armatu.
Tr. Entre los autores septentrionales es algo más frec. la forma con aspiración inicial.
1.
(
S ap. Lh
; Mic,
SP,
Urt I 79,
Lar,
Añ,
Dv,
Gèze,
H;
-adu Lcc,
harmatu VocBN
,
Dv,
H).
Armar(se), proveer de armas a alguien.
"Armar con armas, armadu armakin
"
Lcc.
"Armer"
H.
"Armer, s'armer, armé"
VocBN
.
Tr. Documentado al Norte ya desde Leiçarraga y al Sur desde Lazarraga.
Laster zitezen armatu.
Lazarraga A, 1154r.
Salbaje andi bi ondo armaturik.
Ib. A, 1153r.
Ballesta galtzairuzkoez / jentea armatzen da.
CancVizc 368.
Zaldi xurian igana arnesaz armatua.
EZ Man I 75.
Hirur garren atakaren ematera gaixtoa / armatzen da, egin nahiz bere eri gaxoa.
Ib. 52.
Etsaiari bidera harmaturik ez ilkitzeaz.
Ax 177 (V 119).
Hanbatenaz etsaiak harmatzenago eta tentamenduak ere berretzenago zaitza.
Ib. 477 (V 309).
Etsaien kontra prest daude, / arma detzatzu eskuak.
Gç 125.
Arma nazazu itzeez. / Lantzaz eta arantzeez, / Bizi nadiñ grazian. / Gero hil eta munduan, / Ediren nadin zeruan / Zurekien glorian.
Ib. 136 (v. tbn. 105).
Naturalezaren Autorak ere ezarri duela burdina eta altzairu meapean [...] hetaz baliatzeko eta harmatzeko.
ES 116.
Guztiz armatua arkitzen da erria.
Mb IArg I 389.
Sega zorrotzez armatuak.
Lg I 203.
Desarmatu eta bentzutu duzu borthitz-armatua.
Brtc 257.
Ta ehun bat berze jende, güziak harmatürik.
Egiat 158.
Ükhen dezan koraje / eta arma dadin / Jinkuaren legia / Espaiñan heda dadin.
Xarlem 547.
Basanabarre oro / armatürik huna da / üskaldunak nur diren / markatürik izanen beita.
Ib. 460.
Gure fronteretan / armatuko gerala / diraden gerretan.
It Fab 208.
Jesusen Konpañia / fundatu / eta dezu armatu.
Ib. 201.
Gudarako ondo armatua egon bear daben ontzi batek.
Izt C 465s.
Mahomet oinetarik buru harmatua nahi zen.
Hb Esk 85.
Orain armau biar dabenén sendotasun edo baloriak.
(1859).
BBatzarN
185.
Zaldun bat guziki armatua.
Bil 164.
Kondea ere burutik oñetaraño armatu.
Arr GB 12.
Haizkorez harmatuak.
Elzb Po 202.
Martizdi ondo armaduaren Jauna.
AB AmaE 439.
Hortzetaraino harmatuak.
Elzb PAd 81.
Bataioakiñ sartu soldadu, / konfirmatzian armatu.
Auspoa 97, 82.
Norat zoazte, / oro hola harmaturik?
Etcham 243.
Gizon azkar batek iskilloturik (armaturik) zaintzen badu bere ezkaratza.
Ir YKBiz 162.
Uste baino hanitz aleman gehiago aintzinean! Oro gain-gainetik armatuak, bertzalde!
Zerb Gerlan 109.
Harmatzen ai nintzan / nik ezin daiat eman / eskia.
Mde Po 25.
Ezpata ta lantzaz armatuta.
NEtx Antz 21.
Nazio danak errezelotan, / leporaño armaturik.
Basarri 64.
Kriminelak etxean / harmaturik zauden.
Larz Senper 98.
Fusillakin ederki armatuta.
Salav 97.
Gizon indartsu batek, harmaturik, bere jauregia zaintzen duen bitartean.
IBk Lc 11, 21.
Zaldiaren ganean / gizon armatua.
Balad 227.
Bizkondia armaturik / zaldi urdina zelaturik.
Balad 177.
Basa-zaintzale bat an / egon armaturik.
Ayesta 31.
Tejero pistola eskuan zuala, eta besteak ere ondo armatuta.
Insausti 236.
Prest baitaude dagoeneko, zizpaz armaturik.
MEIG IX 24.
v. tbn. Cb Eg I 10. FrantzesB II 25 (h-). Gy 297 (h-; Arch Fab 239 armatu). Apaol 65.
En DFrec hay 122 ejs. de armatu.
(Uso fig.).
Bada Kristek guregatik sufritu ukhan duenaz geroz haragian, zuek-ere pensatze hunez beraz harma zaitezte.
Lç 1 Petr 4, 1 (He arma zaitezte gogantze huntaz, TB izan zaitezte harmatuak pensamendu huntaz beraz; BiblE hartu zuek ere armatzat pentsaera berbera
).
Konstanzi fermu batez harma ditzanzát.
Lç
Ins
A, 7r.
[Iauna] arma zazu alunzio sakratuaz eria, / Olioaz, konbateko nola borrokaria.
EZ Man II 92.
Fedeaz armatua.
SP II 12, 9 (Ch armatua, Mst armatürik
).
Jaunaren zeloaz armatu edo maneatu.
Cb Eg III 225.
Pazienzia ta prudenziaz armaturik.
Ib. 229.
Bethi agertzen zaizkote koleraz armatua.
Brtc 149.
Fidantziaz armatua izan behar da ene othoitza.
Ib. 185.
Orazioaz armaturik ezpadaude.
Gco I 389.
Nahi nuke herritar bakhotxa yakitatez harmatu.
Hb Egia XIII.
Fediaz armaturik.
Bv AsL 93.
Prestatzen dira amabi gizonetaraño aserrez armaturik.
Ib. 94.
Gizartearen indarraz eta ankerkeriaz harmaturik.
Mde HaurB 77.
Gurutzeaz halaber dut armatzen bekhokia, / Gaitzetik defenda zazu arren ene bizia.
EZ Man I 10.
Otso-kumeak aphur bat gothortu zirenean: / hobiak ere harmatu / odolaz ere gurendu [...] bildots laiñoer furian yauzten zaizte gaiñera.
Gy 39.
Hortxe jasotzen du armatutako izkutua, bere bizileku azkena.
"
El arcano fortificado"
.
MEIG
IX 130 (en colab. con NEtx).
(En la expr. -ren kontra armatu
).
Levantar(se) (en armas) contra alguien o algo.
Zuganako hutseginez nahi banuzu punitu, / errege eta berze oro ene kontra armatu, / gogo honez nahi dizit zure egina laudatu.
E 237.
Haren kontra jin zenian armaturik jendia.
Ib. 63.
Ordea nola maiz eta handiro ofensatu baitzaitut, zuzenez kreatura guziak armatzen dira ene kontra.
SP Imit III 41, 2 (Ch kreatura guziek zuzen dute ene kontra altxatzeko
).
Hirur etsai horien kontre arma zite ordu honez.
Tt Arima 130.
Pake eder gozo onen kontra infernu guzia armatu ta jaiki oi da.
Cb Eg III 368.
Monstro lazgarria. [...] Hire kontra armatua nagok, bethi guduan ariko natzaik.
Brtc 95s.
Xarlemaiñaren kontra / nahi nüzü armatü.
Xarlem 320.
Zer aterako dezu [...] baizik armatzea zure kontra Jesusen odola?
Mg CC 247.
Jainkoarentzat bizi eztenak eztu merezi bizitzea; zeru-lurrak haren kontra harmatu behar litezke.
Dh 206.
Inpernuko purija guztiakin armauko dira nire kontra.
fB Ic I 57.
Erromanoen kontra harmatuz gogotik.
Hb Esk 45.
Militar orreik zetozelako / gure kontra armatuak.
FEtxeb 52.
Zure kontra, o ene arima, zure kontra Iainkoak armatzen du bere mendekua, zu zare hobenduria.
SP Phil 324 (He 325 hire kontra dun Jaiñkoa asarre, hi haiz hobenduna, hiri aspertu nahi zain
).
Fiñean suge zaharrak armatuko ditu zure kontra bere malezia eta indar guziak.
Ch III 12, 5 (SP suge zaharrak ertxatuko zaitu eta tarritatuko
).
(Part. en función de adj.).
"
Harmatua, qui a une armure"
H.
Gizon borthiz harmatu batek begiratzen duenean bere iauregia.
Lç Lc 11, 21.
Ongi etorri zareala / errazoa da dasadala, / gizon armatu gaztea.
Lazarraga B16, 1181r.
Soldadu asko dator, / zaldi armatuak.
CancVizc 368.
Gaztelu gogorra. / Hiri armatua. / Armada ordenatua.
EZ Man II 197.
Iauna begira gaitzatzu armatu hiratutik, / nola manera berean infidelen eskutik.
Ib. 140.
Gibeletik eztarraio / soldadu harmaturik.
EZ Noel 88.
Ta or zelan diran trintxerak bete, / Berealaxe, / Jente gazte armaduaz, / Ekin naian amorruaz.
AB AmaE 371.
Zaldizko soldaduz ta soldadu armatuz ingurutua.
Mb IArg I 365.
Ay Jauna, poderoso zera, ta zure bear naiz. Armatu fuerte au biotzeko gaztelutik ateratzeko zure beso fuerteagoren indarra bear da.
Cb Eg II 85.
Egorri zituen, gau minean, gizon armatuak.
Lg I 281.
Suge armatua / lehertu burua / jin denian ordua.
Bordel 109.
Jende armatuarekin.
Izt C 452.
Ezin hartu zuena hiri harmatua.
Hb Esk 155.
Sartu ziran presondegi artara gizon armatu bi.
Arr GB 34.
Ainbeste jente gaixto armaturen bildurrik gabe.
Aran SIgn 6.
Nun asi ziran jende armatuz betetzen Pausoko tellatugain eta Endaiako mendiak.
Zab Gabon 93.
Bi bere kideko gizon tzar harmaturekin.
HU Zez 164.
Zezen armatu ta arina.
Azc PB 286.
Gizon armatuakin garbitu bidia.
Arrantz 35.
Ez ni utzi, On Antonio, bi gizon armatuen erdian eramaten.
Ill Testim 23.
Nai-ta nai-ezkoa ez bait-da zaldun armatua izatea.
Berron Kijote 196.
Eta berak, pistola-ametralladora eta guzi, oso armatuak.
Alkain 34.
Goardi armatuen erdian.
AZink 118.
2.
Armar, montar, organizar.
Silvero deretxan arzai batek dabela lutxa andiak armatu komarkaetako arzai guztiakin.
Lazarraga A, 1147rs.
Begiratuko du [...] / Eta ondikotarik / Etsai ixillek armatzen / Diotzotenetarik.
EZ
Eliç
285s.
Piestarik piesta ta dantzarik dantza ez dabilen guztiari beti gerria armauta daukeenak.
fB Olg 204.
Andikan bueltatu ta / Taberna-barrire, / probia armatu da / jira eta bire.
EusJok II 93.
Posture armatute / bai ere jokatu.
Ib. 94.
Zeñek armadu eutsun dakusun lotsaria?
AB AmaE 440.
Tostartekuetan fraternidá, kofradidxetan libertá da arráñen presidxuen igualdá; aur itxo! iñok pentsa barik, Bermion armata errepublikie.
Ort Oroig 16.
Lorra egin da oiek pillatuz / armatu txondorra.
Ayesta 54.
Ura ixkanbilla armatu zana!
AZink 90.
Poliklinikara joan, / kristona armatu, / doktore gazteren bat / zuan konkistatu...
Zendoia 83.
Alaxe, gauerako zerbait armatu genduan, tabla gañean lo egiteko modua.
Albeniz 58.
Armar (una embarcación).
Gure txalupe subiyeta da / jabiak nai du armatu.
Xe 285.
Jauna, berorrek, bañan alferrik, / badaki armatzen lazo ederrik, / lazua eiz bage gera dedin, / nere etxian nai ditut egin / afaldu ta lo.
Bil 79.
Montar (un arma, ensamblando sus piezas).
Gero bialtzen deutsa / kañoe ta txispak / kargerubak armatera / ederki fusillak.
DurPl 115.
Alan fusilla armaurik / dua esamiñetan.
Ib. 116.
Kapitanak esan zigun / barkutik aterata: / Aguro armatzeko / a la bayoneta
.
Afrika
123.
3.
Armar, preparar un arma para el disparo.
"Armatoste, anziñako ballestak armatzeko lanabesa
"
Lar.
"(S), amorcer un fusil"
Lh.
Legoala / ballesta bat armaetan.
Lazarraga A25, 1197r.
Eskuetan ekarten arko bana, fletxa zorrotzakaz armaturik.
Ib. A, 1153r.
4.
Estar alguien o tener, sostener algo armado, erguido, rígido, estirado.
Cf. DRA: "Fornido. Gizon armatua dago".
Mustaxa xutak eta armatuak.
SP Phil 199 (He 201 mustatxak xutak
).
Beñ batean kondenatu ori, [...] demonio beltz itsusi baten gisa, infernuko suak eta garrak zeriozkala, atzaparrak armaturik, [...] seme gaxoai atzaparrada bi eman ziozkan, ta bizkar alde bata erre, edo larruturik, ta bestea nere sotana au baño beltzago utzi zion.
Cb Eg II 167.
Bularrak berarijaz jasota edo armatuta.
fB Olg 51.
Siongo alabak ibili ziriala eureen burubak jasota, samaak armatuta.
Ib. 77.
Ikusten da: dantzia asi dedinian, neskaak armatuta dagozala, abijan goserik daguan txorija amaren janarijaren zain legez, nos nok dantzara eruango ete dituban, goguan daukeen leunkerija, ondo erakusten dabeela.
Ib. 65.
Plazako, erromedijako, bigirako, ta sarauko dantza desonestura eureen guraz, poz arren armatuta, agineetati ura darijuela, duazan gizonak, eta emakumiak.
Ib. 129.
Ta au errazoe asko gaiti. Sarauko jentiaren jantzi armatuba gaiti. Bada jente apainduba, ta ondo baino obeto apainduba juaten da.
Ib. 117.
Beste batzuk, euren ule molsuak adartuta, paper zaar batzukin lotuta, bekokijan armatuta daukezala duaz.
fB Ic III 216s.
Bizar eta adarrak armatuta auntzak.
AB AmaE 28.
Goiz aldera uste ukhan nuen hila zela; gorphutza harmatua bezala zuen, hatsa bahitua, eta begithartea izerdi hotz batek estalia.
Prop 1886, 149.
5.
(
BN-arb ap. Gte Erd 257
; H).
(Mirar, estar...) con los ojos muy abiertos, con mucha atención.
"
Harmaturik daude begira, ils regardent en écarquillant les yeux (Hm). Zergatik ago hor harmatua? pourquoi es-tu là regardant avec grande curiosité, étonnamment, et ouvrant démesurément les yeux?"
H.
"
Harmatua beha dago (BN-arb)"
Gte Erd 257.
Harmaturik neskameok / Hala daude begira: / Noiz daketen andretarik / Uste duten desira.
Hm 133.
Sinagogako guzien begiak hari zegozkon harmatuak.
He Lc 4, 20 (Dv haren gainean zauden
).
Etzitzaion ordea ikhusgurazko izpiritu batez zirimoniari beha harmatua egon, bethi egon zen othoitzean.
Birjin 335.
[Animako etsaiak] beti tentatzen ari diran ezkero, beti armaturik egon bear degula: beti erna edo esna.
Gco I 447 ((¿quizá correspondiente a la 1.ª acepción?.
Oudin gelditzen zaio beira, harmatua eta erdi hirriz. Zer duzu hola niri beiratzeko?
Hb Egia 29.
Maiatzaren 22-ari beha dago jendea harmatua.
Herr 19-5-1960 (ap. DRA
, que traduce "hay expectación entre la gente ante el 22 de mayo").
(En la expr. begiak armaturik (armatuak), 'con los ojos muy abiertos').
"
Begiak armaturik, les yeux bandés"
H.
"2. Il s'emploie avec begiak, yeux, pour complément, dans la signification de: regarder fixe, avec les yeux ouverts tout grands, écarquillés. Begiak harmaturik behatzea, regarder fixe."
Ib.
Ezta behatu behar baterat eta bertzerat, eta ez begiak atxiki apheza ganat harmatuak, bainan iduki behar dire modestki beheitituak.
CatLav 252 (V 127).
Bégiak armaturik lotsamentúras beira beira zególa.
LE Urt (ms.) 3v.
Marmar asi zan Sultan / Pinto ikustean, / begiak armaturik, / jasorik sudurra.
It Fab 20 (v. tbn. 154).
Haurrak oro begiak harmaturik hari so.
HU Aurp 118.
Biharamunean ekhartzen darotet haur esklabo ttiki bat. Nere aintzinera denean begira ematen zait begi harmatu batzuekin; bainan nerekin ditudan haurrek erraten diote eztadiela lotsa.
Prop 1893, 161.
Jaun erretora bi begiak harmaturik so eta so dago.
Lf Murtuts 54.
Haratxago, begiak harmatuak, nexkatxoa ixil ixila, so.
"Les yeux écarquillés"
.
Ardoy SFran 188.
Haur bat bezala begiak harmatuak, bat hunki bestea pereka, ezin sinetsia zuen.
Ib. 237.
Hacer dirigir fíjamente (la mirada).
Eta ez duzu asmatzen ahal zoin luze kausitu dudan zure predikua! Denboraz bertzalde, beti eni buruz itzulia zinen, jendeen behakoak oro eneganat harmatzen zinituela.
Lf Murtuts 26.
6.
(H).
Alumbrar, dar vista (al ciego).
"On trouve harmatzea, au sens de rendre la vue. Eriak senda, itsuak arma, mainguak xuxen, guérir les malades, rendre la vue aux aveugles, redresser les boiteux (Harb)"
H.
v. 1 argitu
(I, 3).