Tr. Biharamun es la forma más usual en textos labortanos y bajo-navarros; en los suletinos, predominan las formas en -men (hay biharamon en una canción de este dialecto recogida por Azkue en CPV 105). Al Sur aparecen formas terminadas en -mon (biaramon, bigaramon, biramon, bidaramon, etc.), aunque tbn. se encuentra biaramun en Lazarraga, Beriain y Zavala, bigaramun,bidaramun y biradamun en Iztueta, bigaramun y biaramun en Beovide, y algunos otros ejs. de -mun, hasta nuestros días. En DFrec hay 7 ejs. (uno septentrional) de biharamun y 6 de biharamon.
etimologikoa
Etim. De bihar + egun; v. FHV 335.
sense-1
1.
(G-goi-azp, AN-gip, L, BN, S; SP, Urt III 19, Lar, Lecl, ArchVocGr, VocBN, Hb, Dv, H, VocB);
beiharamen (H(S));
beiharamun (H(S));
bihamen (BN-ad, S; Dv(S));
bihamon (V, G, AN, L-sar, BN-ad; -ixa-V-gip; -iya-G-azp);
bidaramon;
bihamun (L, BN, S; -iya-AN-gip, L-côte; Dv(BN));
biharamen (L-côte, BN-lab-mix, S; Gèze, Dv);
biharamon (V, G, L, BN; Lar, Añ, Dv(bia- G, bija- V), H(bija-));
biaraume;
biharemen (Gèze);
biharumen;
bidaramun;
biheramen (S);
biheramun (BN);
bigamon;
bigaramun;
bigaramon;
biradamun;
biramen (R-uzt);
biramon (AN, Sal, R-vid; Dv(AN-mer));
biramun (AN-ulz);
diemun (G-nav)
Ref.:
A(biamen, biaramon, biramen, biamon);
EI 172;
Lrq(bihamen).AtSac 34;
EtxbaEib(biaramona, bixamona);
IzArOñ(bixaamon);
IzUrrAnz(bixamona);
IzUlz(biramóna);
IzAls(diemunin);
GteErd 267, 63;
ZestErret. Día siguiente (al día del que se habla)."Le lendemain"SP.
"Biharamunekotz gordetzea, réserver pour le lendemain"Ib."Biharamuneko, qui appartient au lendemain [...]. Biharamunerako, qui est en destination du lendemain"Ib."Biharamunerakotzat utzi zuten lana, ils laissèrent le travail pour le lendemain"Ib."Biharamuneraino, jusqu'au lendemain"Hb.
"Biharamuneko lanik aski bazuten (BN-arb), biharameneko (S)"GteErd 267.
Etzaretela bada arthatsu biharamunaz: ezen biharamunak beretako artha ukhanen du. LçMt 6, 34 (Ip biharamenaz, SalabBN 6, 35 biharamuneko; He biharamunekoaz; Dv biharkoaz).
Eta ezar zitzaten presoindegian biharamunerano. LçAct 4, 3.
Eta handik enbarkaturik, biharamunean ethor gentezen Kiosen aurkhara. Ib. 20,15.
Biaramun goxean, joan zidin Silvia Sirena bisitatzen. Lazarraga 1142v.
Esan eutsan ugazabak eze biaramunean joango zireala euren biajera.Ib. 1145r.
Biaramun goizean. BerTrat 110v.
Biharamunean zuten / kortean presentatu. EZNoel 95.
Biharamun arteraiñoko denbora. Ax 167 (V 112).
Gauzarik biharamuneko utzi. Ax 77 (V 51).
Biharamuneko askariaz. OPr 67.
Arrats orzadar biharamun eki. OPrASJU 223.
Arratseko bezpera arraiak biharamuneko goiza ilhun egiten du. SPImit I 20, 7.
Gero egizu erresoluzione bortitz bat biharamun berean zure debozionearen bidean berriz sartzeko. SPPhil 95.
Uste du biharamenian ditxa eta fortuna hobe ukhenen diala. TtOnsa 69.
Ez zeakiat ikhusiko / Dukedan biharamuna. Gç 151.
Ezpaitio Jainkoak promes / Nihori biharamuna. Ib. 102.
Eta gero biharamunean odola atherako diozue mihi azpitik. Mong 587.
( s. XVIII)Eta biharamuna ethorri eta, zaharrenak erran zioen gazteenari. UrtGen 19, 34.
Irakurri dut liburu hau zeinak tratatzen baitu, penitentzia ez biharamunekotz utzteaz. "De non procrastinanda poenitentia".ES 146 (trad. de la autorización de Gero).
Eta arratsa ethorri denean, ez zaitezela atrebi zure buruari biharamuna agintzera. Ch I 23, 3 (SP biharamuna).
Ez zaituela seguratzen, biharamun goiza ardietsiko duzula. HeGudu 125.
Jalkite alagera batek, ützültze triste bat ardüran erakharten dü, eta arrats argi batek biharümen goiz ülhün bat. Mst I 20, 7.
Zeren nahi düzü biharümeniala igorri zure deseñ huna?Ib. 22,5.
Biaramonean emazteak ill otza bere ondoan arkitu zuen. CbEg III 236.
Ez da bat uste ez duenik bizi bederen biharamuneraino, eta zenbatak biharamun hura ikhusten ez dutenak, bet-betan dohazenak mundu huntarik!Lg II 187.
Bezperako arristiriti biharemenian ekhia sar artio. Mercy 7.
Biharamünian Engebert-ek emaztiaz jakin ziala ber ikhusmena ükhen ziala. Egiat 180.
Libratu náies presóa, / gogoratuzékio zéna / biramóna aién bazkóa, / libratzeko naizuténa. LEKop 523.
( s. XIX)Bihamenian ezpata / lilitürik han edirenen dü. Xarlem 1520.
Juan zan bijaramon goixian Eleixara. MgCO 184s.
Ala biaramonean / Ipiñi zuten zatarra zaldi gañean. Mg(inVMg 100).
Laster aztuko dala, ta ezerezkeria bat gaitik guztia biaramoneko ixilian geldituko dala. AñLoraS 27.
Esaten ziela [...] zer erabaki bear zan bigaramonean Senadoren salan. AA II 227.
Umeai, ta mirabeai jai osoetan bear debekatuak eragiten badieztezu bezperan egiñ, edo bigaramoneko kalte andi gabe utzi litezkeala. AA III 556.
Eztu sekulan biharamunerat luzatu behar. Dh 131.
Penitentzia egiten dutenei barkhamendua agindu deraie, ez ordean biharamunik nihori ere. Ib. 211.
Egun atako, ta askotan bijamoneko ganadu jaatekua etxera batutia. fBOlg 57.
Isten bada gaixo orduban konpesetia [...], goixian arrats aldeko ta arrats aldian bijamoneko. fBIc III 268.
Agiñdu eutsan Aitak gazteen oni bijaramonian konfeseetako. JJMgBasEsc 72.
Itxirik bijaramonerako edo arratsalderako. Astar II 219.
Eguna orduko biaraumean / imini urdea zaldiganean. ZavFab,
RIEV 1909, 30.
Eta ez orduan ez eze, baita biaramonean ta biaramon askotan bere. AñEL2 21.
Bidaramunean ikusi zuenean karrikan igarotzen bere kontrario ustekoa. IztD 172.
Omnia sainduruz eta Biharamunean. JesBih 470.
Arhanera heltü biharameneko, / Gaian ez eginik goizan bezañbat lo!Etch 350.
Tolosara arribatu / Biharamunian, / Ilaren amairu / Garren egunian. Bordel 45.
Biaramon-goizetik. ItFab 103.
Bigaramun eguerdi-alderontz. IztC 165.
Bijaramon goixian goix urten eban etxetik. UrMarIl 66.
Badathor maistroa biharamunean.Gy 51.
Biaramonean goiz Batzarre guziaren aurrera Apostoluak eraman zituzten. Lard 483s.
Eriak erraten dio: Zato bihar. Biharamunean iduri du kobesatu nahi dela, eta egiten du gurutzearen seinalea. HbEgia 15.
Biharamenian eman behar zaiko pürga eta jangabian edüki. IpDial 76 (Dv biharamunean; It urrengo egunean, Ur urrengo egunian).
Afal ondoan, bakhotxari emanen zion bere biharamuneko lana. Laph 190.
Aita Polanco biharamun artio gelditu zen. Ib. 250.
Biramonean egiten da beeko elizan puntzio negarrezkoa. ZabGabon 97.
Kartzelan kura egin ziyon ta / sano bidaramonian. Xe 337.
Onela erabaki onduan, biaramunetik arturik katilu zokon bat abiatu zan otorduko garaian atez-ate eskian. BvAsL 51.
Biamonean amabost bidar dau esesten. ABAmaE 186.
Jaungoikoak gorde bazukean bezela, bigaramoneraño bizitu zan. ArrMay 159.
Bigaramon goizian esnatu zan non zegoen etzekiela. UrruzUrz 23.
Biharamunak argitu zuenean, hedatu zen laster berria. JnnSBi 143.
Biharamunean, igande goizarekin, zer eginen dute?ArbIgand 101.
Herrestan bizi gira, biharamunaz orroitu gabe. HUZez 68.
Uts barik ioateko / biaramonean / Bilbora anae biak / itzaltasunean. AzcPB 144.
Bigaramonean ezegoan eizerako girorik. AgAL 162.
Berantian etxerat bürüz abiatüko, biharamenian lan handirik ez xuritzeko. ArmUs 1899, 41.
( s. XX)Biaramon goizean esnatu zenean. Goñi 57.
Bigaramon <bigaromon> goizeko seirak aldean. AgKr 196.
Biaramon arratsaldean joan zan Josetxo ikastetxera. EchtaJos 62.
Biharamun goizean tenorez abia zadien. JEBur 67.
Biaramon goizean. AgG 198s.
Eta bigamonean nola bait ere esku bat jakaren sakelean sartzean, arkitu zuan papertxo bat. UrruzZer 49s.
Biaramongo bazkalorduan biaoa egitera igotzean. AArdi 115.
Ikatz herrautsean etzanik eta tripa arinik eman ginuen hartan gaua eta biharamuneko goiza. StPierre 20.
Bijaramonian, bere ortuko txokuan zoro-zororik ebillan Anton. KkAb I 105 (v. ib. 54 bijamonian).
Gorputzak ez uzteko gurutzean biramoneraño. InzaAzalp 71.
Biharamun arte lo egin baitzuen. BarbSup 43.
Biharamunian Süperiürrak bildü zian kontseillia. Const 19.
Pharisauak jin ziren, biharamuneko. Ox 81.
Erri osoa batutea biamonerako, buldea zabalduteko. OrTormes 107.
An tokitu ziran biaramon osoan, ateratzeko bildurrez. OrSCruz 51.
Gero lotara, biyamonan be / Gogoz eltzeko lanari. Enb 175.
Martiñ etorri zaigu / biyaramunian. TxB III 130.
Biharamunian, goizeko izotzño batek irazarrarazten ditu. Zub 42.
Bihamen goizan. GH 1930, 460.
Lamin bat atxeman zuen, biharamunean, lakharen barnean ithoa. BarbLeg 26.
Biaramon goizean Betaniatik atera ta irira zetozela. IrYKBiz 380.
Biaramonean jaiotako txaltxoari begiratzera okullura dijoala. TAgUzt 30.
Ilhuntze guziez aintzinean ezartzen ziozkaten irina, ogia, haragia eta arnoa, eta biharamun goizeko horiek oro norapeit suntsituak ziren!ZerbIxtS 69.
Biaramonean, yoan eta aitari ta amari galde nien. ZaitSof 79.
Jerusalen-a abituko da / biamon-goizez, abia. SMitxAranz 161.
Ni bakarrik naiz alai, ba dut itxaropen / biamonez Ekia tiñel sortuko den. OrPoem 533.
Oihanzain batek aurkitu zuen biharamunean, hilotz eta odol-husturik. MdePr 166.
Biaramon goiz goizetik / Poliziak xeka asirik.LuzKant 103.
Beste [lekuko] batek berriz, biaramoneko seiretan ardiak larreratzen ikusi zula. EtxdeJJ 195.
Biaramonean, miñ eta oiu ta intziri, belarriak betetzen zitizun. OrAitork 114.
Baiña ibai guztiak ei dauke euren amaia; gau guztiak euren biaramon-goiz txoria, argitsua. ErkiagArran 154.
Unearen zauskada igaro, ta berriz egiña damutu biaramunean. TxillLet 98.
Osagarri eta biharamun on, jaun erretora. Herr 29-9-1960 (ap. DRA).
Biharamunaren esperantzan. ArtiIpuin 84.
Eta [Kattalin gorri] hortik hegaldatzen bada, biharamunean denbora ederra izanen dela. JEtchep 44.
Biaramonean, lotu ziren lanera beti bezala. IzetaDirG 106.
Ala ta bere, bigaramonerako aolku mingotsak, agindu barriak zabalduaz doaz urian. ErkiagBatB 147.
Nai ba-duk ongi bizi, bezperako apari(a)k biramoneko utzi. (AN-larr). InzaEsZarr 169 (en NaEsZarr 474 biarko).
Biaramonean, Kaxildak, bederatziurren polita egin zuen. NEtxLBB 141.
Eta ixtorioak dio biharamunean bi nexkatoak etxetik kanpo zirela... eta ez moltsak hutsik omen!ArdoySFran 188.
Ez ginuen pentsatzen asko biharamunaz. XaOdol 183.
Huna biharamun arratsalde apalean nun heldu den komentura. Etchebarne 101.
Biaramonian zazpiretan egazkin-zelaian egon biar giñan. Gerrika 241.
Gainez egin behar du pozez. Biharamunean dator, ordea, hotzaldia. MIH 325.
v. tbn.
ECocin 46. Elzb PAd 65. Zby RIEV 1908, 83. Elsb Fram 67. Lap 305 (V 139). Lf Murtuts 16. Zendoia 86. Biaramon: Aran SIgn 78. PE 90. Apaol 80. Lh Yol 45. Otx 48. Auspoa 77-78, 227. Uzt Sas 107. Etxabu Kontu 181. Onaind STeresa 110. BBarand 82. Bixaramon: Gerrika 30. Biamon: SM Zirik 81. Bixamon: Gerrika 29. Bigaramun: Bv AsL 60. Bigaramon: Alkain 82. JAzpiroz 39.
azpiadiera-1.1
(Como segundo miembro de compuestos nominales)."Besta-biharamuneko eguna emanen dut zure eskuko, je mets à votre disposition la journée du lendemain de la fête"Dv.
"Besta-biharamunerako ethorriko naiz, je viendrai pour le lendemain de la fête"Ib. Bazkoa biaramunean etorri zen. BerTrat 113v.
Purgatorioko arimentzat othoitza, Amuru Saindru biharamunekotz. EZNoel 132.
Kandelairu biharamunetik Bazkodino. Hm 178.
Garizomaren lehen egünetik Bazko-zahar biharamüneraino. CatLan 106.
Bazko biharamunean. JesBih 469.
Meditazionea Hauste biharamuneko. Jaur 103.
Bizi denak ohit ükhenen dü Bazko biharamena. ChantP 214.
Igan besta biharamunean, / Berek dakiten xoko batean. ElzbPo 206.
Eguberri biharamunean. ElsbFram 107.
Besta bharamunean. ZbyRIEV 1908, 87.
Hilen ofizioak emanen zirela Umiasaindore biharamunean. JnnSBi 57.
Larunbat biaramonean, astearen lenengo eguna urratzean. IrYKBiz 516.
Samartolome-biaramuna. OrEus 332.
Juan den San Fermin biaramonian. Auspoa 97, 141.
38-eko Pazko biharamunean. Iratz 31.
Martiñen andre alargunak aren eriotz-biaramonean abestutako itz suminkorrak. NEtxAntz 58.
Erriak Karmen biaramonean ateratzen du bere animaren alde meza bat. Munita 125.
Oporraldi biaramonean gaztiratu nien Milandarreri, beste ele-saltzaile bat auta zezatela.OrAitork 221.
Egun artan, Santiago biaramona, auzoerri bateko erromeria izaten da. ErkiagArran 119.
Andra Mari biamon batian. SMZirik 15.
Santiyago biyamonean. BilbaoIpuiB 69.
Urthe oroz, Egüberri bihamenien, Donaphaleun egiten da feida ezinago handia. Herr 25-12-1958 (ap. DRA).
Santa Ana biaramona gaiñera ain zuzen; egun señalea. UztSas 347.
Nik ez nakian oraino zer zen / espos-biharamuna. Mattin 96.
Urteberri-biaramonean.AtañoTxanKan 256.
San Tomas biaramon goiz artan gertatu zan ori ere. AZink 68.
azpiadiera-1.2
(Tras gen.).Cf. Gte Erd 63, donde se censura esta construcción, y se ofrece un ej. de part.+ eta + biharamunean. Eskont-eguna, aise izanaren biharamuna. OPr 155.
Saindu guzien bestaren biharamuna, zeina baita Hazilaren bia. CatLav 443 (V 209).
Done doatsu oen biradamunetan. IztD 16.
Ilkintza onen biaramonean. Lard 182.
Egun karta eskribitu naunaren biramenian. Mdg 141.
Senhar duenak jaun badu eta bertzen meneko izaitea ontsa izanaren biharamuna omen da. LfMurtuts 35.
San Pedro egunaren biaramonean egun osoan lanean jardun ondoren. ErkiagArran 65.
Ezkontza-eguna, ondo izanaren biaramuna. MAtxGazt 33.
azpiadiera-1.3
(Tras part.)."Hil-biharamuna, le lendemain du trépas"SP.
azpiadiera-1.4
(Tras part. más eta)."Lagunari bisita egin eta bi(h)aramunean (G-goi-azp, AN-5vill, BN-arb)"GteErd 63.
Txomin-txiki bere, burruka egin da biaramonean, ittandu eutsan. EchtaJos 48.
azpiadiera-1.5
(Tras part. + -riko, -tako). Bada ill zan Barijaku Santu egunian, komulgauriko bijaramonian. JJMgBasEsc 243.
Jaunartze ospatsua egindako bigaramonean. ArgiDL 135.
azpiadiera-1.6
(Tras oración de relativo). Jainkoa Samueli mintzatu zitzaion biharamuenan, Helik nahi izan zuen yakin zer erran zuen. Lg I 253.
azpiadiera-1.7
(Tras ablativo). Handik biharamunean, / Gure xoroa, illhunpean, / Sartzen zaitzu tipustean. Gy 276.
azpiadiera-1.8
Domeka baten izan zan au, eta astelen biyaramonian [='al día siguiente, lunes'], goizian goizetik [...] Durangoruntz al eban aiñeketarik andiyenaz igesi eban. KkAb II 122.
sense-2
2.
(G-azp);
biaramon (V-gip; A);
biamon (-ixa-V-gip; -iya-G-azp);
minamon (V-arr)
Ref.:
EtxbaEib(biaramona);
IzArOñ(bixáamon);
IzUrrAnz(bixamona);
GteErd 6;
ZestErret. "Malestar del cuerpo o desmadejamiento después de un día de extraordinario"A(que no da ref. dialectal).
"La pesadez que se siente después de un día de diversión o fiesta"IzUrrAnz.
"Bixáamon galánta, sin gana de trabajar"IzArOñ.
"Biaramona, se dice del mal cuerpo que sigue a la noche de orgía; sinón.: ajia"EtxbaEib.
"Egun zoruen ondoria, biaramona eta korputz aldi zatarra"Ib."Miñamona galanta daukazu (V-arr)"GteErd 6.
v. festondo. Zorixoneko bixamona, gau guztikua bota eben plaentxiatar biena. SMZirik 146.
--Biyamonak, Joxe, biyamonak? --Badakik ba, Anton! Atzo illuntzeko dantza-alditxoagaz!BilbaoIpuiB 55.
Biaramonian / sendo gorputzian; / naiz biamona euki / polite aldian, / edanaren kezkarik / ez da biotzian. BEnbNereA 27.
azpisarrera-1
BIHARAMUNAGO (VocBN(
A), Dv, H, Foix(ap. Lh); bihamunagoL, BN, S; bihamenagoBN, S, Sal, R; bihamenagoAN-larr-ulz)
Ref.: A(biamenagoan);
Lrq(bihamenago);
IzUlz(biramóna);
AspLeiz2(biramonago). (Usado en casos locales de declinación)."Surlendemain"VocBN.
"Jour suivant, surlendemain [...]. Biharamunagoan baizen etzen ethorri, il ne vint qu'au troisième jour"H.
"El día subsiguiente"A.
"Biramonagókuan, en el día siguiente a biramona"IzUlz.
Tr. Documentado en la tradición septentrional desde finales del s. XVIII; al Sur lo hallamos en Orixe.
Biharamunagoan bihurtzen zirelarik Gli-Anjelirat. Birjin 522.
Bazko biharamunean eta biharamunagoan. JesBih 469.
Meditazionea Hauste biharamunagoko. Jaur 105.
Gau hartan ez zuten Diegorik ikhusi, ez zuten ikhusi biharamunean, eta biharamunagoan ere. Laph 99.
Biharamunean, lurra geldi-geldia zagon; bainan zerua gorri samur batean [...]. Biharamunagoan orobat. HUZez 15.
Biharamunagoko huts zezatela etxea. Ib. 164.
Argitzearekin, meza eman nuen Betleemeko sehaska berri hartan, bai eta biharamunean eta biharamunagoan. Prop 1897, 101.
Biharamunagoan bazkariterat jitea baietz eta baietz hitz-emanik, berehala utzi nuen. JEBur 129.
Biaramonagoan asi gaitun zelaiez aurrera, ta bigarren geltokira bitartean, xoragarrizko gizalan antzeko batzuk. OrQA 50.
Biaramonean paperean ipiñi nitunan Eliasek esanak, alde aldera zirriborrotan; baiña biaramonagoan garbitan. Ib. 134.
Bainan Xina-tar tratulari herrestorik ez ageri. Ez biharamunean ere. Ez eta biharamunagoan. ArdoySFran 262.
Hitzaldi hau Aralar-eko biltzar batean emana 1973-ko Bazko biharamunagoan. LfCEEN 1973, 132.
azpisarrerakoSense-1.1
(Sin suf., uso adv.). Biamonago Mikel dei dute / neskaren gaztaiñadira. OrEus 73.
Biamonago, zabal ez badu, / eguerdirako eguzki. Ib. 296.
Egun aietan jendeak bero / barrena bezain sakela; / biamonago, burua kuzkur, / jan-ariñago sabela. Ib. 387.
azpisarrera-2
BIHARAMUN-BIHARAMUN.
azpisarrerakoSense-2.1
a)
(biaramon-biaramonV-gip; biamun-biamunG-to). "Biamun, biamuna (G-to), dos días después"A.
"El día siguiente del siguiente día. Sanjuan biaramon biaramona zan autu ori aurkittu zanian"EtxbaEib.
azpisarrerakoSense-2.2
b)(Intens. de biharamun).El día siguiente mismo.
Bijamon-bijamonian bere ugazabari Txomin agertu yakon, eta esan eutson. KkAb I 53.
azpisarrera-3
BIHARAMUNEANAGO. "Birameneanago (R-uzt), dos días después"A.
azpisarrera-4
BIHARAMUN-EGUN. Día siguiente.
Biaramon egunean bertan. AranSIgn 79.
azpisarrera-5
BIHARAMUNEKO EGUN. Día siguiente.
Loidxetan gertatuten dire / karnada ta aparidxuek / bidxaramongo egunien / prest dana euki daidxien. OrtOroig 111.