1 mairu.
Tr. La forma mauru, además de en el navarro Beriayn, se documenta en la tradición vizcaína desde mediados del s. XVII hasta finales del XIX; mairu se encuentra en autores septentrionales desde Materre, en guipuzcoanos, y en vizcaínos del s. XX (antes hay un único ej., en BBizk); usan mauri A. Irigaray, Anabitarte y Onaindia. Mahiru sólo aparece en la 3.a ed. de Ax (267). Hay maru en CancVizc; cf. además JMB Mund I 63, para Marulanda en Salinas de Léniz y Maruelexa en Nabarniz. En DFrec hay 11 ejs. de mairu .
Etim. De lat. maurus .
Onom.:
En Mayrumendia. (1100) Arzam 336.
Fija de Lope Mayrubaro. (1330) Ib. 336.
1.
(L, BN ap. A; SP, Lar, Añ, VocCB , Dv, H),
mahiru
(A, que cita la 3.a ed. de Ax),
mauru
(V-m ap. A (que cita a Mg); Añ),
mauri
,
maru
(VocZeg 287).
Moro; (por ext.) musulmán. "Que era una mairua, que quiere decir [...] una mora" (Berrioplano, 1583). ReinEusk 83. v. moro, mairutar.
Bizkaian izan ezteu / lekurik juduak, / maruak gitxiago. CancVizc 367. Maruaren igesi. Ib. 367. Mairuen, Turkoen eta bertze halako iendeen artean. Mat 69s. Hara non den mairu xutik daguena. 'More'. Volt 277. Mauruak sarzen diradenean beren mezkitan. Ber Trat 30v. Mairu berek ohorazten / zaituztela munduan. EZ Noel 167. Ientilak, Mairuak, Turkoak, Iuduak, Luterak. Ax 135 (V 88). Anaierik xipiena / mairuetarik genzale. ArtPoAN 85. Goazen mairu errira / mairuen zatitzen. FProsp 85s. Diferenzietan garealako mauruetarik. VJ 2. Gal didila mairua. BBizk 9. Mairu kutsu, judu kirats [...] geiegi dabil. Lar Cor 153. Mairu gaistoak itsas bazterrean arrapatu zituzten. Mb IArg II 289 (hablando de los musulmanes de Malasia). Turko edo Mauru [...], Mahoma nere ordean adoratzen dutenak [...], despreziatzea meza Santuan nere korputz preziosoa, ez da arritzeko gauza. Mg CC 245. Mairuak baño gogorragoak. AA CCErac (ed. 1823), 99 (ap. ELok 287; cf. infra (3)). Mauru zikinak bardin / danak azpiratu. Zav Fab RIEV 1907, 93. Mairu itsusiai erasotzen. Izt C 4. Mauru artian kristiñau txarrak / dagoz Afrikan ugari. Azc in Afrika 83. Gure Españako sarjin loretsutik mairu basatia bota. Otag EE 1882c, 413. Esklaboak edo mairuen menpeko kristau tristeai. Zab EE 1884b, 233. Afrikan zear mauru kikillak doaz karraka. AB AmaE 445. Mairu beltza zelarik / Espainian nausi. Zby RIEV 1909, 397. Granadako mairuak. GMant LEItz 68. Eiztari mairu batek. Or Mi 97. Españeraz dakiten mauri orietarik bat (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 601 (Anab ib. 609 mairutar). Mauri-jantzian. Anab Don 129. Españati mairuak erbestetuteko. Akes Ipiñ 11. Abindarraez mairua. Berron Kijote 68. Murga "Mairu bizkaitarra". MEIG III 146.
v. tbn. Harb 461. Tt Onsa 115. Aran SIgn 19. Bv AsL 122. Ag G 248. J.B. Ayerbe EEs 1912, 58. BPrad EEs 1913, 219. Laux AB 85. Gazt MusIx 75. Mauru: Añ MisE 38. Astar II 22. FrantzesB II 28.
Etorri aurten Lesakara, / guziyondako toki bada, / iñauteriyetako bestak / alai pasatzera; / emengo mairu ta maskara, / jostaketa ona nola ez para? Yanzi 66.
Negro, de raza negra. "Aquilus, [...] mairu kolorekoa, mairu koloreduna" Urt II 231.
Mairu beltzak bere larru beltza eta tigre arrak ere bere nabardurak [...] mutha ditzanean. "Aethiops". Ax 93 (V 63). Mauru baltzari zelan zuritu bere arpegija? Mg CO 112.
2.
(
BN-ciz ap. JMB
; H).
Pagano.
"
Errege Mairuak, les Rois Mages"
H.
"Llaman mairu-beso al brazo de un niño no bautizado"
JMB OC I 153.
Jinkoaren Semiak mundura ekarri dien argia mairien argitzeko.
AR 231.
Salomonek anitz mairien emazte maitatu zizin.
Ib. 373.
Ardurenik halere / mairuak iduri, / eman gabe batere / kondu arimari.
Michel LPB 345.
[Paraguayko] mairuai Ebanjelioa predikatzen ari zala.
Izt C 454.
Herodes Erregeak [...] Jesukristoren jaiotza Mairu aiekgandik jakin zuanean.
Arr Orac 186 (hablando de los Reyes Magos).
En la mitología vasca, seres a los que son atribuidas las construcciones megalíticas.
"Un dolmen de Mendive (Zuberoa [sic]) se llama Mairien jauregia
"
JMB AEF 1932, 106.
"
Mairi (BN-ciz), genio de fuerzas colosales"
JMB At (probablemente por mairia, det.
de mairu). v. jentil
(2);
cf. MAIRU-BARATZE, MAIRU-ETXE, MAIRU-HILARRI.
Mairûk zolûtan bizitzen emen-tzîn.
(AN-gip).
JMB Mund I 46.
3.
(
B ap. A; VocBN,
VocCB
).
"Personne dure, sans pitié"
VocBN. "Persona de corazón duro e inflexible" A.
(Uso adj.).
"(Adj.), d'une qualité dure, ayant le coeur impitoyable"
VocBN.
.
"(Au fig.), barbare, dur"
Dv.
"
Gizon mairua, homme cruel, sans entrailles"
H.
MAIRU-HABE.
"Poste vertical pegado al lateral de la pared del bergamazo, si el bergamazo era bajo"
GoiBur
270.
"Con su madero de encima y su madero llamado mairu abea
"
(1712).
Ib. 270.
MAIRU-ADAR.
"Trompette maure" H.
MAIRU-ARAN.
"Mairu-arhana, prunelier et fruit du prunelier" H. "Mairu-aran (B), ciruela gorda, difícil de digerir" A s.v. okaran.
MAIRU-HARRI.
"Mairuarri, abrigadero, garita (AN)" A Apend.
MAIRU-ARROSA.
Adormidera. "Aphron, baratze mairu arrósa" Urt II 163.
Hirakit zazue mairi arrosen erruak, hura eta estiarekin batian.
"Pavot sauvage"
.
Mong 592.
MAIRU-BARATZE
(AN-gip ap. JMB At; T-L). Cromlech.
Mehatseko lepoan, [...] nola ez mirets hogoi-bat espil edo mairu-baratze?
Herr 6-8-1959, 1.
Maite ditut euskal mendietako mairu eta jentil-baratzeak.
MEIG III 118.
v. tbn. JMB ELG 90n.
MAIRU-DANTZA (Dv, A).
"Moresque, sorte de danse basque" Dv.
MAIRUEN GARIZUMA (Lar, H).
"Ramadán, cuaresma de los mahometanos" Lar.
MAIRU-HERRI (Lar, H).
a)
"Morería" Lar.
Bihoa mairu herrin gora.
ArtPoAN 85. Katigu dagoana mauru errian. Cap (ed. 1893), 14. Goazen mairu errira. FProsp 85. Mairu-errira zailu duaz. Laux AB 87. Mauri-errira joiazan, martiri izan nairik. Onaind STeresa 22. Baita mozarabeen hizkuntza ere, mairu-herrian bizi ziren kristauena, alegia. MIH 143.
Tierra de negros.
Mairu herriko mairu beltzak. "Aethiops". Ax 93 (V 63).
b)
"Quartier [...] des maures" H.
MAIRUETARA.
A tierra de moros.
Bi aldiz mairuetara ta beste biz Inglaterrara.
Mb IArg I 196.
MAIRU-ETXE
(mairi-etxe BN-ciz ap. JMB MitV 419). Dolmen.
MAIRU-ILAR
(-lh- SP Dv y A). "Pois chiche, pois barré" SP.
MAIRU-HILARRI.
"(L-sar), cromlech" JMB At.
MAIRU-LEGEKO.
Musulmán.
Izandu zuten soldadu gabentz onen berria alde artako [Malakako] mairu gaistoak edo mairu legekoak.
Mb IArg II 288s.
MAIRU-MAHAI.
Dolmen.
Gure mendietako trego-harri edo mairu-mahaineri ongi behatuz.
Lf GH
1965, 106.
MAIRU-OILO.
"Cepphus, [...] itsas miau xória, mairuolloa, itsas mairuolloa" Urt IV 410.