Azpisarrerak (sarrerak) (119)
itaundu.
Tr. Documentado desde Lazarraga; es propio de la tradición vizcaína desde sus textos más antiguos; se encuentra además en Ochoa de Arín, Larramendi, J.I. Arana y autores no vizcaínos del s. XX (Tolosa (EEs 1913), T. Agirre, Zaitegi, Mirande y Etxaide). Si bien nunca ha dejado de usarse en la lengua escrita, parece ser que ha perdido casi por completo su presencia en la hablada, no sólo en vizcaíno (cf. supra EAEL y Etxba Eib), sino tbn., en parte, al menos, del guipuzcoano (con toda seguridad, del G-goi): además del testimonio temprano de Ochoa de Arín, se escuchaba o se escucha aún en Telleriarte (FHV 489 SMuj); la noticia de Pouvreau, procedente de Oihenart, parece sugerir una presencia mucho más oriental. Aparece explicado en castellano en Echeita (Jos 34) y con preguntau en Altuna (10). La forma más empleada es itandu, documentada ya en Capanaga (junto a itaundu), Urquizu y, desde el CatV de Cardaberaz, en todos los autores del s. XIX y la mayoría de los del s. XX (ittandu en Echeita y Altuna). Hay itaundu en autores antiguos (Lazarraga, BBizk, Ochoa de Arín, Cardaberaz (Bast)); junto a itandu en Capanaga; iteundu en Viva Jesus) o del siglo XX (Lauaxeta, T. Agirre, Mirande y Gandiaga; junto a itandu, en el Tormes de Orixe, Bilbao y T. Etxebarria; ittaundu junto a ittandu en Otxolua). La variante ithauntu dada por Duvoisin, es sin duda una mala deducción de ithauntzen en Pouvreau. En cuanto al sust. verbal, de itandu el más común es itandute -: hay itantze - sólo en Zaitegi (Sof 97), Enbeita (202) y B. Enbeita (NereA 60); de itaundu, en cambio, sólo encontramos itaundute - en Otxolua (149), Bilbao (IpuiB 80) y Gandiaga (Elorri 189); es itauntze - en Ochoa de Arín (138), Cardaberaz (Bast), Orixe (Tormes 53), Lauaxeta (BBa 84) y Mirande; itaunketan en Lazarraga, y itaunetan e itaunzeagaz en Capanaga. Es de remarcar que autores que al parecer sólo emplean el part. itandu, tienen en cambio itauntze -: Arrese Beitia (AmaE 51, 320, 388), D. Agirre (AL 44, 81, 118) y Oskillaso (Kurl 86), vacilación ya recogida en Pouvreau (ithantzea pero ithauntzen).
Etim. De itaune + suf. -tu .
1. (V-oroz, itt- V-m-gip; Lcc, Mic, vEys (-th-)), itandu (V-m-gip, G-goi, itt- V-m; SP (ith-), Lar, Mg Nom 66 (V), Añ (V), Dv (V-m), H, Zam Voc (V)), itendu (itt- V-gip; Dv (V)), iteundu, itauntu (ith- Dv (que cita a O)A) Ref.: A (itandu, itaundu); Rollo (ittandu); Iz ArOñ (itténdu); SMuj; EAEL 64, 378 .
Preguntar. " Ithantzea, interroguer. Ithauntzen zaitut " SP, que cita a O. " Itténdu, itténketan " Iz ArOñ . Cf. Etxba Eib: "Preguntau ha eliminado la voz propia [itandu], al punto que sólo recordamos vagamente que los viejos utilizaban esta voz". v. galdetu.
Zeñai Silviak itaundu eusten nora lloazen. Lazarraga A, 1147r. Itaunketan dot / oi leikean azertadu / atrebimentuz / oi balekio arrimadu [Erregeri] . Ib. A26, 1198r. Humanidade santuen ganean itaunetan <ytaneutan> deutsut, trinidadeko iru personeetarean zein gizon egin zan. Cap 29. Itaundu begio bakotxak bere buruari, zeinbat iai egunetan meza enzun eztaben bere erruz. Ib. 95. Itandu begio bere buruari, ea ofensarik egin deuzteenez gurasoai. Ib. 97. Esan konfesoreari ze lege eta obligaziño daukan bere ofizioagaz, konfesoreak itandu degion. Ib. 112. Itandu begio bakotxak bere biotzari. Ib. 91. Ea kausa izan dan beste batzuk murmuradu dagien, itaunzeagaz edo eskatuagaz esan dagien. "Preguntándoles" . Ib. 111. Bear da jakin eranzuten iteundu dakionean. VJ 4. Itaun bekio espabere / egun Gipuzkoari, / esango dau zerren baki. BBizk 1. Obligazio oen gañean dudarik ofrezitzen zaionean, itaundu begio konfesoreari. OA 168. Eztakianak itanduagaz dakizanari. Urqz 21. Eztezu zer itandu geiago nork zaituko zaituen. Lar SermAzc 57. Ez niri ori itandu, jakineza naxan oni. Cb CatV 29. Juduak Judas lagun arturik / etorri ziran itaunzen / Nazarenoa deritzan Jesus / emen ote da arkitzen? Cb Bast 6.
(s. XIX) Ezer itandu baga, edo zeinbat Jangoiko dira itanduta beste baga, emoten deutsu txarteltxuba. Mg PAb 162. Asko da, ez daukat zuri zer itandu geijago, ain ondo eranzun deustazun ezkero. Ib. 176. Geure egite guztietan itandu geure burubari, naiko leukian gauza a egitia, eginda laster ill biar baleu. CrIc 32. Zuk itandu egijozu zeure biotzari, norena dan. JJMg BasEsc 77. Ez dozu ezer galduten itandubagaz. Ib. 196. Zer egitera joian itandu eutseenai, ez eutseen erantzun. fB Ic II 180. Orrako zerubei ta zeruko izarrai begiratuta, itandu ginaijue: Nok egin zaitu? fB Ic III 291. Asto bat, idi bat edo kriadu bat etxera ekarri biar bada, itanduten da [...] zelakuak dirian ta paltarik dauken edo ez. Ib. 333. Itandu bekijo daukan ala ez zeruban Jaungoikoa arpegiz arpegi ikusteko esperanzarik. Astar II 19. Juramentu egiteko an egon zala, ziur ziur egon biar zara an eguala itanduten deutsuben denporan. Ib. 56. Onelako gauza isilik eta ezin inok jakin leijanik itanduten badeutsazube [sorginai] pekatu mortala egingo dozube. Ib. 38. Itanduten bajatzu zein dan lenago, gorputza ala arimia, bertatik eranzuten dozu lenago dala arimia gorputza baño. Ib. 77. Itandu eutsan ume Jesusek maite beban. Ur MarIl 98. Itanduiozu ispiluari. Azc PB 123. Txili, itandu eban, i bere bai euki bildurra zorgiñai? A BeinB 59. --Zuk eztozue iakingo --itandu eban Amandok berak-- Adalbaldo zein dan? Ag AL 137. Agertuten deutsaguzala pekatuaren zerzeridade andigarriak [...] eta konfesoreak itanduten daben guztia. Itz Azald 143.

(s. XX) Ez egoan itandu bearrik. Ag Kr 207. Itandu geuntzan alkarri: "gizonak, zer izan da au?". Ib. 89. Mañasik itandu be ez eban egin zeñek irabazi eban estropadea. Ib. 54. Ezin sinisturik, alde askotan itandu eban egia ete zan albistea. Ib. 114. Mari Jesusi, ittandu deutsat gaur nai dabenez ezkondu nigaz. Echta Jos 129. Aaztruari itandu ziyon, eta auxe zan emandako erantzupen illuna: [...]. J.M. Tolosa EEs 1913, 209. Itandu eban ia iñogaz asarrerik ixan eban. Kk Ab I 45. Eta umiagana elduta, asarre bixiz ittandu eutson: --Nor ixan ete da zaurittu zaitubana? Altuna 50. Gauza bat itandu gura neuskizu. Kk Ab II 81. Zelan daukozu ixena? ittandu eutsan bakandereak. Otx 33. Haren sorterriaren gainean eta beste gai askori buruz itauntzen dio. Mde Pr 103. Estebaneri itaundu eiozue ia; ia ezetzik erantzuten deutsuen. Bilbao IpuiB 159. Andra Mari ta euskal fede kondairetaz / ainbat bider itaundu neutsan illuntzeetan. Gand Elorri 215. Zer barri dagoan euskal kultura arloan itandu dot adiskideen artean. Alzola Atalak 110.

v. tbn. Ag Ioan 175. Laux BBa 16. TAg Uzt 243. Etxba Ibilt 486. Onaind STeresa 30. Ayesta 89. Gerrika 88. Ittaundu: Otx 132. Itandu: msOñ 230r. DurPl 76. Añ LoraS 118. CatLlo 10. CatBus 17. BBatzarN 221. Aran SIgn 60. AB AmaE 306. GMant Goi 24. KIkV 77. Or Tormes 37. Enb 142. Eguzk GizAuz 22. Zait Sof 106. Etxde JJ 28. Bilbao IpuiB 71. Osk Kurl 128. Erkiag BatB 67. BEnb NereA 174. Etxba Ibilt 464. Etxabu Kontu 95. Ayesta 95. Gerrika 96.
(Formas fuertes).
Maitatzen ete nozu, neskatil liraña? / lei gurenez ditauntzet. Laux BBa 18. Ba-ittauntsan bakaldunak Bertoldineri ondo bizi zanentz. Otx 142.
(Acompañado de objeto no pronominal (ni afines, como gauza bat) ni oracional).
Errazoa da naturala / neure aoaz dasadala / itaundu jatan kasua. Lazarraga B16, 1183r. Itandu egijozu Pater nosterra euskeraz. Mg PAb 156. Beinik bein itandu biar deutsagu dotrina puska bat. Ib. 154. Eta norbaitek itantzen badeusku jakin biar eztan gauzaren bat, zer egingo dogu? CrIc 89. Zegaiti itandu ez konfesoriari etorten jatzuzan dudak [...]? Mg CO 154. Asi jakon berba samur ta bigunakaz itanduten pekatubak. Ib. 180. Zetarako naiko ez dogu, arimako medikubak astiro itandutia arimako gatx ta eureen sustraijak [...]? JJMg BasEsc 80. Aparteko arduria euki dot beti, piesta ta dantza zaliai dotrinia itanduteko. fB Olg 60. Ipuin ezai, berba lotsagarri eta barriketa gangar orde, alkarri doktrinia itandu eta dakijanak eztakijanari irakasten emongo balitz. Astar I 20. Arriturik, ikararik / dagoz yenteak entzuten / ta barriak itanduten. Zav Fab, RIEV 1907, 535. Euskalerriko albisteak itanduten asi iakozan. Ag AL 146. Autortuten dabe ona dala ikasbide ori urtean beñ itandutea, dana aztu eztakioen. Ag Kr 39s. Itandu neutson itsuaren amaia zertzelada guztiekaz. Or Tormes 121.
(Precedido de gen.). " (Ostatuaren) itandu, preguntar por la posada" A Apend.
Biak Belenera / dute kaminatu, / ara eldu zirinianan / ostatuaren itandu. (Marijesiak de Gernika). Balad 197.
(Acompañado de -tik).Preguntar por.
Erregutu egijozu itandu dagizuzala banaan mandamentubetati. Mg CO 269 (CC 179 galdetu [...] mandamentuetatik). [Konfesoria] asi jakon itanduten mandamentu guztietarik, ta ez eban ezer topetan. Ib. 152.
(Acompañado de -gatik).Preguntar por.
Diruokaitik itaundu eutson. Bilbao IpuiB 161. Itandu dautsagu biar-etzirako asmoakaitik. Alzola Atalak 126.
(Acompañado de -gaz, en vez de instr.).
Itaundu eusten beragaz, eta esan neutsen enekiala non egoan. "Me preguntaron por él" . Or Tormes 97.
2. " Itandu (V-ger), arreglarse, convenirse. Itandu zaitez aretxegaz, arréglese Vd. con aquél. Itanduko zaree, os arreglaréis" A. v. 1 itundu.
" Ittándu; nik ittánduko txaat ari, en son de amenaza. Nik ittánduko dot, nik modútuko dot, yo le arreglaré (en son de amenaza)" Iz ArOñ .
3. " Itandu (V-arr-oroz), confesar, dar a entender" A.
4. (Uso sust.).Pregunta. v. itaun.
Ortik atarateban Pildain yaunak erantzuna Eleizearen aurka itandu au egiten dabenai: "Eleizeak zer eiten dau ba?". Kk Ab II 74. Lenengo itanduari daratzutsot: [...]. Ib. 106.
ITAUN-BEHAR. Necesidad de preguntar.
--Ez areago galdetu, yauna! --Berriro itaun-bearra badizut, zureak egin du. Zait Sof 90.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper