Etim. De lat. legem .
1.
(
gral.; Lcc, Volt 91, Mic 7v, SP, Urt I 34, Ht VocGr, Lar, VP 56r, Añ, Izt, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H)
Ref.:
A;
Lrq;
EI
350;
Iz
ArOñ
;
Etxba Eib;
Elexp Berg;
Gte Erd 237, 263
.
Ley, norma, regla; ley natural, física; conjunto de leyes, código (legal o moral), conjunto de preceptos religiosos.
"
Leiaketan parte artzen dutenak lege auek bete bear dituzte (AN-gip)"
Gte Erd 237.
"
Hitz horiek legearen kontrakoak dira (BN-arb)"
Ib.
264. v. arau
(1, 3),
lagi.
Tr. General en todas las épocas y dialectos. En
DFrec hay 682 ejs.
Lege honi segi bedi salbu nahi duiena.
E 47.
Arzen zaitut neure senarzat Erromako legeak manatzen duen bekala.
(Aoiz, 1551).
FLV
1992, 64.
Guk Legea diagu, eta gure Legearen arauez hil behar dik.
Lç Io 19, 7 (Arriand lagi; en las demás versiones lege; cf. infra LEGE-ARAUZ).
Ekarriko ditut bide onera / bekatariak, Jauna, zure legera.
Miserere 333.
Zegaiti nei traspasadu / amorearen legea.
Lazarraga A24, 1196v (v. LEGEA HAUTSI).
Errege barri, lege barri.
RS 261.
Nai du jan dezazun zuk / lege sanduen arora.
Aldaz 79s.
Errik bere lege, itxeak bere aztura.
RIs 32.
Baldin [zertzaz paga] ezpaduzu, ezinak eztu legerik.
'Nadie está obligado a lo que no puede'
.
Ax 243 (V 163).
Naturalezako legeen kontra.
Cap 104.
Maitarien iaun erregeak / higu ditu bortxa-legeak.
'Les lois de la force'
.
O Po 23.
Zeren legiak nahi baitzian lehen sorthü haurrak han ohereska litian.
Bp II 103.
Manatzen eta legeak emaiten.
ES 144.
Da infernuko legea, sekula ausi bagea.
Acto 249.
Legeko jakindunen artean.
Urqz 80.
Mahomaren legeko gizon bati.
Mb IArg II 279.
Seminarioko legeak agintzen zutenez.
Cb Just 90.
Bertze ama komunekoentzat baizen egiña etzen Purifikazioneko legearen begiratzea.
Mih 93.
Lege kriminel eta kriminel ez direnetan egiten direnean [erreformak]
.
"Législation civile et criminelle"
.
Revol
103s.
Parnaseko gobernuan ez da lege justurik.
Monho 68.
Uzten ditu bere siniste ta legera ekarri gabe.
AA III 271.
Bagoz lege batzuk jokuaren gainian gorde biar dirianak.
fB Olg 29.
Eta berórren légea ene biotzarén érdian.
LE Ong 53r.
Milla eta geiago urtean lege au bere indarrean egon zan.
Lard 16.
Alkartuteko erreiñuko lege jeneralak Bizkaiko administraziñoe partikular edo beraarizkuagaz.
(1862).
BBatzarN
197.
Luzeko jokoak errebotekoaren lege bertsuak ditu.
Zby RIEV
1908, 88.
Mundua gobernatzen duten legeak egin dituen Jainkoa.
Lap 39 (V 22).
Zeñek ete dakiz ondo biotzaren legeak!
Ag AL 71.
(s. XX)
Legeak azken hitza bere behar bethi.
Barb Sup 149.
Aita saintiak etzian onetsi Constitution Civile zelako lege berria.
Const 23.
Biotz-beratasun guztien ganetik legia bete biar zala.
Kk Ab II 26.
Zer nahi lege tzar eginen dute katolikoen kontra.
Zerb IxtS 110.
Lege txiki bat jarriko neuke / guztion onuragarri.
BEnb NereA 53.
Evoluzioak ba-ditu bere legeak.
Vill Jaink 52.
Legearen izenean, lotua gelditzen zera une ontan bertan.
NEtx LBB 115.
Eta nik badakizkit / museko legeak.
Uzt Auspoa
10, 100.
Haur galtzearen aldeko legea dela ta.
Xa Odol 219.
Gramatika legeen kontra.
MIH 388.
Kepler-en legeak.
MEIG VI 146.
Costumbre, tradición, lo usual.
"
Mundu huntako legea hola da (V-arr, BN-arb)"
Gte Erd 236.
Eztuk hor muga legea / orenen kondatzeko, / baiñan eternitatea / bethi kontenplatzeko.
Arg DevB 9.
Hume gaisoak ill ta [...] deabruari present egiteko legea edo usanza.
Mb IArg I 358.
Urte guzijetako / Gabongo legia / da soñu eder baten / kantia imintia.
Iraultza 167.
Mundubaren usadijo paltsuak eta lege zorigestokuak [...] umiak bere bakijeez.
fB Ic I 4.
Etxe ontako legia orixe dek.
Alz Burr 29.
Atsekabea ote da beraz mundu huntako legea?
Iratz 72.
Egia erran, gutiz gehienek badute arranoen ondotik ibiltzeaz bertzerik! Lana lege...
Zerb Azk 38.
Suak zergatik erre oi du beti, edo beintzat erretzea du lege?
Vill Jaink 45.
Desmasia zuen lege, eta ez [...] oreka.
MEIG V 133.
(Como primer miembro de comp.).
Zaingoko lege-onuemalle izendatuaz.
"Asesor jurídico"
.
EAEg
21-5-1937, 1683.
Legeagerkaitegi eta Ingizartegiak Bilbaora erakartzeko.
"Protocolos y archivos"
.
Ib. 17-10-1936, 67.
Lege-etsairik gorriena.
Zait Plat 6.
Zentzunak beuren ingurumariko zer guztiekin lege-esipe arautuan sartu.
Onaind (
in
Gazt MusIx 147
).
Lege-ezkontza.
NEtx LBB 64.
Lege-zapaltzalleen etsaiak dirala, bazekiat ori.
Ataño
TxanKan
49.
Saltegietako lege-gauzetan.
Larre ArtzainE 185.
[Estatuaren izaeraren] aldatze horrek ez dio onik ekarriko gure lege-nortasunari.
MEIG VI 51.
[Euskal Herriaren] gobernubide eta lege-erakundearen adiskide guztizkoa agertzen zaigunean.
Ib. 70.
2.
"(BN-arb), categoría, género. Zuk oxtian aipatzen ziniin lege hartako haitza, un morrillo del género de que hablaba usted hace un momento"
A.
"
Hiru gaztena lege baditut, j'ai trois sortes de châtaignes"
Lh.
Abre guziak, zein bere legean beharra zutenaren peituia ezaguturik, hari aiuta eskez bezala zaizkan.
Lç
Adv
** 1r.
3.
Medida, mesura.
Cf. LEGE GABEKO, LEGEZ KANPOKO.
Legerik eztuten baruren egiten, neurrigabeko isziplinen hartzen.
SP Phil 323 (He 325 neurri gabeko).
4.
(
V, B, Sal, S, R; Añ (V, G),
Izt,
VocCB
)
Ref.:
A;
Lrq;
Etxba Eib
.
"Cariño"
Añ.
"Afición, cariño"
Izt.
"
Lege andia deutsoi (V), le tiene mucho cariño"
A.
"
Lege handia irakhusten zidazü
"
Lh (que lo relaciona con liga 'lien, hart').
"Affection, attachement. Adixkide-legia, attachement amical"
Lrq.
"
Legia izan, euki [...]. Maixuak legia zetsan ikasliari aritxi
"
Etxba Eib.
"
Bizi guztian legia euki detsa bere baserrixari
"
Ib.
Bere Esposoari dion lege ta amorioa.
Cb Eg III 375.
Senar emaztiak alkarri lege ona gordetia.
fB Ic III 344.
Izan didazun legeagatik eskerrak eman gabe ezin etsi.
Arr GB 28.
Lege aundia dio etxeari.
Apaol 109.
Aiñ naizela leixala zure legera.
Etxba Ibilt 480.
Artu zetsan lege ona eta aundixa etxeko andriari.
Ib. 474.
Geiago fidatzen naiz zure maitasunaren lege onean.
"De tu amor y de tu cortés"
.
Berron Kijote 184.
Respeto.
Zer? Senarrari xoroko? [...] Ikasiko didazu azkar zure gizonari zor diozun legea gordetzen.
NEtx Antz 122.
5.
Refacción.
Eztai gisako lege au igaro onduan.
Bv AsL 33.
--Bazkaldu al dezute? --Lege bat egin degu ta zuek?
EgutTo 20-10-1924 (ap. DRA
).
Etxean [apaltzeko garaiean] betiko legea egun aundiak ez izan ezkero.
Lab EEguna 63.
Ni gosaldu gabe nago ta bitartean legea egingo det.
Ib. 109.
Joan giñan bazkaritara aldameneko jatetxe batera. Legea eginda, deitu ta ostera sartu giñan ega-ontzian.
Anab Aprika 102.
Badituk jateko orduak edo legeak ere.
TxGarm BordaB 22.
(Como segundo miembro de compuestos).
"
Afari legia eiñ, cumplir con la hora de cenar"
Etxba Eib
.
"
Bazkai legia eiñ, comer ligeramente"
Elexp Berg
.
Geen bazkari-legia egin genuen.
Sor Bar 90.
Nere apari-legea eginda etxetik irten naiz.
Alz Ram 25.
Beren bazkari-legea artzeko.
Or Eus 311.
Itsasotarrek, lurrera bage, / dute bazkari-legea.
Ib. 399.
Illuntze-aurrean egin zuen langilleak marandioan bertan apari-legea.
TAg Uzt 294.
Apari legea egin zezan exeri zuten.
JAIraz Bizia 76.
Kataliñek, guziai banaka banaka, gosarilegea eman zioten.
JAIraz
Joañixio
11.
Bete dezagun guk ere Gabon-apari-legea.
NEtx Antz 131.
Eguerdiko bazkari legea erriko jatetxeren batean egin bage.
Erkiag BatB 57.
Gau baten, alai, mai-inguruko / batu da lagun taldea, / ta ardangelako txoko batean / egin apari-legea.
NEtx LBB 290.
Afari legia eiñda, lotarako gertau ziranian.
Etxba Ibilt 461.
Gosari-lege bat jarri ta eraman zieken San Markoraño.
Ataño
TxanKan
223.
Apari lege bat eman ziguketen: atuna ta ura.
Ataño
Espetx
44.
Alkarrekin merienda-lege bat egiñez gure sukalde zarrean.
BAyerbe 164.
Bazkari-legea egin azkar da berriz izebarengana.
JAzpiroz 63.
(Aplicado a otras cosas que se hacen habitualmente).
"
Xoxoak goizero saio-legea, el tordo acostumbra a cantar todas las mañanas (Alustitza-k, Egan)"
EG 1957 (1-2), 88.
6.
(Como segundo miembro de compuestos).
Especie de (en ocasiones con sdo. despectivo).
Ondaurtz! Itsasoa ataurre, / ondardia atari-lege.
Ldi UO 51.
Aizean barna jun bear baitu, / axolik ez du txerloaz: / goizeko orraztu-legea aski du.
"El ligero peinado"
.
Or Eus 335.
Laxter lardaskatu ziteken beren bide-legea, San Markos ta Txoritokietaraño.
Ataño
TxanKan
103.
Neronek egindako arri pilla edo orma lege bat.
AZink 104.
Ortzaz gora etzan nintzan azaki lege batean.
Ib. 66.
Miatu ninduten eta zauriaren sendaketa-lege bat egin bai.
Ib. 106.
7.
Técnica.
Artzai berriek nola dakite / umagintzako legea?
Or Eus 224.
8.
"
Lege, imitación"
Asp Leiz2.
Cf. infra LEGEA EGIN (b).
ANTZINAKO LEGE.
a)
LEGE ANTZINAKO (Lar)
"Ley antigua, de Moisés" Lar.
Anziñako legean Laurenbata zan bezala.
Ub 175.
Ori alan izango zan antxinako legian konfesinoeko sakramentuba ez eguanian.
Mg CO 5.
Antxinako legeko sakrifizijuak.
Astar II 216.
b)
Fueros.
Geure antxiñako legea.
Enb 62.
GRAZIAZKO LEGE,
LEGE GRAZIAZKO ( (Lar)).
"Ley de Gracia" Lar. v. LEGE BERRI.
Lege graziazkoaren ifintzeko eskua.
EZ Man I 18.
Hanbat lege zaharrian nola graziazko legian.
Tt Onsa 86.
Ala lenagoko lege zarrekoak, nola graziazko lege berrikoak.
Gco II 56.
JATORRIZKO LEGE.
Ley natural.
Ezagumentu oni deritza lege naturala edo jatorrizko legea.
Ub 68.
LEGEA HAUTSI.
a)
(V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Dv, H; ausi Añ). Quebrantar la ley. "Contravengo a la Ley de Dios [...] Jainkoaren legea austen dedala" Lar. "Traspasar alguna ley" Añ. "Hautsi du legea, il a enfreint la loi" Dv s.v. hautsi. v. legautsi
(2).
Legea hautsiz Iainkoa desohoratzen duk.
Lç Rom 2, 23 (He, TB, Dv, Ol, IBk legea (h)autsi
).
Ahalke gabeki hautsi baitu legea.
EZ Man I 106.
Ordean prudenziaren ez hautsteko legeak / kondaturen dugun moldez egitzik hik heureak.
Ib. 27.
Jinkoaren legia hausten diana oro.
Bp I 52.
Instante artan bertan autsizen deu Jaungoikoaren lege santua.
OA 61.
Da infernuko legea, sekula ausi bagea.
Acto 249.
Hortan hautsten zuen Jainkoaren legea.
Lg I 336.
Urratu zuen Jainkoari eman zioen itza; ausi zuen beraren lege santua eta etzuen egin aren esanik.
Ub 32.
Errege legea ausitzea ez da onela kastigatzen.
Mg CC 241.
Jaungoikoaren lege santua, bere borondatea aditzera ematen diguna, ausitzea edo ez kunplitzea.
Gco II 3.
Lege au autsitzera.
AA I 560.
Naturaleziaren legia ausi bagarik.
fB Ic II 75.
Lege guziak naiago izan zituen autsi.
Lard 399.
Lege hura hausten dutenak.
HU Zez 42.
Legea austen daben egikera guztia.
Itz Azald 177.
Yainkoak emandako legea austeko.
Ir YKBiz 224n.
Politika edo gizarte arazoak eraginda legea ausi zutelako.
EAEg 20-3-1937, 1325.
Ene legea hautsi duk.
Zerb IxtS 59.
Senarrarekiko legea ausi duen andra zapuztu bat.
NEtx Antz 83.
v. tbn. SP Phil 409. He Phil 414. Tt Onsa 29. CatS 55. Ag AL 121. Or QA 46. Vill Jaink 94. Legea ausi: EusJok II 80. Zait Sof 121.
b)
Abolir la ley.
Hautsiak izanen dire [...] Aitoren-semei xoilki lehenbiziko herrunkak emaiten diotzaten legeak.
Revol 95.
Alkargo oneik Pantzen 1791garren urteko Epallaren 17an emondako legeak ausi ta ezereztu ebazan.
Eguzk GizAuz 19.
LEGEA HAUTSI ERAGIN.
Hacer quebrantar la ley.
Zerk pekatu eragin edo Jaungoikoaren legea ausi eragiten digu?
Gco II 4.
Jaungoikoaren lege santua [...] autsi eragiten diguenean.
Ib. 21.
Bijotzeko mukertasunak, gogortasunak ta ezi gatxak ausi eragingo leuskijo legia.
fB Ic III 315.
LEGE-ABIO.
Proyecto de ley.
Depütatü berriak [...] hasi badira hitzartzen lege abio batez.
ArmUs 1907, 98.
LEGE-ADIN.
Mayoría de edad. Cf. Echag 96 gure lege adiña 'la edad de nuestra ley (cristiana)'.
Lege-adiñera eldu gabekoei eskatzen dien baimen utsunea betetzea.
"Los menores"
.
EAEg
5-11-1936, 220.
LEGE-ADITU.
"Lege-aittua, jurisperito. Lege-aittuak auzixetan jarri zittuen auzoko bixak" Etxba Eib.
LEGEA EGIN.
a)
"Cumplir la ley, llenar las apariencias" JMB MitV 411.
b)
"Imitar gestos, muecas, tono de voz" Asp Leiz2.
LEGEA JARRI.
Mandar, tener autoridad.
Dama batek jartzia / orrenbeste lege, / nonbait egin nai luke / guziyaren jabe.
Xe 179.
Ilda gero ere, andreak jartzen du legea.
NEtx Antz 74.
LEGEAN.
a)
(Tras bere, etc.). "Bere legean, zure biltzeko zituen solas eder horiek oro, dans sa pensée, il disait toutes ces belles paroles pour vous gagner" Dv.
Ethorri ziren tenplurat, bere legean, haren garaitzerat bere arrazoinamenduez.
Lg II 227.
b)
(Tras forma vbal. conjugada más -(e)n
).
Como.
v. legez.
Jaungoikuak ta errazoiak aginduten daben legian.
fB Ic III 322.
Orduan seguru naiz [...] / pikatuko zutela / biar dan legian.
Bil 145.
Biar den legian, / zartu garenian.
Yanzi 193.
c)
(Tras tema nominal nudo).
A modo de, en calidad de.
Gaur ere berriz / onera gatoz / adiskide on legean.
Echag 247.
Ezagun uts izan arren, adiskide legean urreratu zitzaizkon.
TAg Uzt 216.
d)
"Yire legean egin diak [sic] gauza kau (R), he hecho ésto por consideración a ti" A.
e)
(Tras gen.).
Según la costumbre, el modo.
Guraso zarren legean pozik / goaz danok kantatzera.
NEtx LBB 368.
Pakok betiko legean jarraitzen zuan bere lana.
Ib. 69.
Nornahi errex loak hartzen du ara berrien legean.
Xa Odol 321.
LEGE-ARAUZ.
Cf. supra (1)
legearen arauz en Leiçarraga.
Lege-arauz ordezkotza egitea dagokienen gain.
"Las sustituciones según la ley"
.
EAEg
24-10-1936, 125.
Izurletzat artua eta lege arauz zigortua izango litzake.
Ib. 24-10-1936, 124.
LEGEAREN AZPI
(En casos locales de decl. sing.). Ley, dominio de la ley.
Legearen azpiko diradenei, Legearen azpiko baninz bezala [egin izan natzaie], Legearen azpian diradenak irabaz ditzadanzát.
Lç 1 Cor 9, 20 (
TB y Dv legearen azpi-; Ol, Ker, IBk, IBe y Bibl legepe-
).
Zertako Legearen azpitik libre egin garen.
Lç Rom 7, tí.
Eztaude legearen azpian [gaixtoak], legea da heken azpiko.
Ax 479 (V 310).
Espirituaren legearen azpian.
SP Phil 317.
Haragiak bekhatuaren legearen azpian ematen nau.
Ch III 55, 3.
Jesu-Kristoren legearen azpian.
Dh 255.
Eleizeak guztiai iminiriko legearen azpiyan.
Itz Azald 118.
Eguneroko beharraren legearen azpian daude hoek ere.
Arti Ipuin 66.
Iñor [...] nere burua legearen azpira ekarri lezakenik.
Vill Jaink 187.
v. tbn. Jaur 185. Dv LEd 8.
LEGEAREN BEHEAN.
"Legian beian (mod. adv.), según la ley. Legian beian guk genduan errezoia" Etxba Eib.
LEGEARI KONTRA ETORRI.
"Contravengo a la ley de Dios, Jainkoaren legeari kontra natorkio" Lar.
LEGE-ATAL.
Artículo (de una ley, un reglamento).
[Bazkunak] larogetalau lege-ataleko araudia eban.
Etxabu Kontu 108.
LEGE-HAUSLE
(Dv; legausle Lar, H). Infractor (de la ley). "Inobservante" Lar. "Prévaricateur" Dv.
Zeina ezpainaiz legausle <legha-> ta ezteus arbuiagarri bat baizen.
Birjin 48.
Lege hausle balin bazare ordean, ezeztatzen da zure ingurephaitza.
Dv Rom 2, 25 (He legearen hautszaille).
Gudaritzari ala edozein muetari buruz lege-ausle izan diradenei barkapena opatuaz.
EAEg 20-3-1937, 1323.
Zigortu egiten dituzte, lege-ausle ta zuzenbage bailiratekean.
Zait Plat 130.
LEGE-HAUSPEN.
"Prévarication" Dv.
LEGE-HAUSTE
(Añ; legauste Lar, Añ). "Inobservancia" Lar y Añ. v. legautsi.
Legerik ez denean ez denaz geroztik lege hausterik ere.
He Rom 4, 15.
Lege hauste eta desobedientzia guziak.
TB He 2, 2 (Lç transgresione
).
Nork-ere bekhatu egiten baitu, legea hausten du; ezen bekhatua, lege haustea da.
Dv 1 Io 3, 4 (IBk, IBe, Ker lege-(h)auste
).
Bazkintza onek bein be arkitu eztagijan salatu bako utsik ta zigortaubako lege-austerik.
ForuAB 151.
Biurrikeriak eta Laterriaren kanpoko ziurtasunari buruzko lege-austeak.
"Delitos de rebelión y sedición"
.
EAEg
24-5-1937, 1699 (
ib. 17-10-1936, 68 lege-ausitze
).
LEGE BERRI
(SP, Lar, Dv, H; barri V-gip ap. Etxba Eib; Añ). "Ley de Gracia" Lar y Añ.
Iesu-Kristo gure Iaunak konfirmatu eta ontzat eduki ditu lege berrian [hamar mandamenduak]
.
Mat 119.
Arrosarioa da oraño lege berriko materiatik hartua.
EZ Man II 165.
Uztarri legunago bat, zein baita lege berria, Ebanjelio saindua.
Ax 483 (V 312).
Zeren lege berria [Phentekoste] egün hontan orori iakin erazi da.
Bp II 74.
Lege zaharrian hura zen Irakoitza eta lege berrian hura da Igandia.
CatLan 88.
Nork eskribitu zituan lege berriko liburuak?
Ub 110.
Jesu Kristok emon euskun lege barria.
Añ
EL1
99.
Lege berria alabaña da amoriozkoa, ez beldurrezkoa.
AA I 430.
Lege berrian, Jesu-Kristok berak ekharri eta irakasi deraukun legean.
Arb Igand 71.
Lege barriko oparia.
Itz Azald 156.
Lege berriko Apostolu edo Bialdu aiek.
Inza Azalp 49.
Kristok berriro lege berrian indartu zitun agindu zuzen eta santuak.
MAtx Gazt 40.
v. tbn. Tt Onsa 172. Mb IArg I 371. Lg I 198. Mg CC 103. Gco II 64. Echag 264. Ag Serm 198. Goñi 95. KIkG 72. Ir YKBiz 119. Mde Pr 251. L. barri: Azc PB 42. KIkV 93.
LEGE-BILDUMA.
"Code" T-L.
LEGE DA (ZEN, etc.).
a)
Es lícito, está permitido. "Lege da bakhotxak berea eramatea, ez da lege bertzerena hartzea" Dv. "Ezta lege (V, Gc, L, BNc, R) [...] no es lícito" A.
Lege balitz eskaetan / gizonari lanzetea.
Lazarraga A19, 1190r.
Baldinetariak zenbait injustizia edo gauza gaixto balitz hemen, o judutarrak, lege den bezala sustenga zintzaketet.
He Act 18, 14.
Eztüzü ororen [beharrünen] eiztia lege, zeren natürak behar beitü süstengatü izan.
Mst III 26, 4 (SP ezta sori, Ol ez da zillegi
).
Lege balitz [purgatoriotik] mundura bihurtzea.
Monho 126.
Lege dan baxen merkeago erosi eta gorago saldu badozu.
Añ
EL2
151.
Egun debekauetan lege eztan legez koipea yan badozu.
Ib. 138.
Etzala posible ta lege orrelako gizon gaiztorik zeruan sartzea.
Zab Gabon 81.
Bezperetarik lekhora, lege da pilota partida bat bedere jokha dadin.
Zby RIEV
1908, 83.
Ori egitea zillegi (lege) zaitzula.
Ir YKBiz 59.
Jaunak ez bestek jantzi arronta / agertzea lege dela.
Or Eus 181.
b)
(V ap. A Apend, que cita el msOch; Izt). "No es posible. Ezta lege nik daukadan baño senar obea izatea" Izt (tbn. en A Apend).
c)
Es normal.
Aitak, lege den bezala, min zuen [alabaren il-berria etorri zitzaionean]
.
Lard 390.
LEGE DENERA.
Como es tradición.
Oin-muturrez, lege danera, / egiñen jauzi ta bira.
"Como es ley"
.
Or Eus 160.
LEGE-EGILE.
v. legegile.
LEGE-EGINTZAILE.
Legislador. v. legegile.
Lege-egintzallak eta euren mendekoak.
Itz Azald 211.
LEGE EKARRAIZKO
(Lar; ekarrizko Añ). "Ley natural" Lar y Añ.
Ezagumentu oni deritza Lege naturala edo Lege ekarraizkoa.
Ub 14.
LEGE-EMAILE
(Lar, Añ, Hb; emolle Añ; legemaile Dv, H). Legislador. v. legegile.
Izaren dut ausartzia haiñ errexki errezibitzeko lege emaille soberanoa.
Ch IV 1, 4 (SP lege egille).
Bada lege emaille bat eta juje bat da gal ahal dezakena eta salba ahal dezakena.
He Iac 4, 12 (Dv lege emaile; Lç lege ezarle
).
Lege-emalle dibinoa.
Monho 130.
Konfuzius eta Mahomet lege emaile batzuek ziren.
Hb Egia 89.
Aitalenen eta lege-emalle txit jakintsuak.
Aran SIgn 115.
Tzarrek [...] lukete gutizia, lege emailerik eta yuierik ez izaitea.
Lap 67 (V 34).
Legeemontzallearen, igarlearen eta abadearen lana.
Itz Azald 29.
Legeak bete eraziko ditun Batzordeari Lege-emalleen uste ona bearrezkoa izango zaio.
EAEg 12-10-1936, 28.
Gizona lege-emale eta denpora berean lege orren morroi.
Vill Jaink 92.
Ez bainuke bizkaitarrei bere-bere duten euskalkian lege-emaile bezala agertu nahi.
MEIG III 128.
v. tbn. Berron Kijote 18.
(Uso adj.).
Aldun oiek, bitarteko Euzko Batzar Lege-emallea osatuko baitdute.
EAEg 13-10-1936, 36.
Formulador de una ley.
Aurrerapenaren lege-emalerik ezpalitz, ez legoke olako legerik.
Vill Jaink 49.
LEGE-EMAILE-BATZAR.
Parlamento, asamblea legislativa.
Oroagindu au [...] Euzkadiko lege-emalle Batzarrari adieraziko zaio.
"Órgano legislativo"
.
EAEg
1-11-1936, 192.
LEGE-EMAILETZA.
Euzkadiko Lege-emalletzarako auteskunde deia emango da.
"El órgano legislativo"
.
EAEg
13-10-1936, 37.
LEGE EMAN (Lar, H).
"Legislar" Lar.
Lege eman nai ukhan draue gure pensamenduei [Iaunak] , zeren hek berekin baituté zerbait guthizia eta desir.
Lç
Ins
D, 8r.
Nork baitio munduari / burupez eman lege.
Hm 48.
LEGE-EMATE.
Acto de legislar.
Egin zituen len egun batez ta aisa Aingeruak lenagoko lege emate ta erakuste guziak.
Mb IArg I 153.
LEGE-ERAKO.
"Hijo legítimo [...], ume lege-erakoa" Lar y Añ.
LEGE ETORRIZKO.
"Ley natural" Añ. v. LEGE EKARRAIZKO.
LEGE-ETXE
(legetxe BeraLzM). Parlamento, cámara legislativa. "Congreso, cámara de diputados, senado" BeraLzM.
Gipuzkoak 5 diputadu ta 3 senadore Madrilgo Lege-etxetara bialtzen ditu.
EEs 1915, 61.
Gure artetik lege-etxe artara bidaltzekoak [legelariak]
.
A Y
1934, 17.
Lege-etxean autarki edo indarrik geien daukenak agindu dagiena.
Eguzk GizAuz 99.
Laterriko Legetxean Aldun dana.
EAEg 27-10-1936, 149.
Bizkaiko Legetxeak, 1611garren urtean, eskari gartsua bialdu eutson Aita Santuari.
Onaind STeresa 100.
LEGE-EZARLE.
Legislador.
Haur da bere legea gure bihotzezko tauletan bere Spirituaz skribatzen duen Moises Lege-ezarle subiranoa.
Lç
Adv
** 7v.
LEGE EZARRI.
a)
Legislar.
Eztrauku [Iainkoak] lege ezarten kanpotiko obrén gainean solament, baina prinzipalki gure bihotzetako afekzionén gainean.
Lç
Ins
D, 6v.
Lege-ezarten emateko ditezenean [agintedunak]
.
Zait Plat 130.
b)
"Authénticas, constituciones con fuerza de leyes, lege-ezarriak" Lar. "Constituciones, lege ezarriak" Añ.
LEGE GABEKO.
a)
Desmedido.
Tristezia gaixtoak [...] legegabeko beldurtasunak emaitentu.
SP Phil 466 (He 472 sobraniazkoak eta funtsgabekoak
).
Legegabeko hatsbeherapenik.
Ib. 301 (He 302 gurigunezko
).
b)
Ilegal; ilegítimo. "(Ley del) encaje, legebageko iritzia" Lar.
Eleizeak [...] gorde izan dau libertade egiazkoa herejia guztien eta legebagako agintaritasun guztien kontra.
Itz Azald 50.
c)
(Dv). Pagano, infiel. "Lege-gabekoek ere ez dute bardin egiten? (Etcheverry)" Dv.
Jentilen edo lege-gabeko jendeen deia.
Ub 100.
Lege gabeko yende nihoiz ikusiak.
Hb Esk 45.
Zer da Philistindar lege-gabeko hori [...], dixidu egiterat atrebitzen den hori?
Etcheberry 101.
Legegabekoei legegabeko azaldu natzaie, legegabekoak irabazteko.
Ol 1 Cor 9, 21 (Dv legegabeko; Lç lege gabeak
).
d)
"Desafecto [...] (V) legebakoa" Añ.
LEGE-GAITASUN.
Lege gaitasuna eta legezko beartsu izaera aitor dizkio Jaurlaritzak.
"Capacidad jurídica"
.
EAEg
8-4-1937, 1456.
LEGE GAIZTOKO.
"Desleal, ain lege gaistokoa", "ingrato, [...] ain lege gaistokoa" Izt.
LEGE-GIZAKERA.
Gipuzkoako Orniketa Alkartasunen Batza lege-gizakeraz jantziaz.
"Personalidad jurídica"
.
EAEg
13-11-1936, 284.
LEGE-IKASLE
(Añ; legikasle Lar). "Legista" Lar y Añ.
LEGE-IPINTZAILE.
Legislador.
Ainbat deutso, zeinbat deutsan lege-imintzalla bateri bere aginduak izan daitezala gorde eta beteak.
Itz Azald 117.
LEGE-IRAKASLE.
Escriba (en la religión judía).
Gaitz zien, Lege-erakasle eta Farisien faltsiak.
Ip Mt 23, 23 (Lç, Ur y Echn (e)skriba, He, TB, SalabBN (e)skribau, Dv iskribau, Ol, Or, Ker e IBk idazlari, Leon izkribau, IBe lege-maisu).
Ortaz marmarka ari ziran Farisauak ta lege-irakasleak.
Ir YKBiz 298.
Felibre izenak "legeirakasle" adierazten du.
Or Mi V.
LEGE-IRAKURTZAILE.
"Legirakurzalea, le légiste" Arch VocGr.
LEGE-IZAERA.
Situación legal; carácter legal.
Ain ongarria dan jardunkizuna lege izakeraz janztea bearrezkoa eta egokia da.
"Dar carácter de legalidad"
.
EAEg
13-11-1936, 286.
Erri guda-aldia deritzan lege-izaeran arkitzea.
Ib. 5-1-1937, 730.
LEGE-JAGOLE.
Guardia.
Geiso ta bakar, ezezagun ingurun, lege-jagolen menpean, burdiñaz beteriko leio zeken otzen artean.
Erkiag BatB 203.
LEGE-JAKINTSU.
Doctor de la ley (judía). Cf. legejakin.
Eserita zeuden Lege-jakintsu, Eskriba eta Fariseoak beregan zioten: zein da onela itzegiten duen au?
Lard 389.
Amabi urte zituala, mututurik utzi zituanian lege jakintsu ziran gizonak.
Ag Serm 197.
"Jurisconsulte, lege-jakintsun
"
T-L.
LEGE-JAKINTZA.
"Jurisprudence" Lh.
Bi Legejakintzetan onetsia (Licenciado en Derecho civil y canónico).
Eusk
1919-1920 (I) 21.
LEGE-JAKITUN.
Experto jurídico.
Valverde'tar Joseba, Lege-Jakituna.
"Asesor jurídico"
.
EAEg
14-11-1936, 294.
Otadui'tar Alberta, Lege-jakinduna.
"Doctor en Derecho"
.
Ib. 12-10-1936, 30.
Testis unus, testis nullus [...] esaten omen dute legejakitunek.
MEIG VI 194.
LEGEKO.
Legal. v. LEGEZKO.
Diru legekua, benetakua, ez palso edo itxura utsekua.
Mg CO 62.
LEGEKO GIZON.
a)
"Homme de la loi, représentant de la loi, agent de la force publique" Dv.
Gobernamenduko mutilik xumeenaren aitzinean burua ukurtzen dute; legeko gizonak urrun ikusi nahiago dituzte ezen ez hurbil.
JE Bur 165.
b)
Legislador, miembro del Poder legislativo.
Pariseko 45 legeko gizonak (du Parlement)
.
Elsb Fram 115.
c)
Abogado.
v. legegizon.
Ez legeko-gizon bat, ez mediku bat, ez eta ere notari bat.
Barb Leg 144.
LEGE-MAISU.
Escriba.
Ai zuek, lege-maisu eta fariseu itxurazaleok!
IBe Mt 23, 23 (Ip lege-erakasle
).
LEGE NAGUSI
(-nausi T-L, DBPT). Constitución.
Sanchez-Roman-en asmakizunak poliki-poliki autsi ditu, Españako Lege Nagusia eskuan artu-utsarekin.
Ldi IL 25s.
Erkalaren Lege Nagusiaren 15gn. atalari.
EAEg 31-12-1936, 689.
Haatik behar dela ere lege nagusia errespetatu, eta hunen arabera bortz urteren epea behar du errepublika batek onartu bere gain jarri aintzin.
Herr 5-9-1991, 1.
Zoion pondutan behar litakeen aldatu preseski lege-nagusi hori.
Herr 9-7-1998, 1.
v. tbn.
Herr 21-11-1991, 2.
Epailletza Lege Nagusiak [...] eta Euzko Araudiak ezartzen dituzten baldintzen barrundik.
"
Ley Orgánica del Poder Judicial"
.
EAEg
31-1-1937, 945.
LEGE NATURAL.
Ley natural.
Lege naturalaz.
Lç
ABC
I 5r.
Kondenatzen dira lege naturalaren arauaz bizitzen eztiren ientilak.
Ax 421 (V 273).
Lege naturalak erakusten deuskuzan mandamentuak.
Cap 54.
Gure lege naturalearen mandamentuak.
El 59.
Lege naturalean, edo letraz ezarritako legea Jaunak eman zuan baño lenagoko denboran.
AA I 505.
Eskaldunak segitu lege naturala.
Hb Esk 44.
v. tbn. ES 85. Ub 17.
LEGE ONEAN.
Decentemente, honradamente; en buena lid.
Eladitxok lez [bear genduke] , lege onean, / maittetasunak egittu.
Echta Jos 368.
Italianubak ez omen zuben / lege onian jokatzen, / gerriz betik omen zizkiyon / golpe gaiztuak tiratzen.
EusJok II 144.
Ez dut nik besteren bearrik, nere bizia pakean ta lege onean eramateko.
"Honrada y descansadamente"
.
Berron Kijote 117.
LEGE ONEKO.
Honrado, decente, como debe ser.
Lege oneko Damutua baaz.
A BeinB 88.
Lege oneko mutilla bada, ez diñagu gure baimenik ukatuko.
TAg Uzt 126.
--Orduan benta al da au? [...]. --Bai, ta oso lege onekoa.
"Honrada"
.
Berron Kijote 190.
LEGE ONETAKO
(Sal ap. A; ontako R ap. A). "Bienhechor" A.
LEGEPE.
a)
(En casos locales de decl. sing.).
Ley, obligación legal, imperio de la ley.
Cf. legepeko.
Ez dabe euren borondatea baño beste zuzenbiderik; eztabe legepean egon gura; legea dauke euren azpian.
Añ
GGero
311.
Gaitz guziak ez dire / legepean sartzen.
Etcham 105.
Legepean ez nagola ere.
Ol 1 Cor 9, 20 (Ker, Bibl Legepean
).
[Mundua] legepian ipiñi dauan Egillerik.
Eguzk GizAuz 48.
Oiek guziak legepera erakarri nai ditugu.
"
Legalizar"
.
EAEg
26-11-1936, 393.
Izen au [bandido] ematen zioten legepean izentatua zegoenari.
NEtx Antz 138.
Ire ezkontza legepean sartzeko [= 'legalizar'] aukerarik ederrena.
NEtx LBB 57.
Legepean ongi etzetozen jokaera batzuk.
AZink 39.
Neurtitz ederrenen iturburua ez zen ordukoentzat zoramena, etorri itsua [...]. Eta baziren orduan Poesia ere, izaki eta gizaki guztiak bezala, legepean loturik zegoelako berri ona barreiatzen zebiltzanak.
MIH 240.
(Tras gen.).
Poz-pozik bizi naz ni / zure legepean.
Echta Jos 262.
Jesukristoren Jaungoikotasunean sinisten duten guztiak eta onen Legepean, Aitta Santua, aren Ordezkotzat arturik, bizi geranak egitten degu Eleizea.
Inza Azalp 87.
Jainkoaren legepean nagon arte.
Or SCruz 145.
Iru t'erdi [milloi poloniar] Alemanik zitun beren legepean.
Ldi IL 164.
Maitasunak bere legepean lotu-ta ez banindu.
Berron Kijote 175.
(Tras -ko
).
Semea elizako legepean eramaten jakin ez badet.
ABar Goi 34.
Frantziako legepean.
Mde Pr 286.
Bildurrezko Legepean bizi ziranak argatik deitzen zioten Jaungoikoari Jaunaren izenaz.
Inza Azalp 130.
(Tras tema nudo).
Nekaltze lege-pera jausi balitz.
"
Penas consignadas en el Código Penal"
.
EAEg
6-3-1937, 1218.
b)
(Uso adj.).
Legal, lícito.
Legeak sortutako zera, legepe ta legetsua izan bere-ta, laterriak ba ditu, jakiña, bereak eta bost.
Erkiag BatB 158.
LEGERA (Lar).
a)
Según la ley (de). "(A) fuero, al fuero de" Lar.
Aren legera ibilli bearra daukatela Arengandik jaiotako danak.
TAg Uzt 251.
b)
(Tras gen. o tema nudo).
Al modo (de), al estilo (de).
Atoz gure kalera, / baserritar legera.
Xe 121.
Egaztitxo ak bota ebazan / bertsoak geure legera.
AB AmaE 463.
Ez asi bada emen atzeaz aurrera, / gizon ziri sartzalla diranen legera.
Ib. 326.
Trintxera-legera egindako lubaki txiki batzuk.
Salav 92.
Agurtu zuten elkar aundiki-legera.
Berron Kijote 141.
Galderekin hasten bagara, baserritar legera.
MEIG VI 159.
v. tbn.
Arrantz 129. SMitx Aranz 42.
Guzien artean karrika-dantza atera bear dutela, antziñako legera.
Mok 13.
Eltzen dio laister meaketatik Provenzako legera.
Or Mi 59.
(Tras frase relativa).
Oiek ez dira portatzen / biar dan legera.
Auspoa 97, 102.
LEGERA HAUTU (Añ),
LEGERAUTU (Añ).
"Legitimar", "legalizar" Añ. v. legarautu.
LEGE SORTZEZKO.
"Ley natural" Lar y Añ. v. LEGE EKARRAIZKO.
LEGETIK ATEZKO.
Ilegal.
Errizaien eskuetan eroriko dituk goiz edo berandu legetik atezko ibilli ortan.
TAg Uzt 176.
LEGEZ
Cf. legez.
a)
(gral.; Lar, Dv, H). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 263. Legalmente, por ley, según la ley; legítimamente. "Comiso, pena de perdimiento de lo que se trafica contra las leyes, legez galdua" Lar. "Legez ezin leike ori egin (V-arr, G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 263.
Legez eta ordenantzaz arnoaren debekatzea.
Ax 408 (V 266).
Zure bizitze-tailluak zuzenaz eta legez nahi dituen lan suerte guzietara.
SP Phil 111.
Ez dabee eskatu biar [...] legez jagokuen baino alober geijago.
fB Ic II 169.
Irakaslai izentau jakez legez jaokezan eta euki biar ditubezan errentak.
(1860).
BBatzarN
189.
Legez era artan egin zezakiala [...] uste zuan.
Bv AsL 44.
Oro, oro, oro, ebats gure ohoinek, legez edo alegia legez.
HU Zez 151.
Pello degu juez / nonbratuba legez.
AzpPr 23.
Legez egina izan da / herri... Ezterenzubi.
Etcham 111.
Eskaleak, legez beartsu diran gurasoak badira [...] zin-argibidea aurkeztu bearko dute.
"
Pobres en concepto legal"
.
EAEg
3-6-1937, 1756.
Legez ala kontrabandan ari zirenetz, ez da errana.
Lf Murtuts 1.
Elizaz ezin badaiteke ere, legez, Madalenekin uztarpea urratu nai nuke.
Etxde JJ 166.
Legez zillegi ez dan zerbait egin nai ukan zun.
Or Aitork 142.
Legez jokatu bearrean, azeri ustelak bezela, zeuen erriari su emanaz.
NEtx Antz 27.
Hauzi zakar hau ezta konponduko legez.
Arti MaldanB 220.
Etzegola legez zuzentzerik jatorri ura.
NEtx LBB 51.
Tokamentuak izan bear du / legez senide danentzat.
Olea 174.
Guk ba-dogu Legea, eta Legez, eriotza bear dau.
Ker Io 19, 7 (Or legez; Ol gure legez
).
Horiek oro ez dauzka arrotz eta urrunak Hazpamek bainan bereak sekulan baino gehiago, legez eta bihotzez.
Larre ArtzainE 222.
Legez behartzerik ez baitago.
MIH 149.
Jugoslavian orain den hizkuntza nagusiak, izatez, ez legez.
MEIG VII 172.
v. tbn.
EusJok II 22. Sor AKaik 126. Berron Kijote 190.
Fedez eta legez bezala obraz ere saindu denik.
Mat 69.
Ta afal-bertsolaria Sukuntza da legez.
"
Según la costumbre"
.
Or Eus 364.
Santiagotarako / bi jorra emana, / jakingo dezu legez / jarri bear dana.
Uzt Sas 84.
Legez, 1, 2, 4, 6 eta 7 ohi dira amaikide, ez 3 eta 5garrena [lerroak]
.
MEIG V 84.
Hotsak legez aldaturik ala analogia bidez ez dakigu.
MIH 81.
b)
(Precedido de gen.). "(A) fuero, al fuero de" Lar. v. LEGERA.
Bertze aphez bat Melkisedeken iduritakoa, zein ez baida ifinia ondokide baten legez, bainan bai bere bizitze ezin ethenduzkoaren botherez.
He He 7, 15s (Lç manamendu karnaleko legearen arauez
).
Gure Eskualherri hautan lehen / gure legez ginen bizi.
Zby RIEV
1909, 398.
Gure legez il bearra da.
Ol Io 19, 7 (IBk gure legez; Lç gure Legearen arauez; Or, Ker legez
).
"Ene legez, à ma façon" Lh.
(Precedido de -ko
).
XVIIgarren mendeko jesuita hark orduko ohituren arabera itzuli zituen eta Orixek, berriz, oraingo legez.
MEIG V 60.
c)
(Dv, H). Justamente, con toda razón.
Legez naizela kriminel, Majestate dibinoa ofensatuz.
He Phil 76 (Sp 74 legezki
).
Eta etzaitzu ere [...] legez litekela desobligatua andre hark ez balio nahi ihardetsi ezkontzaz egiten dioen galdeari.
Ib. 152s.
Eta orduan guziez da legez arbuiatua.
Gy 115.
Gaztigu hau, dio, legez dut merezi.
Ib. 107.
Lurreko nekhe eta eginahal guziak egiazki deusere ez direla, legez erranen dirazue.
Dv LEd 48 (Cb Eg II 19 arrazoiaz
).
Juduen pesta. Juduak egun legez ahantz dezakea / Ejiptoatik herrirainoko bidea zoin den nekea?
Ox 74.
Kristadu fede onekuari / opa biar zaio legez.
MendaroTx 120.
d)
Ciertamente.
Baitakusat legez zarela mundua baino nausi hobe bat.
"
Je comprends bien"
.
Birjin
124s.
Legez bada hor zerk suminth bere-beredako amodioa.
"
Véritablement"
.
Ib. 388.
Legez ikhuskari harritzeko bat da galbarioko mendian iragaten dena.
Dh 208.
Bai legez atxikitzen du, bere hitza.
Ib. 181.
Ai legez zorigaixtoko orena zeinetan bekhatu egiten hasi bainintzan!
Dv LEd 129.
e)
Correctamente, como es debido.
v. BEHAR (DEN) LEGEZ s.v. legez.
Erderarik ezekien berak gitxi baino [...]. Nik barriz erdera ura legez ikesi neuen.
A BGuzur 124s.
Neska biak legez erantzun zioten.
Anab Usauri 25.
Emakume ederra; egia esan, legez jantzia, gau artan beintzat.
Anab Aprika 33.
Iñun iñor bada galdez, / erantzungo diot legez.
MendaroTx 388.
[Gaurko gazteak] jokatzen al dute legez? / Atzera ez al dijoatz / aurreratu ordez?
Olea 239.
LEGE ZAHAR.
a)
(V-gip; SP, Lar, Añ, Dv, H). "L'ancienne loi" SP. "Ley antigua, de Moisés" Lar y Añ. "Antiguo Testamento" Etxba Eib.
Iainkoak berak eman zituen lege zaharrean [manamenduak]
.
Mat 119.
Baziren lege zahar eskribatuan Sazerdoteak.
Ax 525 (V 388).
Lege zaharreko sakramentü bat.
Bp II 21.
Konsolazione gehiago ere dugu orai lege zaharrean baiño.
Ch III 18, 2 (Mst lege zahar
).
Lege zarreko denboran.
Mb IArg I 336.
Arako lege zarreko utxea.
Añ
LoraS
7.
Lege zarra Jaunak israeldarrai eman artean.
AA II 39.
Lege zarrean berean ere.
Lard 22.
Lege zaharreko ixtorio bat.
Jnn SBi 8.
Lege zarrean egoan urezko osin [...] bat.
Itz Azald 126.
San Joserekiñ esposatu arren / lege zarreko moduan.
Auspoa 97, 68.
Bere ille ta bizar zuri luzeak Lege zarreko Gurasoen itxura ematen diote.
Ag G 359.
Lege Zarrean bai al zenuten Yainko-Semearen berri?
Or QA 66.
Lege Zahar eta Berriko kondairak.
Mde Pr 251.
Job eroapentsua dakar gogora; Lege Zarreko eredu aren antzera, Jaunagana zuzentzen ditu bere begiak.
Onaind STeresa 48.
v. tbn. EZ Man II 165. SP Phil 14. Tt Onsa 33. Gç 66. Lg I 198. CatLan 90. Egiat 266. Ub 32. msOñ 22v. Mg CC 103. Gco II 56. fB Ic III 289. Jaur 156. CatS 95. Zab Gabon 48. Arb Igand 95. Goñi 95. KIkV 44. KIkG 28. ArgiDL 126. Inza Azalp 49. Ir YKBiz 121.
"Gizon hori lege zaharreko gizonetarik da, cet homme est un des patriarches (c'est un vrai patriarche)" Dv.
b)
(V-gip ap. Etxba Eib; Lh). Fuero. "Esta noble raza Euskara que sólo conocemos [...] por las sabias instituciones de su Lege-Zarra" Trueba EE 1882c, 289. "Ensemble des franchises basques supprimés en 1789" Lh. "Se dice de los Fueros" Etxba Eib. v. LAGI ZAHAR.
Lege zarretako bere [Gipuzkoaren] liburu maitagarrian.
Izt C 148.
Liberalak diyote / egoteko umill, / lengo lege zarrikan / eztutela nai ill.
Xe 400.
Jaungoikoaz batera euskal-lege zarra.
AB AmaE 332.
Bizkai ta Gipuzkoa ta Arabak euken Lege zaar erkiña.
A Ezale
1897, 233a.
Gure Lege Zarrak agintzen zutena eduki bear degu begi-aurrean.
ForuAG 253.
Guziyok maite ditugula euskal fueroak, au da, gure lege zarrak.
Pagoaga Itzald
II 126.
Gora beti Jaungoikua, / ta Lege Zarra urrena!
Enb 63.
Hein batean --ez dakigu noiz artio-- lege zaharraren jabe [Nabar-Goitiko eskualdunak]
.
JE Ber 27.
Lege zarrak apaizak batzarretara sartzea galerazi egiten zuan.
Lab EEguna 79.
Gure aurrekoak Lege-zarrean utzi zizkiguten urratzei jarraituaz.
"
En nuestros antiguos Fueros"
.
EAEg
6-3-1937, 1215.
Foruei edo lege zaharrei eraiki zieten oroikarri ederra.
MEIG I 243.
v. tbn. Ag Serm 429. EEs 1915, 60. Yanzi 66. ABar Goi 24. SMitx Aranz 65.
c)
Modo de vida antiguo, tradicional. "Antigua usanza. Oinddio familixa orrek legezarreko mentalidadia dauka" Elexp Berg.
An jakiten da nolakua dan / lege zarreko euskera.
Tx B II 147.
Gutarik ainitzendako mintzaira eta ohidurak izanen dira lege zahar hori.
Larre ArtzainE 205.
Frantsesen milieu delako gizon-emakumeak lege zaharrera bizi dira oraindik, dirudienez.
MEIG I 186.
Lege Zaharreko ohitura dugu hori [eztabaida]
.
MEIG VIII 52.
d)
Costumbre, tradición. "Legezarra da San Martzialera zaragi-ardaua urtero eruatia" Elexp Berg.
LEGE ZAHARREZ.
Según los Fueros, de acuerdo con la legislación foral.
Gipuzkoa, lege zarrez Juntetan batzen zan, Gipuzkoari zerizkionak erabakitzeko.
EEs 1915, 60.
LEGEZ ETA BIDEZ.
Legítimamente, justamente; legalmente. "Legez da bidez (G-to), en ley y en justicia" A. v. LEGEZ, BIDEZ.
Argatik legez ta bidez ifini diote Erraldoi Euskalduna-ren izengaña.
Izt C 453.
Sem asabaren aldetik legez eta bidez zegokien lurraz jabetu.
Lard 99.
Israeltarrai ainbeste erakusten zieteen etsai zital eta dollorrai legez eta bidez eraso bazizaieketean ere.
Ib. 136.
Maita dezagun gauza bakoitza bear dan eran, legez eta bidez.
Aran SIgn 208.
Bera [Kongregazioa] legez eta bidez jarria dagoen beste erri batean.
Ant JesBi 6.
Baña lapurreta barik, legez eta bidez.
Eguzk GizAuz 35s.
Legez da bidez buru dutela / Segurako alkate jauna.
And Egun 31.
LEGEZ ETA BIDEZKO.
Legal; legítimo, justo.
Legez ta bidezkoa ez ezik, zor dana ere baldin bada nori bere gauza iraultea.
Izt C 17.
Legez eta bidezkoa da egin didatena.
Lard 121.
LEGEZ FUERA.
Fuera de la ley.
Guri, berriz, itzetik ortzera [esaten diguk] legez fuera gabiltzala.
Ataño
TxanKan
52.
LEGEZ KANPO.
Contraviniendo la ley.
Legez kanpo eta indarrez etorri zirala España eta Afrikako ejerzituak.
Gerrika 261.
Egin zizkidatenak legez kanpo egin zituzten.
Albeniz 139.
(Estar, dejar, etc.) fuera de la ley.
Agintari edo kargu guztiak, legez kanpo itxi ebezan dekreto baten bidez.
Gerrika 57.
LEGEZ KANPOKO.
a)
Desmedido.
Zenbait debozione erhori, errebelaturi eta legez kanpokori.
SP Phil 2.
Ez da bidezko Jaungoikoa tentatzea, onen legez-kanpoko gauza bati ekiñaz.
"
Desaforado"
.
Berron Kijote 216s.
Que está fuera de lo habitual, no corriente; irregular. "Irrégulier, [...] arau-gabe, legez-kanpoko" T-L.
Ezker hutsak, legez kanpoko jitea dutelarik, ez dira bertzeak bezalakoak.
GAlm 1950, 20.
Ba-daki [Jainkoak] legez kanpokoa ere bere xede ta asmoetara biltzen.
Vill Jaink 49.
Azal txalplanen legez kanpoko mozketak.
"
Irregular"
.
MEIG
IX 125 (en colab. con NEtx).
b)
Infiel, pagano.
Sinhestun baten bekhatuak hanitzez handiagoak direla legez kanpoko batenak baino.
Dh 112.
Legez kanpoko kasta hortarik [protestantetarik] ez dugu behar sofritu.
Prot 68.
Zenbate onetan Moisesen legeaz kanpoko eta aurrak sartu gabe.
Lard 541.
c)
(Tras gen.).
Ajeno a la jurisdicción (de).
"Delfina" eta "Sebastian" itxasontzien egokera Euzkadiko jaurlaritzaren legez kanpokoa dala.
"
No se hallan encuadrados dentro del área jurídica"
.
EAEg
28-10-1936, 155.
LEGEZ KANPORA.
Ilegalmente.
Legez kanpora ibilliko liraken berebillak geratu erazi eta agintaritzaren esku utziak izango lirake.
EAEg 21-11-1936, 355.
Autarki bat edo beste legez kanpora irabazteko lan asko egiten zan.
Etxabu Kontu 65.
LEGEZKO.
a)
(gral.; SP). Ref.: A: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 263. Legítimo, justo; legal, conforme a la ley. "Legezkua zan semerik nausiña baserrixagaz gelditzia" Etxba Eib.
Legezko eta fedezko iustiziá.
Lç Rom 10, tí.
Ezkontza sainduan elkharrekiko eta legezko batzea dela eginbidea.
SP Phil 407.
Pontifo legezkoak, / artzain egiazkoak, / dituzte etxatu.
Monho 30.
Irabazi garbi ta legezkoa ateratzeko.
AA II 189.
Eskatu izan badute ere asko aldiz beren eskubide legezkoa.
Izt C 148.
Hura [otoitzezko espiritua] onen [mortifikatzearen] alkartasun leiala bage legezkotzat etzedukalako.
Aran SIgn 46s.
Legezko zikaneria guziak oro bazterrerat utzirik.
HU Zez 135.
Legezkoa dana (edo legezkotzat daukazuena, bada Euskalerrian egiten dozuen ori ezta legezkoa).
Ag Kr 100.
Nire aitta legezkoa.
Echta Jos 359.
Legezko agintariai.
KIkG 54.
Erkalaren legezko Jaurlaritzak [...] zigortzeko duan asmo bizia.
"
Gobierno legítimo"
.
EAEg
7-11-1936, 236.
Legezko azalez nai zenuten estali zuen dollorkeria.
Etxde JJ 77.
Ostikoak legezko zirala erabaki zan.
Mde Pr 34.
Ik dabilkian irabazia / ezpaidek oso legezko.
Basarri 125.
Martiñen seme legezko agertzen zan.
NEtx LBB 45.
Ez uan oso legezkoa [arri-jasoaldia], baña jendeak ontzat eman omen zioken.
Ataño
TxanKan
260.
Gizaldien arteko borrokari legezkoa deritzat.
MIH 65.
v. tbn. Bil 85. Xe 398. Ldi IL 108. Eguzk GizAuz 180. TAg Uzt 281. Erkiag BatB 198. FEtxeb 53. Ayesta 43. Larre ArtzainE 310.
Jainko legezko hesiak.
Xa Odol 220.
b)
Legal, referente a las leyes.
Legezko billduma.
Gy 190n.
Legezko abisu.
Herr 25-2-1993, 7.
c)
"Ce mot est souvent employé comme en français 'franc' [...]. Legezko zoroa, franc imbécile" Dv. "Ezta bada legezko gaixtagina holakorik dagiena?" H.
d)
Tradicional; habitual, acostumbrado.
Eskualdun legezko jokoari eta pilotarieri ohore egiteko.
Zby RIEV
1908, 84.
Legezko agurraren ondoren, txarroka bat ardao atera zion.
TAg Uzt 242.
Atso tximur arek legezko zana esan eban lez, arranegitarra zan.
Erkiag Arran 42.
Bazkari ta apari legezkoak, gazte-jendearen dantza saioak.
NEtx LBB 19.
Korrikarako naparrak beti / izan dute berezkoa, / gaur orren baju aurkitutzea / ez da gauza legezkoa.
MMant 99.
Bizkaieraz, jakina, -gaz arras legezkoa da.
MIH 112.
Normal.
A gizon-a zoratuta edo euala. Izan be a egoera ezan ain legezkua.
SM Zirik 118.
e)
(Ref. a comidas).
v. AFARI-LEGE, BAZKARI-LEGE.
Bazkari ta apari legezkoak, gazte jendearen dantza-saioak eta irrintziak.
NEtx LBB 199.
LEGEZKO ADIN.
Legezko adiñera eldua, ezkondua eta arotza dala.
"Mayor de edad"
.
EAEg
7-12-1936, 477.
LEGEZ KONTRAKO (BN-arb),
LEGEAZ KONTRAKO.
Ilegal. "Paper hori legez kontrakoa da (BN-arb)" Gte Erd 264.
Bere ezkontza legeaz kontrakotzat eman ez al zan.
Arr May 153.
(Lo) que contraviene una regla.
Legez kontrako adibideak, Lafonek dioenez, gutxi dira eta erraz esplika daitezkeenak, erdararen eragina dela medio.
MEIG VI 181.
NATURAZKO LEGE.
Ley natural.
Edo dela naturazko legean usatua.
EZ Man I 127.