelakoak, asnasea faltatzea baizik bear eztue, betiko infernura jaisteko. Gco I 418. Ez da geio esnatuko / arnasa aitzian, / derrepente il zaigu / ia illuntzian. Arrantz 33. Mutillak eta txalupa jaubea ebiltzan bakoitxak neskatilla bati lagunduten, baña indarrak eta arnasea amaittuten joazan. Echta Jos 253. Naikoa mirari izan zan bizitzagabe ez lotzea. Arnasea, betiko ez etentea. Odolaren takadak sekulakotz ez atertutea. Erkiag Arran 151. Indar handiagoz eman zion negarrari Patxik [...]. Arnasa bukatu eta ixildu egin zan Patxi, berriz hatsa hartu arte. Osk Kurl 67. Aurrean eukan irudi sotillak, arnasea eten ala bakanduerazoten eutsan mutillari. Erkiag BatB 86. An gelditu zan Joakiña bere bizitza guziko kezka larriarekin, izara artean arnasa aituta. NEtx LBB 66. Ezur uts zegon gizajoari arnasa zaio agortu. Lurperatu digute Patxi Arlote. Ib. 371. Zalduna jaso gura izan eban [...]; baña dana alperrik izan zan, bata-bestiagandik askatu baño len arnasia amaittu jakon. Etxba Ibilt 489.
ARNASAK AKABATU.
--[Ume] gaizu orren Aitak dauka egiña [pekatua]; bañan bildur naiz aitortu naiko ez ote duan. --Aitortuko du eta Aita semean arnasak emen akabatuko dira. Ill Pill 27.
ARNAS-HAIZE. "Atmósfera, aire" PMuj.
Pintetakoerabilteban urak emondako lurruna sudur-zuluetatik gora juaten yakon barrura arnas-aixiaz naste, ta orrexek ekarteutson buruko miña. Kk Ab II 20.
ARNASA ARBIN, ARNASA ARMIN. "Arnasa armiña (V-ple), ahogos, falta de respiración" A. "Arnasa arbiña; arnasa arbinduta dator (arnasa estua) (V-ple)" A Apend. Cf. ARNASA ESTU.
ARNASA HARRARAZI. Hacer respirar, dar aliento.
Zuek ere zuen Jainkozko-bizitza bizi bear dezute; zuek ere zuen animari arnas artuarazi bear diozute: ta animaren arnasa, askotan esan degun bezela, otoitza da. MAtx Gazt 89.
ARNASA HARTU.
a) (V, G; Aq 381, Añ, H; arnase artu Lar; asnasa artu VP 84r; asnase artu Lar, Añ, Dv; arnasartu BeraLzm; asnasartu BeraLzM) Ref.: VocZeg; Etxba Eib; Elexp Berg.
Respirar, alentar. "Acezar, respirar con dificultad, nekez asnasea, arnasea artzea", "resollar, asnase artu" Lar. "Resollar, arnasa, asnase artu" Añ. "Respirer" Dv. "Alentar, arnasea artu" VocZeg 285. "Respirer" H, que cita a fB. "Arnasia artu, respirar. Aotik eta surretatik artzen dogu arnasia" Etxba Eib. "Esnasia ezin artuz dago (AN-gip), oso arnas estua dauka (V-gip)" Gte Erd 18. HATS HARTU.
Tr. Además del gral. arnasa (arnase, asnase...) hartu hay arnasartu en Lauaxeta, T. Agirre, B. Amezaga y Gandiaga y asnasartu en Anabitarte.
Irinsten badira txistuarekin batera edo arnasa artzean. Mg CC 228. Kristinaubak [...] berba egingo badau, pausu egingo badau ta arnasa artuko badau, popuertza Jaungoikoaren grazija ta sokorruba biar dabena. fB Ic I 7. "Zer gertatzen zaik, mutill? / Esan zadak niri." / Asnas eziñ arturik / dio erantzuten. It Fab 37. Iñolaz ere ezin / asnasa arturik. Ib. 86s. Ikaraz betea, / neke andiarekin / artzen asnasea. Ib. 37. Arnasea artuteko / bere surzuloak / zirudien olako / sutegiko auspoak. Azc PB 129. Oroitu bedi, jantzi au artu nuanian nola esan nion al'nuan guzia jarraituko niola. Beragatik ar beza asnasa lasai; egingo det nik bai, beorrek egiten duana. Bv AsL 142. Arnasa artuagaz. Ag Ioan 109. Olatu batek urperatu ta besteak azaldu, beti arnasa artzeko premiñan. Echta Jos 253. Masallak puztutuaz arnasa artzeko. Iraola 26. Ixil-ixillik egon zan, arnasia be arduraz arturik, ugazabak egin ebanari begira. Kk Ab I 74. Ezarriko degu asnasa bete-betean artu biar dala ta anka-besoetako igidurakin batean biarko dala artu ta bota . Anab EEs 1919, 155. Sartu lezake uretan buru erdia ta, auspez, ur barrenian asnasa bota [...] eta bigarren ekaldian altxako du asnasartzeko. Ib. 188. Gizaseme ta emakumiakin / beterik zegoan plaza, / oien tartean etzan atsegiñ / artutzen ere arnasa. EusJok 61. Arnasa nasai artzeko zeure / Tokira ezin urbildu. Enb 46. Liorreko lokatzok geure malkoz egiñak, / Arnas-artzeko, billau, / amaibako urdiñak. Laux BBa 136. Gerta diteke gizagaxoak erreal biak arnasa artzea baño bearrago izatea. Ldi IL 59. Ari duk Manex usu ta txukun; / ugarigoa dik lana; / ukaldi oroz jeki ta arnas ar. Or Eus 308. Arnasa lasai artzak bularrak anpatuz. Ib. 149. Arnas-artzeko aizerik ez bailu, arnastu eziñik itoko zitakian. TAg Uzt 266. Alderen alde zabaldu zun Agerrek bularra arnasa ao betean artzeko. Ib. 183. Gero... barne-barnez artu dut arnasa. Or Poem 526. Egitear eta arnas artzear nindagon. "Respirabam" . Or Aitork 205. Nekez artzen nuen arnasa, taupada aztunak nere zaiñak astintzen zituztela. Txill Let 104. Sakonki artu dut arnasa..., eta bai gogoz. Ib. 47. Piarresek arnasa zabal artu zun. Durundatik urre-urrean ibilliarren, oraindik arakatu gabe zuten. Etxde JJ 48. Noizbait arnas artzeko birikarik gabe geldituko ziñake. MAtx Gazt 42. Beso ta ankak luzatzen ditu, arnasa artzeko. NEtx LBB 104. Eten gabeko ao zabalka / ta ezin artu arnasa. Uzt LEG I 207. Biriketako miña duenarentzat, eta bai ere asma edo arnasa artu ezin duenarentzat. Ostolaiz 19. Arnasa naikue ondo artzen ebala emoten eban. Gerrika 142. Doi-doi moldatzen naizenez gero olatuen gainetik arnasa noizean behin hartzeko. MEIG III 95.
v. tbn. A BeinB 46. Ataño TxanKan 174. Asnasa artu: AB AmaE 53. JAIraz Bizia 51. Alkain 154.
Egurra zutik, suak barruan arnasa artu dezan. Albeniz 16.
Igarikera berrienetan zailtasun aundiena da asnasa biar bezela artu botatzia, botaketa ur barrenean dan ezkero. Anab EEs 1919, 154.
(Con determinantes).
Kredoa asi, ta akabatu eziñik, atzeneko iru asnaseetatik bat estu estu eman det. [...] Are estuago bigarren asnasea artzen det. Cb Eg II 96. Projimoari, artzen daben arnasa utsa ere opa ez deutsainak. msOñ 70r. --Ito, diñozu, ito --ziñoan Lopek, arnasa andi bat artuaz. Ag AL 56. Arnasa errezagoa ta gozoagoa artuten eban, da laster oberantz egieban bere makaltasunean. Echta Jos 112. Ori entzun ebenian arnasa andi zaratatsua artu eben. Kk Ab II 51. Bai atsegiñez artzen dutela arnas garbia ta alorretatik datorren urriña. Or Mi 63. Labana bizkarrean sartu zion. Ez zun asnas bat geiago artu. JAIraz Bizia 79. Ixildu zen, dardara. Arnas arin hartu zuen Framtonek izeba oldarrez gelan sartu zenean. Mde Pr 98. Arnasa aundiak artzen ditu, biriak betetzeko. NEtx LBB 103.
( arnasarik hartu, en contextos no afirmativos).
Bularra estutu ta anditzen zat, ta asnaserik ya ezin artu det. Cb Eg II 91. Zetan zatoz semea / Zapatua izanik / Orrelan arnasarik / Bere artu eziñik? AB AmaE 356. Orain eun pausu egin baino len / ezin dot artu arnasarik. Azc PB 350. Orduantxe asi zan inkesaka Arnoldo. Arnasarik ezin eban artu. Ag AL 92. Aoa zabalik, arnasarik artu ezinda. Ag Kr 31. Ikasiak ikasi ezkero, ezin dezake arnasarik Zabaletan artu: ito egingo lizateke. Ag G 277. Prakerre geratu zan odola irakiten ebala, abua legortuta, bijotza zartadaka, arnasarik artu eziñik. Kk Ab I 38. Arnasaik be artu barik [...], astiro ta zarata baga urreratu zan. Kk Ab II 101. Laster Pantxikak, asnasik ezin artu balu bezela antsi larri bat egiten du. Alz Ram 65. Samea estututen daustazu ta arnasarik be ezin dot artu. Otx 125. Ezin eutsi txapelari, aizeak eraman bear, arnasik ezin artu dezula. Munita 19. Gorputz hillok eztugu hartzen harnasarik. Arti MaldanB 216. Euskal esaldiak ez omen du zati berezirik, ez geldilekurik; gora eta gora omen doa doinu-gailurreraino, handik gainbehera, arnaserik hartu gabe, amiltzeko. MIH 356.
v. tbn. Or Aitork 119 (asnasik ezin artu).
(Con complemento directo).
Platerok belarriak zutitzen ditu ta sudur goitituak zabaltzen. [...] Agian, biotza erdiratzen dun ez dakit zelako urringai barna arnasartzen ari da luzaro, lau aizeetatik. Amez Plat 31. Arnas artzen zuten atsa bera ke-kio urrinez lorrindurik zegoen. Zait Plat 26. Bidean, tristura larua dau noizaldiak arnasartuten. Azurm ( in Gand Elorri 221 ).
( arnasan hartu ).
Zantzo bat somatzen dut. [...] Usaitzen dut, arnasean hartzen dudala esango nuke. Bai, lurrin-usaia dario. "La percibo, diría que la respiro. Sí, un aroma" . MEIG IX 140 (en colab. con NEtx).
b) (V, G; H). Ref.: A EY III 275; Etxba Eib. Respirar, tomar aliento, animarse; descansar, aliviarse, tranquilizarse. "Indarrak ta arnasa artzea, reprendre force et prendre haleine, se reposer (Mg)" H. "(G-to), descansar" A EY III 275. "Arnasia artu, aliviarse, tranquilizarse. Aittan berba bigunak entzunaz, arnasia artu eban" Etxba Eib.
Arnasa eta animo arrezazu alboko zauriari ikusiagaz. "Y cobrad huelgo en ver esta llaga" . Cap (ed. 1893) 153. Bidiazti nekatuak arnasa artu ta jarraitzen dion bezela artu zuan bideari. Mg CC 172. Zer eranzungo eustan? Ez eukala astirik arnasia artuteko; izango zala nor edo nor biurtu gurako ebana euskerara, berak erdera ekijenentzat atera eban liburutxuba. Mg CO 294. Arnasa artuten dot orain; askatuten asi jat bijotza. Peru, nik egin dot eskapadia. Mg PAb 192. Dariok ego ta arnasa beste batzuk arturik, bialdu deustaz karta arro, ta lotsabagiak, zematuten nabela jaubetuko dala neure gauzaakaz. Mg PAb 203. Krutze astuna lepoan, odolturik, dolorez inguraturik ta arnasa artu ezinik. EL1 196. Ta atseren au ez da bidia largatia ta bai indar ta arnasa artutia. Mg CO 109. Gelditu ziran bestiak mobiuta, zurtuta legez ta arnasa arturik dirautso Agustiñek [...]. JJMg BasEsc 165. Orduan elkar despediturik / biurtu ziran etxera, / bata bestearen beldurrik gabe / soseguz asnas artzera. It Fab 140. Arrisku andijan egon zara, baña poztu zaite, arnasa artu egizu. Ur MarIl 66. Ai! arnasarik artzen naigabeak uzten eztit. Arr GB 28. Asnasa artzeko gelditu ziran piskatxo bat aritz baten itzalian. Bv AsL 146. Arrisku ta perill andian egon zera; baña arnas ar ezazu. Arr May 78. Egun batez bada, bidean zijoala, nekeak easan eta eliza batean sartu zan, eta zerbait arnas artzen zuen garaian [...]. Ib. 127. Atsedentsu bat egin eban emen, arnasea artu eta begietatik bera etorkozan malko-ariak legortuteko. Ag AL 105. Ara sartu zirean / meza bat entzuten, / eta gero Bilbora / arnasea artuten. Azc PB 142. Santa Cruzek bialdu zun dei ori erri guzietara [...] Orduntxe arnasa artu omen zuten. Or SCruz 68s. Beren pasarizuak esan nai / ezin arturik arnasa. MendaroTx 354. Neskatxak egoneziñik jeikitzen dira eta arnas-artzeko aitzakian, marandioko atera irtetzen. TAg Uzt 294. Argi ta dirdir egiñez aizatu duzu ene itsumena; ats egin duzu, ta arnas artu dut. "Et duxi spiritum" . Or Aitork 276. Arnasa bete-betean artu zun, gizajoak bere gogoz alde egin zionean. Etxde JJ 269. Piarresek arnasa zabal artu zun. [Jendarmak] Durunda-tik urre-urrean ibilliarren, oraindik arakatu gabe zuten. Ib. 48. Arnasa ar zazu aurrez; nekatuta zatoz-eta. NEtx Antz 49. Orra ba, oneek mutillok eldu nazaneko, arnasa artzen be, eztauste utziko. Erkiag Arran 19. Harnasa hartzeko baizik ez zen gelditzen ordea. Mde HaurB 59. Berriz edan, harnasa hartzeko ahal bezain denbora guti galduz. Ib. 82. Zezen gizajoa! Azkenean be, nik eztakit zelan baiña, alakoren batean ankaz-gora ikusi genduanean, uff! arnasa artu gendun. Alzola Atalak 71. Zure senarrak arnas artzeko / eskubiderik ez al du? Olea 46. Umiek andra orreri ez detsie isten arnasie artzen. (V-ger) Itxistazue arnasie artzen gitxienez. (V-ger)
v. tbn. Asnasa artu: JAIraz Bizia 87.
"Arnasie artzieko ogon, estar fuera de algún cuidado" (V-ger) Ort Voc.
(Con determinantes).
Ainbeste indar egiñ ebeen berba bigun oneek aitaren biotzian, zeiñda oraturik Luisi laztanga egon zan samurtasunez mutututa legez malko gorijakaz matrallaak bustiten eutsazala, ta arnasa puska bat artuta esan eutsan: Neure semia, [...]. JJMg BasEsc 226. Zerbait aldendu danean, patxada ta arnasa pixkat artzean [...] berriren berri ekiten dio. Ag G 310. Jezarten dira puskaten arnasa apur bat artzeko. Kk Ab I 98. Bere indar guztiak batuta, arnasa apur bat artu ostean, asi yatan onoko gertakizun au kontetan. Bilbao IpuiB 208. Ni ere abiau naiz, jarraitu eban Arantzak, arnas apurra artuaz, abade billa, auzoko andratxuari dei eginda gero. Erkiag Arran 73. Ipiñeburun onez sartzean zireanean, esker onez artzean eudien emen, zetan esan be ez, arnasa apur bet eta gauerako ostatue. Akes Ipiñ 11s.
( arnasarik hartu, en contextos no afirmativos).
Gauzak gainbera dijoaz nere bidean. Oraintxe sartu berri naute iriko polizi-kartzelan. Arnasarik artzeko betarik gabe gertatu da guzia. NEtx LBB 115.
ARNASA HARTU ERAGIN. Ventilar. "Etxeari arnasa-artu-eragiteko emakumea dan emakumeak eztau goizerdiari begira zeri nakio egon bear (V-ger)" A.
ARNAS HARTZE. Acción de respirar.
Arnasik lotarakoan ere ez da gelditzen, eta ala balitz? Zergatik ez du gertatu bear animako arnas dan otoitzarekin ere? Bear bada, au erantzungo didazute: nola diteke uneoroko arnas artze ori? MAtx Gazt 90.
--Zer da eskultura gure gizadian? --Kultura barrutian [...] halako begien arnas hartze bat erakusten digu: arnas-hartze horren bidez murgil gaitezke inguruko gauza eta gertakarietan barrena, gure sentimena aberastuaz. MEIG I 109.
ARNASA ATERA.
a) Respirar, expulsar el aire.
Eritasuna areagotuz gaiztoagotzen baldin bada, orduantxe begiak sututzen zaizkio ta bular barrenetatik arnasa ateratzen zaio noiztanka oska aztunez. Ibiñ Virgil 104.
(Con determinantes).
Entzun gura izan zenduan ixi-ixilik, arnasea atera bagarik. EL2 189. Ontan arrebak eskuak antxumatu zitun eta arnas aundi bat atera, lurrera begiratuz. Eta Iesus! eratxiki. Or QA 157.
( Arnasarik atera, en contexto no afirmativo).
Baitakite Iainkoa gabe arnasik ere atera ez dezaketela. EL2 131. Otoitzean ari dana, xoxoturik egon bear al du arnasik atera gabe ta kordea galduz? Or QA 163. Baitakite Iainkoa gabe arnasik ere atera ez dezaketela. Ib. 131.
b) Dejar con la boca abierta, asombrar.
[Yesusek] barriz ez Errege mirariak ikusi gura oneri [Herodesi] laketu eutsan bere naikeri zoroa, ez Yudegu salatzalleai ao bete arnasa atera. EL2 219.
ARNAS-HAUSPO. Pulmón.
Zu, Anbrosi, badakizu, Laureano gaur Bilbora joan dala arnas-auspoen (pulmoien) billa. EgutAr 31-8-1962 (ap. DRA ).
ARNASA BAKANDU, ARNASA BARETU, ARNASA LASATU, ARNASA NASAITU. Restablecer(se), calmar(se) la respiración.
Arnasa bakantzeko, agoan sarats-arbaxta sartu giñenan. Or Mi 14. Begiak itxi zaizkit, / burutzar au moteldu..., / arnasa bakandu... Ldi BB 10. Itxon! Ustez, arnasa / baretu zaio. Ib. 46. Uste baiño lên lasa zitzaion / barnean zeukan arnasa. "Su respiración se restableció" . Or Eus 382. Zabaldu yaka bularra mutillari eta arnasea nasaitu. Erkiag BatB 163. Begiak lausotu yakazan eta arnasea bakandu, meaztu. Ib. 106. Batek menderatzian / bizitzako baza, / orduan lasaitzen da / gizonen arnasa; / bitarte ortan ez da / izaten jolasa. Uzt Sas 263. Muño baten gañean exeriko uan, eta arnasa lasaitu arte, igeltsuzko pipa txapelapetik atera. Ataño TxanKan 42.
ARNASA BAKARREAN (asnas b. Dv y H, que citan a Lard). Precipitadamente, inmediatamente; apuradamente. v. ARNASA BATEAN.
Berri mingarri onekin Asiriarrak, zegoana zegoan lekuan utzita, asnas-bakarrean beren errironz igesi joan ziran. Lard 290 (Dv: "il y alla d'un trait"; H: "s'enfuirent vers leur pays tout d'une haleine"). Erregea aserre bizian jaiki, eta baratzara asnas-bakarrean joan zan. Ib. 318. Asnas bakarrean etorri da. (AN-larr) "Estu ta larri etorri da" . Inza NaEsZarr 36.
ARNASA BAKOITZ. "(G-to), suspiro" A.
" Arnas-bakotxean, muy jadeante, casi no pudiendo respirar. Or dator gizajo ori arnas-bakotxean. Ahí viene el infeliz, muy jadeante" Zam Man. " Arnas bakotxean, jadeante" PMuj.
ARNASA BATEAN.
a) De una vez, de un golpe.
Las mozas de Bermeo / arraina danean / beben medio chiquito / arnasa batean. Azc PB 186. Artu eban bere eskuetan albistaria, begiratu eutsan, arnasa batean, goitik barreneraño. Ag Kr 202s. Igalariak bidaune motzak igaro biar ba-ditu, onena egingo du burua uretan sartuta juatia azken batetik besteraño asnas batian. Anab EEs 1919, 188. Arnas batean edari gozoa edanik. TAg Uzt 83. Jaunaren Aingeruak, adatsetik arturik eraman zuen arnas batean eta Babilonian utzi, leoi-zuloaren ertzean. (Dan 14, 45)). Or MB 289 (Ker beingo baten ). Zure azkenengo eskutitzak zorabearrean jarria nauka. Arnas batean irakurri nuan. NEtx Nola 32. Itzaldi luze, zorrotz eta garratzori arnasa baten esanda gero, draska! ertsi eban leio-atetxua andra zimelak. Erkiag Arran 49. Txarrokadaren erdia arnas batean ustu ta exeri uan. Ataño TxanKan 106.
b) Jadeando.
Beste egunetako marmarrak eta kantu-otsak utzita, arnas batean zijoan egiñalan eskalea, bere lanaren sariaren usaira, ordu jakiñean askan janaria jartzen dioten zaldia bezela. TAg Uzt 255.
ARNASA BEROTU (V-gip, G-azp). Fatigarse, jadear. "Arnasia berotu. [...] Arnasestuka hasi nekeagatik. Elgetara orduko majo berotu jakun arnasia" Elexp Berg. "Onenaire berotuko zitzaion arnasa buelta hori inezkero" ZestErret. Cf. arnasbero.
Onenari ere bukatzerako berotzen zaio arnasa. Auspoa 84, 52 (ap. ELok 95 ). Zortzi puskak an ebaki zitun / berotu gabe arnasik, / Zeanuriko txatoarekin / orain ez dago jolasik. Basarri 80. Ni, berriz, txakur txiki baten antzera, [...] an ibiltzen niñun bere inguruan, batean jetxi, bestean igo; etzaidaken neri arnasik berotzen. Ataño TxanKan 43.
ARNASA BERRITU. Renovar(se), recuperar(se), dar nuevo aliento.
Biotz gori guziek bereolaxe zoazin arnas-berritzera. Or Mi 137. Ba-dut adiskide bat, izketan oso nekagarria, ez baitu arnasa berritzen, osotara bukatu zaion arte. Or ( in Gazt MusIx 48 ). Kukuaren otsa, zaarraren arnas berritzea. (AN-gip). EZBB II 38. Arnas-berritu ezpazenitun / aztuak zeuden geienak [doiñuak] . Olea 40. Zure begiei gustoa eman, / gorputza arnas-berritu, / neska-mutillak jolasteko ere / leku politak baditu. MMant 65.
ARNASA BETEAN. A pleno pulmón.
Txikiyak kantatzen du "Astuaren mitxelio" bere gangio ederrakin asnas betian. Iraola 105.
ARNASA BETE EZINIK, ARNASA EZIN BETEAN. Respirando fatigosamente, entrecortadamente. v. arnasestuka.
Asta emeak pisu geiegi / eroain bizkar gañean / ta albaintinkaka yoian bideti / arnasa ezin betean. Zav Fab, RIEV 1907, 541. Bada nekez ta alaz, arnasea bete ezinik ziñoazala. EL2 200. Albaitinkaka arnasea bete ezinik eldu zan Kalbariora. Ib. 221.
ARNASA BIRATU. Volver a respirar con normalidad. v. ARNASA BUELTATU.
Gorri gorri eginda etorren, arnasea ezin biraurik. Erkiag BatB 12.
ARNASA BOTA.
a) Echar el aliento; soplar; espirar.
Esan deijozan agin arteko murmurija moduko orazinoe batzuk, egin deijozan kurutze batzuk eta bota deijon bere aoko arnasia. Astar II 39. Ni nere Aitak bialdu ninduen bezala, Nik ere zuek bialtzen zaituztet. Au esanda, aizeman edo asnasa bota zien [Jesusek apostoluai], esanaz; Espiritu-Santua ar ezazute. Lard 478. Asnasa botako da ankak itxitzerakoan, eta asnasa artuko da bigarren ekaldian, besoak eta bularra zabaltzen diranian. Anab EEs 1919, 188. Ur barrenian asnasa bota, bai sudurretik, bai aotik. Ib. 188. Eskueri arnasie botatetsien. (V-ger, comunicación personal)
(Con determinantes).
Zurkaizturik gelditu zan Baxili bertso oiek aditzian. Baña noizpait ere, arnas andi bat botata, esan zuan: Ka! Urruz Zer 78.
b) "Pisar la cancha, entrar en juego el atleta. Arnasa bota dik, orain emango ziok. Es lo contrario de ezin jarri, no pisar a gusto la cancha, no gozar (la pelota)" Gketx Loiola.
ARNASA BOTATZE. Acción de echar el aliento.
Zerren [salutadoreak] egin daruezan sorginkeria ta superstizinoe asko, nola dirian arnasa botatiak, kurutze bat artu ta, abere ta etxekuetara bedeinkazinoiak ezartia[...]. CrIc 53. Zer esan gura dabe abadiak señaren gainian egin daruazan arnasa botate edo esorzismuak? Ib. 131.
ARNASA BUELTATU.
a) (V-ger-gip).
Volver a respirar con normalidad, recuperar el aliento. " Arnasia bueltau. [...] Superar la situación de jadeo intenso. Ein neban aintxitxiketaldixakin bos minutuan arnasia bueltau ezindda egon nitzuan " Elexp Berg. v. ARNASA BIRATU.
An ibilli ziran biargin guztiak astorauta [...] pipar-gorrizko surduna zenera ekarri eziñik. Alako batian arnasia bueltau eban. SM Zirik 75. Normala da zure edadien arrapaladan ibilli ezkero arnasie ez bueltatie. (V-ger, comunicación personal)
b) "Desfallecer, desinflarse un deportista" Gketx Loiola.
ARNAS DEUN, ARNAS GUREN, ARNAS SAINDU (PMuj). Espíritu Santo.
Munduban argiz zagoz oro poz dozula, / Arnas deunak darabil loren urdurija. "Tu aliento es la inquietud de las flores" . Laux BBa 68 (ref. al Padre celestial). Arnas deunak muin dautse niñijan. "El aliento de Dios" . Laux AB 73. Arnas Deunak oi au / nigan beza beti. "Espíritu Santo" . Or BM 70. Sermoi-aulki gainean / biurturik uso, / Arnas Gurena an dugu / itzak gantzutzeko. Ib. 92. Arnas Saindua Mendekostetan / Kristoren bidez bialdu. Ib. 54. Esan edo adierazi nai duna aitortzeko, Arnas Gurenak berak bear luke eskua artu ta lumari eragin. Gazt MusIx 165.
ARNASA EDUKI. Contener la respiración. v. ARNASA EUTSI.
Bere gorputzaren astuntasunarekin urpean sartzea, asnasea ezin idukiz, asnaska asitzea, [...] urez betea ta aize aringarririk bage gelditzea. Mb IArg I 248.
ARNASA EGIN.
a) (; asnase e. Lar).
Respirar. "Aspirar" Lar. "Respirar" Aq 381. "Respirar", "resollar" . v. ARNASA HARTU.
Ektoplasmaren eralgintza arnas egiteari, hatsegiteari datxikola nolarebait. Mde Pr 332. Gabontzak, lauorria astinduaz ta arnasea bakanago ta nasaiago egiñaz, atadi erdian. Erkiag BatB 144. T'arnas egiñik gozaro / onez gañezka, eztitan, / mamiki maitemintzen bainazu! " Y en tu aspirar sabroso" . Gazt MusIx 215.
(Con determinantes).
Haurrak begiak itxirik zeduzkan eta harnasa lodi egiten zuen. Mde HaurB 17. Onek, bere burua bakar bakarrik ikusi ebanean, arnas andi ta zabala egiñaz: Tira, iñoan berekiko, nire burutasunak lar illunak izan dira. Erkiag Arran 74.
b) Suspirar.
Gaitz erdi! Bota zun Mayik arnas egiñaz. Etxde JJ 121.
c) " Arnas egin (G-to), descansar" A EY III 275.
d) Soplar, dar el aliento. v. ARNASA EMAN.
Idi astoek estalpe artan axbero zinduten; / Eize ankerreri orain Zuk arnas diezu egiten. " Ahora Tú das el aliento a las bestias salvajes" . Or Poem 519. Ez dagi arnas aide argiak / ez-ta zirkiñik mututasunak. Gand Elorri 77. Orain dala millaka urte Adan lenengo gizonaren gorputza lur pixka batez osatu zuanean, arnas egin zion, anima illezkor bat emanaz. MAtx Gazt 22.
ARNASA EMAN.
a) (H; asnase e. Lar, asnasa e. H).
Expulsar el aliento; soplar. "Abahar" Lar. "Souffler" H.
Ao batekin berotu zinituen arnasa emanda esku-sabelak, ta ao berarekin puzka ta puzka otztu nai dezu ardo beroa. VMg 88. Ain itxura ederreko gorputza egitten du loiaz, [...]. Asnasea ematen dio Jaungoikoak aurpegira. Inza Azalp 45. Aize berak arnasa ematen die; eguzki berak argia egin, berotu ta indartu. Munita 141. Bizia zer dan bertsoz esaten / badago naikoa lana: / da gauz bat, Jaunak arnas emanda, / Adanengan asi zana. Olea 120.
Expirar, morir. v. AZKEN ARNASA EMAN.
Oiu aundiz eman zun arnasa. " Expiravit" . Or Poem 549.
(Con determinantes).
Anima ortzetan daukat [...]. Kredoa asi, ta akabatu eziñik, atzeneko iru asnaseetatik bat estu estu eman det. Cb Eg II 96. San Martiñek, argitasun zerutar batekin inguratua, eman zuan bere arnasa. Ag Serm 107. Oiu ortaz eman dio ill-arnasa Aitari. " Ha dado su aliento (el alma) al padre" . Or Poem 549.
b) (V-gip).
Dar aliento, animar; aliviar, tranquilizar, dar descanso. " Arnasia emon, alentar, corroborar. Makalduta zan jendiari, arnasia emon zetsan bere berba bizixegaz, dió alientos con palabras encendidas" Etxba Eib.
Ona da jolasa, jolas ona danean, gizonari arnasea ta atseden bat emoteko; baña betiko, bein be ezta ona. Ag Kr 60. Ija illian aurkitzen zala / Ama Euzkadi laztana, / Seme maite bat agertu yakon / Arnasa emon eutsana. Enb 48. 1919'garrenean berbiztu zan [Irugarren enderritartekoa] Lenin eta onen lagunak emondako arnaseaz. Eguzk GizAuz 70. Yauna, sutu nire itzok, eta idazu arnas. Or Mi 3. Jaunak arnasa dit oraindio / nere lan au jarraitzeko. " Me da aliento todavía" . Or Eus 257. Nor ausartu, ordea, alaingo aize zakarra buruzkatzen? Eriotzari arnasa ematea zan. TAg Uzt 40. Zuk demaiezu euskal-ametsai arnasa eta biotza. SMitx Aranz 177. Arnas idazu, Aretuse, lan au amaitzeko. Ibiñ Virgil 62.
(Con determinantes).
Dongakerijarako arnasak emoten zitubanari, ebillenian zabaldu gurarik, gaistakerija utsez, Guraso-errijan izurri ondagarrija. Mg PAb 214. Zer diñostazu, emakumea --asi iakon Adalbaldo, bere emazteari atsegiñ da arnasa pixka bat emoteagaitik. Ag AL 152. Orrek emoten deutsa osasuna gizonari, orrek lanerako arnasa barria. Ag Kr 157. Onen garrantziko arazo onetan neuk lagudu zattut, eta zuk, illarte bixi ixateko lain emon biarrian, arnasea bera be emon ez eta ixeka egitten daustazu ganera. Otx 53.
ARNASA ESTU.
a) Contener el aliento. v. ARNASA EUTSI.
Santuonen esanaz akordadurik, / Kristiau zireanak arnasa esturik; / belaunez lurrean Franzia guztia. EgiaK 87 (quizá ARNASESTURIK?; v. arnasestu ).
b) (), ARNASA ESTUTU (V-gip, G-azp) Ref.: Elexp Berg; ZestErret. Sofocar(se), ahogar(se), jadear. "Sofocar, arnasa, asnasa, atsa estu" Añ. "Goikoaren berdina [arnasia berotu], baina, nekeaz gain osasun arazoengatik ere bai. Arnasia estututa dauka ta eztakitt luzerako izango dan" Elexp Berg. Cf. arnasestu.
Aldapako nekeak erasanda, arnasa estutzen asia zuan Mendinuetako gaiña arrapatzerako. Mok 13. Mikel Eleder eragilleak / [beorrak] pausoa balute lasa, / zartailluz, oiuz, aizea jo ta / estutzen die arnasa. "Les hace jadear" . Or Eus 337. Arnasa oso estutu zaio. Jesus! nere biotz au. Nola kosta zaidan ixillik egotea! NEtx Antz 92. Arnasa estutu... txintxurrean txistua korapillatu... gorputza izardiz busti... Zer etzaizu gertatzen aitortzerakoan? MAtx Gazt 92. Ta biotza estu-estu biurtuko zan Basaburu-aldera, bere arantza ura aldean zeramala, ta Errosario arnasa estutuaz aldapan gora bidean zeriola. NEtx LBB 47. Indarrak bajatzen ta estutzen arnasa, / era orretan ezin bizi leike lasa. Uzt Noiz 55.
( arnasa estuagotu ).
Maldako nekeak, ala biotzeko miñak, bietan zeiñek dio gizagajoari estuagotzen arnasa oraingo ontan? Mok 20s.
ARNASA ETORRI. Recuperar la respiración, el aliento. v. ARNASA JOAN.
ARNASA EUTSI. Contener el aliento. v. ARNASA GELDITU.
Geroago luzean, au da, urazpitik, arnasa luzea eutsiaz. Erkiag Arran 57s (cf. ARNASA LUZE). Eta an asi zan ortzak estu-estu, sorbaldak kuxkur eta aal zuan arnasik geienari beregan eutsiaz. Berron Kijote 224.
ARNASA EUTSIKA. Conteniendo el aliento.
Arnasa eutsika, aldare-oñera urbildu zan. NEtx Antz 154. Ta esan-ala, arnas-eutsika, errez eta narerik edan zuen erabat. Zait Plat 108.
ARNASARIK GABE, ARNASA GABE, ARNASA BARIK (GERATU, UTZI...) (Dejar, quedar, ir...) sin aliento, sin respiración (usos prop. y fig.).
Eman zion kopet-bekokiaren erdian ta utzi zuen an bertan asnaserik bage ta ill eroria. Mb IArg I 349s. Illa bezala edo asnase gabe luzaro geratu zan. Cb Eg II 204. Gero duaz igesi legez euren aurreti [...] arnasa baga eta itorik geratu artian. Astar II VI. Duaz gero mezara arrastaka arnasa baga, baña eztira denporaz elduten, irago zan mezia. Ib. 202. Gizon mordoak arnasa baga bertan itxita, / bizidun asko gelditzen dala erdi illik. AB AmaE 449. Dakus au pultsu eta / arnasa bagarik, / Burua arri ertzak / Erdi bi egiñik. Ib. 341. Da arritu-ta aoa zabalik eta arnasa baga gelditu zan. A BeinB 90. Zurbil eta arnasa barik azaldu eutsen aguriari entzunikua, ta ikaratu ziran guztijak. Kk Ab I 25. Lurrera jausi zirean bata bestearen ganera, aieneka ta erdi arnas barik. Kk Ab II 11. Eta usterik gitxien ebenian, dra-dra-dra, entzun zan zarata bakan bat etxe barruan eta euren ur-urrian irudijana, te iñok ezin ebana igarri zeren zaratia ixan eitekian. Gelditu ziran danak arnasa barik. Ib. 87. Nagusiak bere eskuetan artu zuanean ia asnasik gabe entzuten jarri zan. JAIraz Bizia 99. Amaren alboan exeri ta ia asnasik gabe olakoa [eskutitza] iriki zuan Andonirena izango zalakoan. Ib. 122. An zeuden lenengo beltza kanoatik kanpora burua zintzilika ta beste biak asnasik gabe etzanda. [...] an utzi zituzten Pazifikoren urak toki artan goruntz joaten dirala ta iñundik illdakoen susmurrik izango ez zala. Ib. 78. Arnasik bage ogei ta amar egunetan ildakotzat zeukaten emakume elbarritua bizitzara ekarri omen zuen. Zait Plat 76. Neu ba, eta ez besterik amen kulpagarririk; neu ibaira jaurti biar nintzana, arnasa-gabe ixiltzeko. Etxba Ibilt 489. Ebaindu zuten ostikoka, eta lurrean etzan-ta utzi zuten, asnasik eta korderik gabe. Berron Kijote 102. Karroxako andere aiek, ordurarte asnasik gabe burrukari begira egonak [...] . Ib. 113.
v. tbn. Arnasarik gabe: Gand Elorri 149.
Etxe barrunbe guzia ixilik, arnas gabe, geratu zan. Etxetik kanpora ere ez zan ots bat sumatzen. Ugalde Iltz 47.
ARNASA-GAITZ. "Arnase gatxa, asma (V; Darric)" DRA.
ARNASA GALDU.
Quedarse sin aliento; morir.
Arnasa galdu, ta zurbil, kordegabe, aurpegiz lur yo ninan. Or Mi 14. Odol-usten ari zaigu arnasa galdurik... Or Eus 48. Dantzariak berak ere kantari ari zitxinan, arnasik galdu gabe, gure muxikolariak aspaldietan bezala. Or QA 193. Etxean egin zuten sarrera, etzan gozoa izan. Juanak batez ere, alaba egoera artan, soiñeko guzia bustita ikusi ta gertatua jakin zuanean, bere arnasa galdu bear zuala ematen zuan. NEtx LBB 53. Tximistak jotako arbolaren antzera, igartzen ari zan Martiñen sasoia. Ala, ezkondu zan eguneko ego-aizearen giro batek, basoan orbel-dantza arrotu zuanarekin batean, galdu zuan bere arnasa mandio zarreko gela zokoan. Ib. 57. A ilttiegaz baten batek arnasie galdu be eingoban. (V-ger)
Alaxe berriro arnasa galtzeke murgillik naiz geldi. " Sin perder el aliento" . Or Poem 556.
ARNAS GELDIKA. Conteniendo el aliento.
Eta ixilka [...] etxetxoria tellatuetan bezala kabira doaie arnas-geldika. "Et retenant son souffle haletant" . Or Mi 21. Neska xaloa, zoritsu baño zoritsuago, arnas-geldika Bikendiren ondoratu zen. "En tenant son haleine" . Ib. 12s.
ARNASA GELDITU. Contener el aliento. v. ARNASA EUTSI.
Txarto ala? zirautsan Nikanor-ek arnasea bularrean erdi geldirik. Erkiag BatB 32. Arnasa geldituaz, itz auek entzuten ditut: "Lenengo saria, [...]. NEtx LBB 117. [...] bere semeak uste gitxiena zuan berria eman zionean. [...] Xegundori arnasa gelditu zitzaion bat-batean. Ib. 124.
( arnasa geldiarazi ).
Arnasa geldiazirik bidean nengon erpai. "Reteniendo la respiración" . Or Poem 543.
ARNASAK IRAUN ARTE, ARNASAK IRAUN ARTEAN, ARNASA IZAN ARTE, ARNASA IZAN ARTEAN. Mientras se viva (litm. mientras dure el aliento, la respiración).
Arnasiak dirautsan artian irakasteko Zeruko bidia. Mg CO 293. Geroenean gelditu zan arrestatua Ingeles-en menpean, asnaseak iraun zion arteraño. Izt C 418. Il edo bizi, arnaseak zirautzan artean, esetsaldirik arrigarriena jokatzeko gertatu zan. Ag G 155. Arnasak diraudano / Arnas barnago oni / lagun oidan soinu / agorrago oneki. "Mientras me dure el aliento" . Or BM 40.
Bada artu bidea antxitxika batean, da arnaseak deutsun artean ez gelditu. Ag AL 86.
ARNASA IZAN (trans.), ARNASA EDUKI. Respirar, tener aliento. v ARNASA HARTU.
Beraren aide, auzo ta adiskide-etakoak etzaiozka aldamenetik kenduko asnasa deban arte guztian. Izt C 240. Igerri ziotenean oraindik asnasa bazuela, berotuaz eta beste sendagarriakin lagundu zioten. Lard 509 (v. tbn. 200). Biotzak bularreti / igasi gurarik... / iausi da martiria! / eztauko arnasarik. Azc PB 277. Aurrak esnasia bazuela ezagutu zuen eta lo zegola. Goñi 53. Aldapa-goran aguretxoak / arnasa aski du, ez itzik. Or Eus 227. Arnasa ba-du oraindik --erantzun zien Xalbatek--, baiñan gorputz guzia otzak gogortuta dauka. Etxde JJ 261. Piarresek etzula arnas lasairik izango Xalbat bizidunen artetik baztertu arte. Ib. 120. (Belarria aur-bular gañean duala). Ume onek eztu arnasarik! NEtx Antz 129. Bai txuria dagola. Ta arnasarik ez du. Illa dagoela igartzen diotenean, bana-banan txapela erazten asten dira. Ib. 132. Gero urte beteko / Erroma aldera, / andik onuntza berriz / meza ematera, / arnasa degun arte / oroituko gera. Auspoa 127, 68 (cf. supra ARNASA(K) IRAUN ARTEAN).
ARNASA JOAN. Quedar sin respiración. "Baloiak estemanguan jo eta arnasia joan jako, ta etxako bela etorri" Elexp Berg.
ARNASAKAZ EGON (V ap. A Añ). "Agonizar: (c) ilten egon, (V) illaginian egon, arnasakaz egon" Añ. "Arnasakaz egon (V; Añ), estar en agonía." A.
ARNASA-KENARAZLE.
Gas malkoixurerazle eta asnaskenerazleak. "Gases lacrimógenos o asfixiantes" . EAEg 16-5-1937, 1664.
ARNASA KENDU.
a) Quitar el aliento; quitar la vida.
Koraña zorrotzakin lapur bat bezelaxen / kendutzera betiko bizi ta asnasa. AB AmaE 107. Zenbati, aizkorakada baten kendu zeuntsen arnasea! Ag AL 105. Bertan, barrendik iparra; / minututarrai arnasa kenduz / artzen du ta artzen indarra. "Y quitándoles el aliento a los que atraviesan contra el reloj" . Or Eus 391. Gaur dagoena itoa / hainbeste jente artean, eta / baita harnasa kendua. Arti MaldanB 222.
b) ARNASAK KENDU.
Desanimar, quitar los ánimos.
Bidebagako amesakaz biotza illundu ta arnasak kentzera etzakidaz gaur etorri. Ag AL 156.
ARNAS-LABURTU. Fatigar, ahogar.
Nekeak ez nau arnas-laburtzen. / Indar asko dau egiak. Gand Elorri 101.
ARNASA LARRI, ARNAS-LARRI.
a) Respiración anhelante. v. arnasestu.
Ekarren arnas-larriagaz esku biekaz elduta zabaltzen eustan agoa bear baño geiago. "Y con la gran agonía que llevaba" . Or Tormes 29. Geldi aldia, Pantxikak, lo egin nairik, begiak ixten ditu. Asnasa larria dauka. Alz Ram 65. Arnas larri batzuen ondoren il zan. Salav 20. Arnas larri ta negar-zotiña besterik ez genin entzuten. Ataño TxanKan 174.
b) (Uso adv.). Jadeando, respirando con dificultad.
Eskerrik asko, Joxe. Arnas-larri eldu aiz? Lek EunD 23.
ARNASA LUZE.
a) Suspiro.
Esairazu beiñ, ainbeste nai-ez eta arnasa-luze zergaitik, ez dot ba uste orrenbeste izan laikianik. Etxba Ibilt 478.
a) Gran aliento (fig.).
Ez da erraz [...] honelako poema batez neurrizko iritzirik ematea: [...]. Goragarriak dira egilearen kemena eta arnas luzea, orobat era berrien bila abiatzeko izan duen ausardia. MEIG III 141.
ARNASA LUZEA EUTSI. Contener la respiración durante largo tiempo.
Iparreko moillan igeri ebiltzan [...] Geroago luzean, au da, urazpitik, arnasa luzea eutsiaz. Erkiag Arran 57.
ARNASA LUZE BAT HARTU, ARNASA LUZEA HARTU, ARNASA LUZEAK HARTU. Suspirar; respirar profundamente. "Arnasa luziak artu. Suspirar. Ze, arnasa luziak artzen?" Elexp Berg.
Arnasa luze bat artu, abiadan jarri eta baetozen, baetozen... Bilbao IpuiB 271. Ez da negarrik entzuten. Tok, arnasa luzea artu du. Nok, sudur zapia atera ta zintz egin du. NEtx LBB 108.
ARNASA LUZE BAT EGIN. Suspirar.
--Utziyok, utziyok, Inazio --esan zuan aitak arnasa luze bat egiñaz. Apaol 25. Arnasa luze bat eginda, esker aldera gorputza okerturik ipiñi eban luze-luze eskumako ankea. Kk Ab I 102.
Ta arnasa luze ta sakona egin ostean, sukalderantz joan ziran neba-arrebak. Erkiag Arran 72.
ARNASA LUZEKA. Suspirando.
Sututzen jakon barrua, eta begijegaz eta arnasa luzeka, ari aitzen emon gurarik ibiltzen zan beregaittik erebixan sua. Etxba Ibilt 475.
ARNASAN (A EY III 332; A Apend ), ARNASEAN (PMuj).
a) De repente. "Arnasan etorri ddatan burura, me vino de repente (litm.: en un aliento)" A EY III 332. "Arnasan etorri yatan, me ocurrió de repente" A Apend. v. ARNASA BATEAN.
b) " Asnasean (AN-gip), nadar bajo el agua o buceando" A.
ARNAS-NEKE (BeraLzM, PMuj).
a) Asma.
Eguzkiak eta udazkeneko ezatasunak gaitz aundia egin dezaiokee; liburuak diotenez bada: "Arnas-neke, zorabio, zain-dardara...". Sabiag Y 1933, 421.
b) Jadeo.
Orain, bai, arnas-nekea, ez lan egiñarena. "Resuello" . Or Poem 543.
ARNASA NEKEZ. "Arnase nekeza, asma (V; Darric)" DRA.
ARNAS ONEAN. Respirando con calma, pausadamente
Esturasun gabe, arnas onean dijoa, orduz-leen iritxi nai ezik. Ill Pill 11.
ARNASA-HOSKA (PMuj), ARNAS-HOSKA (V-m ap. A; BeraLzM; arnasuske V-ger). Jadeando, respirando con dificultad. "Zer daukazu arnas-estuka etorteko? ¿Qué os pasa para venir jadeante? Sinónimo de este modismo es arnas-oska" Zam Man 7.
Atabal eta tronpeta soñu garratz artean, / aldapan zear goruntza doaz arnas oska. AB AmaE 447. Bide ondoan sarri / geldituten zirean / arnasa-oska larri. Azc PB 142. Txakurrak zaunkaka ta arnasa-oska. A BGuzur 149. Nekez da arnasa-oska eldu zan beste aldera. Ezale 1897, 99b. Urte asko-asko eztireala ezegoan gure artean ia iñor bederatzi, amar, amabi arroa lepora txirikelan lez botatzen ezebanik; gaur, barriz, iru-lau arroagaz be or ikusten doguz arnas-oska geienak. Ipolito A. EEs 1925, 61. Eun metro be ez ditu eiñ baia arnasuske eldu de. (V-ger)
ARNAS-HOTS (V-gip, G-azp). "Arnasots, ruido de la respiración" A. "Sartu jakun ikariakin etzan arnasotsik pe entzuten. / Baten baten arnasotsa sentidu neban ate onduan" Elexp Berg. "Arnasots galantakin etorri zan estu-zaparka" ZestErret.
Zelan ori, ituaren itoz, ta arin esan biarraz, ta arnasa ots batzuben artian badino guztia [Joanis Pranzesak]? Mg PAb 158. Milla aldiz bai entzun zituan [...] egurgillearen aizkorakada neurtua; basaurdearen arnasotsa, otsoaren alaraua. Ag G 2s. Liberen arnas-otsa entzun iduri zitzaionean, lo zegoalakoan [...]. TAg Uzt 250.
ARNASPEAN. Bajo el soplo (del viento).
Uzta-garaian, berriz, egoaizearen arnaspean emaia nunaitik dariola datorkigu udazkena. TAg Uzt 292. Aizearen arnaspean, alkar-marmarrean, zebiltzan zuaitz-ostoak. Ib. 269 (v. tbn. 86 aizearen arnaspean).
ARNAS-URRATU (Part. en función de adj.). Jadeante.
Txoritxu buztan-gorri [...] Zerk zarabiltz urduri, / dardara leiatsu, / zeure jardun goitarrez, / ain arnas-urratu? Gand Elorri 76.
ARNASA UTZI. Morir.
Ekatzik [erbi] ori neri ta / laister dek arnasa utzita. Auspoa 39, 126.
ARNAS-HUXTU.
Atea zabaltzean zakurra nerekin, / arnas-uxtu, mî luze, iñon egon ezin. "Jadeante" . Or Poem 532.
ARNASAZ BETE. Respirar profundamente, llenar los pulmones de aire.
Mando-ganetik iatzi, arnasaz bete ta kurutze bat egiñaz barrura sartu zan. A BeinB 93. Eta ori esanik, gaiñean eroian zama andi astuna lurrera egotzi izan bai'leban, arnasaz bete zan, atsandi egiñaz. Erkiag Arran 192. Orain, arnasa artu bear det. Ari naiz artzen... Zutik! Orain, besoak jaso... arnasez bete... Jetxi besoak. NEtx LBB 104.
ARNASAZ BETE EZINIK, ARNASAZ BETE EZINDA, ARNASAZ EZIN BETERIK. Respirando fatigosamente, entrecortadamente.
Estu ta larri iya illian, / Arnasaz bete eziñik. AB AmaE 6 (v. tbn. 365). Bidea gora, illeak narras eta arnasaz eziñ beterik. Apaol 114. Bere amaren eta anaiaren laguntzaz nekez igo zuan, arnasaz bete eziñik, tertuliako salara. Urruz Zer 45. Arnasaz bete ezinda utzi det amona etxean. Eriotz-laiñoz lausotuak zituan begiak. NEtx LBB 193.
ARNASA ZURRUST EGIN. Contener el aliento, la respiración. v. ARNASA EUTSI.
Batxi ta lagunak orduan, euren arnasea zurrust egiñaz, gerizea batu nairik, geldi geldi egon zirean. A BGuzur 145.
ARNASEZ.
a) Bei oro, buru-aundi, etzan-eta arnasez; / eztituzu jekiko ostiko jo bagez. "Resoplando" . Or Eus 145.
b) Iñork bada, arek irabazi zun / izardi-bidez janari. / Naiz eta, noiz-bein, mutilzai zutik / arnasez ziteken ari, / erakutsia emanez zuten / bizkorrenen aitzindari. "Aunque, a veces, puesto de pie, trabajaba con más huelgo, era el jefe de los mejores dándoles ejemplo" . Or Eus 194.
ARNAS-INDAR. Intensidad, mayor grado de fuerza espiratoria con que se pronuncia un sonido.
Fonetista trebe batek, Navarro Tomás jaunak, gauza asko eta asko erakutsi zigun zenbait gipuzkoar eta bizkaitarren azentuaz: bai arnas-indarrez, bai doinuz, bai iraupenez, ez dela alde handirik silaba batetik bestera. MEIG VI 101.
AZKEN ARNASA, AZKENEKO ARNASA ( VP 6r), AZKENENGO ARNASA, ATZERENGO ARNASA. Agonía; último aliento.
Bizi uste dut nik nere azken asnaseraño oben berririk egiten ez dudala. Mb OtGai III 194. Atzerengo arnasea. Atzerengo orduan urtengo dau arimeak gorputzetik, eta itxiko dituz gorputzeko olgurak ta atsegiñak. EL1 27. Eta ill zan [...], azkenengo arnasaraño ezaguera osua ebala. Ur MarIl 87. [Abrahamek] Jainkoaganako leialtasuna atzeneko asnasaraño gorde zuen. Lard 30. Nere azken-arnasetan bere hitzaz konsola nazakean [...] Apaiz bat ez daukat! Arr GB 78. [Ezaguera] etzitzaion illundu azkenengo txakada, azkenengo asnasa igaro arte. Garit Usand 52. Bereala deitu bear zaiola, bere amaren azken asnasa jaso nai badu. Alz Ram 86. Azkenik, zituan indar guztiak batuaz, laztan estu eman zizun. Laztan aretan joan zitzaion bere azken-arnasa. NEtx Antz 10.
(Pl.).
Antxe dakus Ama errukior onek, eguño munduan izan dan Semerik onena, [...] azkenengo arnasakaz, ilten, ta il-otzik. EL2 226. Gaur gabean oean zatzazala, zagoz tanga baten azkenengo arnasakaz yoan aginean dagoan baten antzera. Ib. 34. Ez zera lotsaz ill e? Bada oraintxen azkar akabatu bear dute zure azken arnasak. Zaletua nago zure aragi erria usaintzeko. Ill Pill 26. Egunerik-egunera ezagututen jakan atzeneko arnasakaz ebillena, ta alantze zan izan bere: egun baten uste-uste barik il zan. Echta Jos 114. Mamu izugarri baten azkeneko arnasak ziruditen. Ugalde Iltz 45.
v. tbn. Azken arnasak: Erkiag BatB 38.
AZKEN ARNASA EMAN (G-azp ap. ZestErret ), AZKENENGO ARNASA EMAN. Expirar, morir.
Azkeneko asnasea ematen asitzen naz. Cb Eg II 97. Atzeneko asnasea eman, ta ya denborarik ezta. Ib. 99. Eta beste birtute guziak bere azkeneko arnasea eman arteraño beti exerzitatu zituan. Gco I 471. Jaio zan instantetik bere azkeneko asnasea gurutze Santuan eman zuen bitartean. Ib. II 79. Ara emen, zeñen oiñetan nire emaztiak emon dituban, ta nik emon gura nitukian neure azkeneengo arnasa, ta zizpurubak. JJMg BasEsc 265. Zelan geratuko zinian ikusi bazendu zeure begijakaz azkenengo arnasia emoten? Astar II 206. Atzeneko asnasa eman bezain laster, zetzan gela miragarrizko argiz bete zan. Lard 535. Jesusek atzeneko asnasa ematen egindako deadarra. Ib. 462. Jausiten da lurrera, eta emon bertantxe, / Azkenengo arnasa desanparaduta. AB AmaE 390. Ai eta biotza batetik bestera igaro didate, esan eta azken arnasa eman zuen. Arr May 42. Alan egon zan azkenengo arnasa emoteko, une-unea etorkiola ezagutu eban arte. Belaus Andoni 19. Zorionekoa, azken asnasea Jesusen izena agoan duala ematen duana. Inza Azalp 125. Ona emen azken-arnasa laster eman bear dun olerkari nekatuarentzat atsedentoki egokia. TAg Uzt 9. Uztaillaren ogei ta lauan / eman zun azken arnasa, / alako lagun maite batekin / ez da aztutzen erraza. Uzt Sas 151. Jaio-orduko negarrez gatoz [...] ta negarrez eman azken-arnasa. NEtx Antz 105. Zure besotan eman nai nuke azken arnasa. Etxde JJ 262. Azken arnasa ere nai nuke / emon nere baserrian. BEnb NereA 213. Belardietan taldeka zekor guri iltzen dira ta aska beteen aurrean azken arnasa ematen dute. Ibiñ Virgil 104. Azken arnasa emon aurretxoan. Onaind STeresa 126. Ikusten zan laster emon biar ebala azken arnasa. Gerrika 142.
(G-azp ap. ZestErret ), AZKENEKO ARNASAK EMAN (Dv) .
(Pl.). " Han eman zituen bere azkeneko asnaseak, c'est là qu'il rendit son dernier soupir" Dv.
Jaun beneragarriak, nere azkeneko asnaseak zuen ondoren, zuekin, zuen artean, zuen billa, zuen onerako ta zuen fabore eman nai ditut. Cb Eg II 8. Urreratu eban ezpanetara beti eskuban eukan Santo Kristua, ta bere laztan gozuan emon zituban azkeneengo arnasaak. JJMg BasEsc 285. Azken arnasak eman zituan / pakeak ta arrazoiak. Insausti 97.
AZKEN ARNASETAN, AZKEN ARNASAKAZ (EGON, IZAN, JARRI...) (Estar...) agonizando, en agonía.
Azkenengo arnasakaz... ilten... ta il-otzil. EL2 26. Zagoz tanga baten azkenengo arnasakaz yoan aginean dagoan baten antzera. Ib. 34. Egunetik egunera zorrak ugaritzen dirala, eta etxea arkitzen dala azkeneko asnasetan bezala. AA I 575. Egizu kontu, bekataria, jartzen zerala azkenenko asnasetan; ordua datorrenean irteten dala gorputzetik zure anima. AA III 457. Azkenengo arnasetan eguala agertu jakon Aingeruen Erregiña. Ur MarIl 35. [Jesusek] atzeneko asnasaetan belauniko jarrita, begiak zeruronz zituela, deadar egin zuen: [...]. Lard 490. Txit azkeneko asnasetan zan / illoki odol ustuta. Ud 69. Azken-arnasetan dagoan zure Amaren hitz oezaz noizbait aztuko baziña. Arr GB 88. Bukaeran eta atzenengo arnasetan dagoala, eta bere bizitzako kontu-oso ta larriya emateko zoriyan. Aran SIgn 105. Egunerik egunera ezagututen jakan atzeneko arnasakaz ebillena. Echta Jos 114. Urrean zanean artu ebazan belak, eta arraunketan joanik, artu ebazan enparauak; Aurele, Domeke, Danel, Pelis da Bittor atzeneko arnasetan, da txalupa-jaubea, Josetxo ta Eladi besteak baño zerbait sendoago. Ib. 253. Joxe Mari arkitzen zan irudiz azken-arnasetan. Garit Usand 52. Senarra azken arnasetan da / emaztetxua begira. Auspoa 39, 97. "Laba" azkenengo arnasetan, albetan egoala. Erkiag Arran 169. Orduko, gizon kolpatu ura azken arnasetan zagon, eman zioten zanpaldiakin. Izeta DirG 44s.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper