1 aire.
Tr. La forma con -r- es general en el Norte, salvo en la ed. de 1690 de Haramburu, en algunos ejs. suletinos, y tbn., salvo errata, en un ej. de J.B. Elissamburu (que por lo demás emplea aire), y parece predominar hasta comienzos del s. XX entre escritores guipuzcoanos y alto-navarros. La forma con -d- es casi general en escritores vizcaínos (salvo Arrese Beitia --que emplea ambas-- y Lauaxeta), y casi se generaliza entre los guipuzcoanos (ya en Ubillos) y alto-navarros a principios del s. XX. EnDFrec hay 22 ejs. de aide (todos meridionales) y 71 de aire . Parece que la extensión semántica es mayor al Norte que al Sur (cf. infra (1) y AIRE HARTU).
Onom.:
En Arraizaga en Val d'Araquil testimonian Sancho Airetaco, Garcea Ormaesseco. (c. 1257). GLarr SJ 377.
1.
(
G-azp-goi, AN-gip-5vill, L, B, BN, S; SP, Urt I 341, Ht VocGr 327, Lar, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H),
aide (
gral.; Añ, H)
Ref.:
A (aide);
Lh (aire, aide);
Lrq (aide);
Gte Erd 148;
Elexp Berg (aidia)
.
Aire (fluido). "Air" SP. "Aireari erauntstea, battre l'air" Ib. "Aer, airea" Urt I 341. "Hic non est aer, ezta hemen airérik" Ib. 343. "Aere solum vivere, airez xoillki bizitzea" Ib. 343 (v. tbn. 348 y II 486). "Air, l'air que nous respirons" VocBN. "Aire eztia, hotza, air doux, froid. [...] Aire gozoa, air agréable à respirer" H. "Mendi aireak onik egiten dio (G-azp-goi, AN-gip, B, BN-ciz-lab), [...] ango aireak ez nau ongi hartzen (AN-gip-5vill), [...] Xiberuan bada aide sanua nunnahi (S). Maulerat jun zen aide hunaren hartzera osagarriaren azkartzeko" Gte Erd 148. "Aire, airecillo. Aide ederra egoten da Elgetako arkupian. Zabalduizu bentania aide puxkat sartu deiñ" Elexp Berg. Cf. AIRE HARTU, IKATZ-AIRE. v. haize, egurats.
Tr. Documentado en la tradición septentrional ya desde Dechepare. Al Sur lo emplean Lizarraga de Elcano, Beovide, F. Irigaray, Munita, Aresti, Gandiaga, Zaitegi, Azurmendi y N. Etxaniz.
Suiak bero, hurak xahu, hats hartzeko airia [...] zuiegatik ezarri dut gero neure bizia.
E 65.
Elementa gero sinple lekhu beherekoan / Su, Aire, Itsaso eta Lehor zimenduzkoan.
EZ Man I 79.
Aire mehe batre ez korrunpitua.
Ib. 135 (88 aire mehe).
Haizeek soñu egiñen dute nola trunpetak / Eta Aireak habarrots alegia musketak.
Ib. 79.
Bañan kontra airearen dudalarik desira / egon behar dut dudala sufre bitztuz kadira.
Ib. 100.
Deabruagatik gau-aireak, hotzak eta beroak ere, ixil pairatzeintuzu.
Ax 517 (V 332).
Aire beroaren daki / bere mugan igorzen: / Elhur-hormok fite ditu, / uharretan bihurzen.
Hm 158.
Ondoek eta gorringoek, Pliniok dioen arauera, barrenetik eta kanpotik umu izanez, diren bezala errazki edoskiten dute bere inguruneko aire gaixto eta lizun guzia.
SP Phil 371 (He 375 aire gaxtoa).
Hain gaixtoa zela airea, non hartan ezin bizi baitzitekeien nihor luzeki.
Ib. 7 (He 6 airea hain zela gaxtoa).
Airiaren xahütarzüna eta lürreko honak.
FPrS 19.
Eta nola aire honak eta garbiak osasuna konserbatzen baidu, hala gaiztoak ere [...].
Mong 587.
Laur elementiak Süia, Airia, hura eta Lürra.
Bp I 84.
[Bizkaiako] airea eztia eta emea da, zeren mendiz inguratua baita guztia.
ES 110.
Zeren hitza eta mintzoa egiten baitira barrenetik atheratzen dugun aireaz.
Ib. 381.
Banitatezko airea sartzen da solas hetan, zeiñak lizuntzen baitu laster gure arima.
Ch I 10, 1.
Bekhatu mortala [...] aire phozoatu bat da, lorerik ederrenak ihartzen dituena.
Brtc 102.
Gu eskualdun xasurrentzat / kontra da hango airia.
Iraultza 156.
(s. XIX)
Aire hain korronpitua.
Monho 108.
[Moltsak] airez hantzen ez badire, ardura dire hutsak.
Ib. 68.
Manátus eguzkiái, zeru, izár, lañu, aire, sú, lúr ta urái.
LE Ong 34v.
Bertze aldi batzuez, airea errepikan zaukaten, haren ohoretan kantatzen zuten kantikoez.
MarIl 113.
Zuhurrena daite bethi / Ihes egitea kasko arrailduari, / Aire sartzen zaionari.
Gy 196.
Buztana ere badabillka, / Bi sahetsetan aldizka, / Airea alferretan yoka.
Ib. 301.
[Estomakak] airez bizi behar luke.
Ib. 193.
Erran suma ukhanen duzu, / baiña aldiz zuk emadazu / aireari manatzea, / nere gogara egitea, / edo haize, edo uria, / goibela edo iguzkia, / tuzkedan arras aroak bethi nahikarazkoak.
Gy 141.
Athe, leihoak ideki behar dira [...] airea barnean berri dadientzat.
Dv Lab 217.
Aireak ontzen ditu landareak nihork uste dukeen baino gehiago.
Ib. 72.
Landareek hostoetarik eta erroetarik edaten dute airearen gozoa.
Ib. 72.
Drainak urez husten direnaren arabera, airez bethetzen dira.
Ib. 115.
Medikuek herriko airea manatu zioten.
Laph 140.
Izan dedilla alabatua nere Jauna / anai aiziaz, airiaz, odeiaz ta lañuaz.
Bv AsL 399.
[Haurrak] itsas airearen beharra badutelakoan. Itsas airea! Hobe lukete arto eta zingar pozi bat.
HU Zez 73.
Zerua gorri samur batean; airea gorriegosi; jasan ahala epel eta pisu.
Ib. 14s.
(s. XX)
Aire bustia, hala nola baita toki uspeletan, kalte du [eriak]
.
JE Bur 187.
Bulharrak gain hetako aire meheaz ezin asez.
Ib. 161.
Beherago eta beroago, airea bakhanduz zohan; oro sapan eta geldi.
Ib. 161.
Airearen harat-hunatari, bertzalde, bidea hesten diotelarik.
Ib. 189.
Ordu berean, aire fresko gaziño bat hautemaiten dauku bat-bederari sudurrak.
JE Ber 77.
Menditik bulharretarat heldu zaikun aire sendoari hautemaiten diot.
Ib. 95.
Bero izana gatik, bada aire; saparik ez dugu hautemaiten.
Ib. 40.
Bainan xutitzen zaizkit ene sei adizaleak [mahain lagunak] , batzu afaldurik, bertzeak aire galdez.
Ib. 97.
Iguzkirik eta airerik gabeko etxe batzuetan.
Barb Sup V.
Ardiak, arratsalde aphalean atherako dire hautako aire goxorat.
Ib. 51s.
Buruileko goiz bat ederra zen; airea arin, zerua urdin.
Ib. 29.
Airea goxo, arin; mendian bakea.
Ox 83.
Fruituari kalte gehiago egiten diola kanpoko aire tzarrak baino barneko harrak.
Zerb IxtS 99.
Jaun horiek ez baitziren Larrungo airetik bizi, Urruna, Bera, Sara eta Azkainek hazten zituzten.
Zerb Azk 44.
Jendeak itxas-aizea ta mendi-aidea egarri izaten duan sasoia.
NEtx Antz 154.
Gizonaren biriketara dijoan aidea garbitu.
Munita 21.
Autopsia eginez geroz [...] aire-falta... seinale more asko gorputzean.
Arti Tobera 280.
Ganbarako berinak zabalik ezarriak zituen aire zahar eta usainduaren erreberritzeko.
JEtchep 25.
Goizeko aire biphila.
Ib. 25.
Airea aphal. Arbolak geldirik. Abarrak hilak, hormatuak, gogortuak.
Ib. 99.
Ez dago aizerik. Aidea bakarrik.
Gand Elorri 175.
Odi batek zekarren aize zanpatuaren (aize zapaldua, aide konprimidua) eragitez egan asten zan zurezko usoa.
Zait Plat 15.
Aide argi ta geldia mendi ta zabaletan.
Azurm HitzB 67.
Aho aide gabean, aho nekatuan, aho zaurituan.
Ib. 43.
Panpa-aldeko aidea artean zorrotza zetorren.
NEtx LBB 42.
Enarak aidea astinduz / badatoz ugari.
Ib. 352.
Landarea bezala, gizona ere ez da bakarrik airetik bizi.
Ardoy SFran 26.
Aidearen goraltza.
"Elogio del aire"
.
MEIG
IX 120.
(en colab. con NEtx)
v. tbn. He Apoc 9, 2. Egiat 195. Elsb Fram 94. FIr 192. Mde Pr 152 (136 aide). Aide: EEs 1916, 268.
(En exprs. del tipo aireari mintzatu, aireari kolpeak eman...
).
Nik bada, hala laster egiten dut, ez eztakidala nola. Bataillatzen naiz, ez aireari baneraunsa bezala.
Lç 1 Cor 9, 26 (
(
He
ez aireario jazartzen banio bezala,
)
(
TB,
Dv
aire,
)
(
Ol,
Ker,
IBk,
IBe
(h)aize,
)
(
BiblE
ukabilkadak hutsean jo
)
).
Zeren soinu hutsa bezala aireari mintzatuko baitzitzaizkon.
ES 395.
Eta zure kolpeak alferrik eta aireari eman ez diotzatzuntzat.
He Gudu 104.
(Uso fig.).
Dohatsu dire beharriak Iainkoaren inspirazioneko aire emea hartzen dutenak.
SP Imit III 1, 1.
Begira detzagun bada artharekin gure beharriak hitz erhoen airetik, zeren bertzela gure bihotzak laster har lezake hekin izurria.
SP Phil 305 (He 306 hitz erhoen airea harzetik).
Esan bearrik ez dago, azkar asko uxatu ta aienatu zirala Teatro guzitik tristezi-aireak. Algarazko eztanda bat izan zan Txirritari Teatro guztiak eman zion erantzuna.
Lek SClar 142.
Mai baten inguruan giñan zortzi bat adiskide; denok [...] Aita Santua baiño katolikoagoak. Baiña, ala ere, euskaldun jator geran aldetik, alako azpijorrarako aidez zirikatuak.
NEtx LBB 119.
Bere burua flako sentitzen dutenak asaldatzen dire ordu eta aire guzietan.
SP Phil 224 (He 226 asaldatzen da hartaz erasten duten guzian
).
(Pl.).
Gure orro patarrak dituk / emengo [ifernuko] ihortziriak, [...]./ Munduko gure faltek tie / hemen altxatzen haizeak, / eta gure plazer lizunek / eu-elementen aireak.
Gç 161.
Gaineko kroskoa yarri zen zeru, azpikoa lur; erdia airek bethe zuten.
Hb Egia 57.
(Como primer miembro de comp.).
Aire kolpe gordin bat aski baita bildotsari herioaren emateko.
Dv Lab 272.
Haurrek ere on baitzuketen aire-sanja poxi bat.
HU Zez 71.
Aire izpirik ez, eta lurretik halako bafada bat! Uf!
Barb Sup 71.
Noizean bein, aide-bolarak zugaztia iñarrostean [...].
Txill Let 32.
(G, AN, L, R)
Ref.:
VocPir
71;
A;
EI
101;
ContR
517;
EAEL
229
.
Viento.
Tenpestatez, igortziriz, aire oro samurrik; [...] mundu oro iarriren da suiak arrasaturik.
E 61.
Zuek gidatzen tutzue / hedoi eta lainhoak, / zuek aldaratzen aire / gure kaltetakoak.
EZ Noel 157.
Haize kontrakoa denean. [...] Lehen baño lehenago itzultzeko eskerrak, / zeren darozkiguketzun eman aire lasterrak.
EZ Man II 147.
Espiritu Saindiaren ipar airiak akazatzen du bekatiaren odeia eta lanoa.
Tt Arima 23 (v. tbn. 22).
Zer ekustra erkin zrei desiertuan? Kaña aire guziuetra mobitan den zomait?
Hual Mt 11, 7 (Lç, Dv, &c. haize).
Gunian txuti izaririk manatu zion airer eta itxasoari aplaka litiala eta segitu zen sosegu andi bat.
Ib. 8,26.
Nor da kaur zoini airek eta itxasuak obedezitan baitabei?
Ib. 8,27.
Eta erabili zren airiak, eta emon zein indarrekin kalako etsiaren kontra.
Ib. 7,25.
Ambiente.
Pako etzan aide artara egiten eta bereala billatu zuan beste bizibide egokiagoa.
NEtx LBB 41.
Bereala aspertu zan giro artan. Mutikoaren izaera zuzenak lizunkeri aide ura ezin eraman zuan.
Ib. 39.
Gazteentzat galduak dira orduko oitura ta legeak. Baiña guk oso gogoan ditugu aldi artako izaera ta aidea.
Ib. 18.
Badakizu gure etxeko aidea nolakoa zan. Etxetik elizara, ta Jaungoikoak aparta emakumerik gure bidean sartu.
Ib. 86.
Hutsune-aideak, mukuluen hezurgiltzetan kokatuak.
"
Corrientes de espacio encajadas en la osamenta de los volúmenes"
.
MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
2.
(
Urt I 343),
aide (
V-gip ap. Etxba Eib
) .
(Ref. al lugar, al espacio).
Aire, atmósfera.
"Ab aere, aireaz, airez, airean, airetik, arerik, airearekiñ
"
Urt I 343.
"La atmósfera, el éter, el espacio vacio"
Etxba Eib
.
Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga, aunque poco empleado fuera de los casos de declinación local (v.
infra AIREAN
(a), AIRERA(T), AIRETIK
(a, b) , AIRETAN). Al Sur su empleo es poco frecuente hasta el s. XX.
Ebili izan baitzarete [...] airearen bothereko prinzearen araura.
Lç Eph 2, 2 (He airetako, TB aireko; Ol, Ker aizeko nagusi).
Eta ilhund zedin iguzkia eta airea putzuko khetik.
Lç Apoc 9, 2 (He, TB, Dv, Ip aire; IBk ortzi, IBe egurats).
Ezen zeru, lurrak zure dire eta airea.
EZ Man II 130.
Eta egiozu lekhu sehiekin artean, / aire guztia iraganik zeruaren gaiñean.
Ib. 97.
Iongoiko hegastinen plumez bestitzaillea, / alde batetik bertzera pasatzeko airea.
Ib. 138.
Gizona sortzen da trabailluko, eta hegaztina aireko.
Ax 34 (V 20; tbn. en ES 184).
Dohatsu da Kristo gure Iauna munduan sarthu zeneko eguna: orduan aingeruek bozkarioz bethe zuten airea eta gizonez lurra.
Hm 208.
Xoriek nora ere hegaldatzen baitira, bethi airea aurkitzen baitute.
SP Phil 96 (He 98 airea).
Nola xoria joaten baita / airea ebakirikan, / eta untzia iragaten / itsasoa hautsirikan.
Gç 162 (76 tbn. airea ebaki).
Airearen errejione goretan hegaldatzen diren hegastinak.
Bp I 142.
Ta ainbeste bider nola aire guzian lauso edo atomo diran.
Cb Eg II 126.
Lore suerte guziak, usainik hoberenak oro, biltzen direla ene ingurunetara airearen bethetzeko urrin onez.
MarIl 107.
Erra erazi [hire korpitza] eta gero / aizatü airiari.
Xarlem 517.
Atrebi dadintzat erratera niri, airearen ume brillant, ariñari.
Gy 287.
Aire guzia handik xoriz estaltzean.
Hb Esk 219.
Ethortzean pilota eder besoari, / frixtan egorriren da beherekoari, / airea harraraziz ethorri bideaz, / Nonbait sarthu den arte / haustaile kolpeaz.
Ib. 215.
[Egilliak] lumaz jantzi zaituzte, airia ematen dizute.
Bv AsL 100.
(s. XX)
Bego ura arrainari, / Desertuak lehoinari, / Hegaztinari airea.
(In Barb Sup 52
).
Itsasoak arraiaz eta aidea egaztiaz betetzeko.
Inza Azalp 35.
Besoa hedaturik, airea hiru aldiz benedikatzen du kurutzearekin.
Lf Murtuts 2.
Tarteka, arri aundiak zeuden jarriak bide-mugak jakiteko. Aieri eskerrak, aidea garbitzen zanean, nora jo bazekian txoperrak.
Anab Aprika 96.
Eriotz deiak lañotua du / portu gaiñeko aidea.
NEtx LBB 262.
Aidea, izarrak utzitako argi-autsez betea zegoen.
Ib. 193.
Bat-batean... Soiñu-alaiak urratzen du aidea.
Ib. 194.
Zerua garretan zegoen, airea txoriz josia.
MEIG I 60.
v. tbn.
Aide: Gand Elorri 33. Vill Jaink 125.
(Pl.).
Atheak idukiren tu zeruak idekirik. / Gisa berean zabalik lehor eta aireak, / Ezen Iaun haren eztuke mugarik podoreak.
EZ Man I 84.
Ez artilleria phezatik ilkhitzen den balak eztitu aireak hain laster, hain biziki erditik egiten.
Dh 158.
Zaldi-karroza suzkoan [...] aideak-zear pasiatzen da / Mari-gaizto.
SMitx Aranz 19.
Eta urak bethe zituen arrainez, eta aireak hegaztin mota guzietakoez.
Zerb IxtS 8.
(Ref. al cielo).
Martxoan airea gorri, goizeko elhur berri.
Zerb GH
1936, 307.
Berehala ortzantza burrunbaka hasten da. Ximixtek, bat bertzearen ondotik, sutan emaiten dute, zipirti-zaparta, aire ilhuna.
JEtchep 49.
Izar dardara da aidean.
Onaind STeresa 110.
"
Aidia. Airean dagoenaz esan ohi da. [...] Zezeagak aidia kendu jotsak Ladutxeri eta or irabazi juek partidua (Airez jotzen ez diola utzi, alegia)"
Elexp Berg.
.
3.
(VocBN),
aide.
Aire, melodía. "Air, terme de musique" VocBN. v. ahaire, doinu, ERES-AIRE.
Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII. Al Sur sólo lo hallamos en Arrese Beitia y autores del s. XX.
Spirituek hartuko tuzte gathanboreak / Eta hekin mintzatuko boza ederren aireak.
EZ Man I 87.
Iaunari diotzotzue / kanta aire berriak.
EZ Noel 25.
Entzun etzatzue, othoi, / gure kopla aireak.
Ib. 157.
Lauda, zeruak, lauda, / aire onez Iainkoa, / Lauda leku goran gora, / guztion gainekoa.
Hm 97.
Atsegin gehiago izanen dutela himno beren ezkaraz errateaz, aire berean ezkaraz emanen tut; eta gaiñerako bersuen airea komunzki guztiek badakite.
Gç 31.
Zenbait boz eder edo musikako aire xarmagarri aditzen duzunean.
He Gudu 133.
Dugun aire bat dantza, / lanari hasteko.
AstLas 14.
Sun egiliak emazie, / airerik fierrena, / uduri zait, ene mitilek / oro badakitzela.
Ib. 14.
Beltzuntze-ren koplen airean.
Monho 26.
Airea: Lauda zagun misterio handia
.
Ib. 74.
Bigarren kanta. Airea:Adios ene maitea
.
Hb Esk 18.
Airerik ederrenaz joz, trionfan baderamate Fuxeoko palaziorat.
Laph 220.
Piarresek ematen zioten bertsu bana, zakizkan aire guzietan.
Elzb PAd 31.
Huna zer kantatu zuen, ezti-eztia, aire zahar hamahiru pontuko batean.
Ib. 9 (v. tbn. aire xahar en Barb Sup 107, Othoizlari 25-6-1955 (ap. DRA) e Iratz in Alzola Atalak 121).
Hunen aire berezia ez dakitenentzat, aire ezagutu hau: Uholde baten pare
.
Zby RIEV
1908, 411.
Jo, jo soñuak pozen, pozagaz / Orain musika zaleak, / Jo euskeldunen aire politak / Zortziko alegereak.
AB AmaE 120.
Hetarik batek egin zuen kantika bat, himno profano, Marseillesaren airean.
Elsb Fram 115.
Euskal-Erri orotan ezagututako “mutxiko“-en airea jo zuan.
Lh Yol 30.
Oraiko gazteek aire ergel batzu nahiago dituzte, eskualdun kanore ttikiena gabeko aire xanfarin batzu...
Barb Sup 106s.
Zozoa badoa [...] bidean bere lehenbiziko xixtu aireak ikasiz.
Barb Leg 146.
(s. XX)
Etzutelarik bizkitartean elizako airerik baizik emaiten.
JE Bur 184.
Nere herriko besta. Airea: Adio izar ederra
.
Ox 157.
Agur, musikero nobliak / ta txuntxunero dotoriak, / zuen aire alai oiekiñ / gure umoriak.
Yanzi 67.
Xirula, klarinet, ttunttun [...] eta ez dakit oraino bertze zoin musikek harrotzen zituztelarik dantzako aireak.
JE Ber 94.
Ango musika errian, dena, / aire berri biurturik.
Or Eus 193.
Dantza-orkesta dantzut, aldizka, kantak eta egungo aireak jotzen dituena.
Txill Let 27.
Harritxabaleta yaun apezaren abotsak asto-arrantzaren indarra euki bide zun segurki, baiñan, baita urretxindorraren eztitasuna ere kantuen aireak emateko.
Etxde JJ 22.
Rumba aidea... Aprika-aldeko soiñu-aide beroa!
NEtx LBB 204.
Izigarriko lanak emaiten dauzkit gehienetan, erran nahi nituzkenekin aire bat ongi joan arazteak.
Xa Odol 67.
Aire edo doñu aunitzen ezagutzea.
Ib. 64.
Aire tristean kantatuko dut tristea baitut suieta.
Ib. 143.
Konparazione: heriotze batetaz kantatzea ez dohakizu Uso xuria-ren airean.
Ib. 64.
Mus partida bat edo bertze eta kantu aire batzu elgarrekin emaiteko.
Ib. 292 (293 kantu-aire).
Aire bat entzun nuen / itsasoko aldetik / itsasoko aldetik / untzian kantaturik.
Balad 137.
Soinuak jotzen du batallaren aire berezia.
Lf (
in
Casve SGrazi 13
).
Kantatu nahi dut kanta bat [...]. Edozein blue, / azkenengo modako airea.
Lasa Poem 91.
Asiko uan auzoko mutilla, bere dultzain-ots ariñean, euskaI aideren bat jotzen.
Ataño
TxanKan
212 (ib. 268 aire).
Dantza jauzien airea.
Etchebarne 66.
Chileko martxa hasi nuen. Irmo jarri ziren [...]. Gero beste aire batzu jo nituen.
MEIG I 60.
Euskal-aire zaharrak, euskaldunagoak bide ziren [...]; baina erdalkeria sartu zaigu harrezkero musikan ere.
Ib. 48.
v. tbn. Tt Onsa 87. Etcham 81. Iratz 24. Mde Pr 168. Lek SClar 107. Anab Poli 99. Mattin 90.
[Irrintziak] dei larri baten antza du; artzaiak elkarri jotzen dioten lelo-aideren bat dirudi, [...] urrutitik datorren txistua bezelakoa.
"
Melopea que lanzan los pastores"
.
MEIG IX 139 (en colab. con NEtx).
Baliatü zaik malerusa / jalki behiz hebeti. / Ezi bestela ikusiren ian / bertan beste airerik.
"
Car autrement tu aurais entendu (vu) une autre chanson (aire)"
.
Xarlem
218.
Andik egun asko bage, kanpaiak aide erabili eban barriro bere [...]. Kanpantorreko ezkilloiak dilin-dalan ekin eutsan.
Erkiag Arran 170.
4.
(
V; VocBN, H),
aide (
L, BN, S)
Ref.:
A;
Lh, Lrq (aide)
.
Aire, aspecto, ademán.
"Allure"
VocBN.
.
"
Badu zutik abiatzeko aireik? ¿Ya tiene aire de ponerse de pie y dar los primeros pasos? (Darric)"
DRA.
.
"Au fig. Aire gozo edo gaixtoz mintzatzea, parler d'un air agréable ou mauvais"
H.
"
Aire (V), forma, apariencia"
A.
"Air, expression, physionomie"
Lh.
"Apparence"
Lrq.
Cf. infra AIRE HANDITAKO.
Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVIII. Al Sur lo emplean autores del s. XX.
Hartu zuen aire seguratu bat Jerusalemerat goateko.
He Lc 9, 51 (Dv begitharte
).
Eta agertzen dugula aire serios bat, famillertasunik eta ergelkeriarik batere, urhundik ere, ez duena.
He Gudu 109.
Ikhusten dire giriztino direlako batzu aire haizatu, mundutiar batekin, eta solasean!
Lg II 229.
Haren maltsotasunak, haren aire modestak.
Ib. 95.
Zure ixiltasunaz eta aire pisu baten medioz erakuts diozozute atsegiñik ez duzula hartzen.
Mih 65.
Zenbat bertzeei eragin othe diozute zure arinkeriez, zure aire libroez, zure dosteta ergelez, zure kantu imodestez!
Brtc 247s.
Aire mundano eta arraitasun sobrarekin.
Ib. 61.
Nahi nikek ikusi / bataillatzeko airia / adret izala armetako / badiat enzütia.
'Ton allure au combat'
.
Xarlem
911.
Bere airetan eta jaunzturetan banitaterik baizen erakhusten eztuena.
Dh 256.
Bere solas phozoatuez, bere jaunztura, moda, aire arinegiez.
Ib. 162.
Arima jainkotien aurpegian agertzen den aire ezti ta kontentak.
Ib. 192.
Iduki bezate ahalaz aire seriosa.
Ib. 73.
Ezpitez ibil [...] jende lazo, munduaren araberako sentimenduak dituzten, eta solasak eta aireak darabiltzatenekin.
Ib. 72s.
Üskal herriko anderik, dirade izar[r]en parik / bilhuak hoilli, begiak ordin eta ajil haien airik.
'Leur tournure légère'
.
Etch 524.
Nik zer ikhüsi düdan Pauerako bidin: / Eihartxe et Miñau aski aide gaitzin.
'À assez grande allure'
.
Ib. 270.
Izpiritu dohatsuen alegrantziazko eta estasiazko aire zerutarrarekin.
MarIl 52.
Eta aire idor bat harturik.
Gy 84.
Desterrutik Senekok erraten amari / Korsek Iberiarra zutela iduri, / Seinalatuz berthute, aire bisaiako, / Oinetik bururaino zituzten soineko.
Hb Esk 11.
Hitz horiek aire samur batekin erran ondoan.
Ib. 95.
Haren aire xarmantaz agrada niz bethi.
ChantP 132.
Phorrokatü dü büria / heren süge handiak. / Gaitza zen haren aidia, / bena goithu Mesiak.
UNLilia 14.
Ezagutzeko nuen, niri behatzen zitzaizkidan airetik beretik, maleziarik etzuten jende batzuekin nuela nere egitekoa.
Prop 1894, 237.
Erreginak aise ezagutu baitzuen bere airetik, eztiki zakon erran: Madama, zu zare hemengo etxeko-anderea.
Elsb Fram 92.
(s. XX)
Yoan zaizkion mutikoarekin eta etxeko airea arek ere.
Or QA 45.
Iruñeko egonak, alako aide bat eman zion Izar-i; iri aundietako itxura ta nausitasuna artua zeuzkala, ematen zuan.
NEtx Antz 157.
Koko arek aiñ ei eban Batista kojuaren aide berdintsua, aren errenkako ibillia ta aiñ antzerako arpegia, edozeiñek ber-bera zala pentsatzeko moduan.
SM Zirik 103.
Aien ondoan, gure olerki auek, aide zaarregia izango dute norbaitentzat.
NEtx LBB 212.
Baiña... nolako aidea du? Langillea, zuzena, umilla?
Ib. 138.
Aire tristea dute hamarretik sortzik / etxean agertzeko ez izanki deusik, / omore txarra eta akidura baizik.
Xa Odol 254.
v. tbn. Etcham 82. Lek SClar 110.
(Tras tema nominal nudo: adj. o, menos frec., sust.).
Halako kasutan hobe da pixka bat mintzatzea, eta zenbait umore on aire guti bat erakhustea, ezenez trunko bat bezala bethi mutu egotea.
Dh 74.
Zikhoitz aire bat baitzuen.
Gy 50.
Abokat aire bat zuen / otso bat.
Ib. 160.
Elean hurri aire bat zuelakotz, baziren uste zuketenak ez zela zen bezen buru onekoa.
HU Aurp 179.
Betidanik ere ahul aire izana zen; xuhail eta mehe.
Ib. 132.
Itxuraz ere berak baitu jandarme aire bat.
HU Zez 130.
Zenbait amerikanoek badutela yudu aire bat.
Elsb Fram 181.
Azken hunek ez baitzezakeen sofri nihork har zezan deus nagusi airerik haren bistan, ororen buruzagi bera nahi zelakotz izan.
Ib. 124.
(s. XX)
[Ogi-koskoak] gogor aire bat badu segurki, bainan gaixoa, ez dut bertzerik emaiteko.
Barb Leg 139.
Beldurtzen hasi zen ama, muthikoak ez othe zuen zozo aire bat.
Ib. 145.
Gogorki ederra da, nahiz bi bazterretako etxe-lerroek baduten guretzat halako pisu-aire bat.
JE Ber 77s.
Erdaraz mintzo da, lele-aire batekin, bere zereginaz iduri bailuke nardatuxea.
Ib. 58.
Bitxi aire bat omen zuen... eta maingua zen.
Zerb Azk 17.
Dorre handi batekin badu gaztelu aire bat.
Ib. 11.
Ondotxo zekian baita, Teatro artako triste-aire guztia txantxetakoa zana.
Lek SClar 142.
Beltz-aire bat bazuen haren larruak.
JEtchep 82.
[Mutiko gazteak] hiritar aire poxi bat bazuen menturaz.
Ib. 79.
Segur, tarrapata aire bat bazuen lan horrek.
"Ce travail paraissait quelque peu précipité"
.
Ardoy SFran 174.
Hunen erakaspenak bazutela halako protestant aire bat.
Ib. 56.
[Gorputzak] fresko aire hura geroztik galduxea du.
Ib. 268.
Gero, markesa aideko neskatxa aizeti batek burua berotu dezaizula.
NEtx LBB 138.
Orregatik Pakotxori amandrea gertatu zitzaion ama-ordea. Bizitza guzian bere umezurtz-aidea zeramala, amandrearen oroitzak bete izan zion amaren utsunea.
Ib. 37.
Ahul-aire bat segur hartzen du / giristinoen fedeak.
Mattin 62.
Erranen dugu hor kausitzen dugula zaharren fedea, bere latz eta gogor airearekin.
Larre (
in
Xa Odol 17
).
Integrista airea hartzen diot nik Agirreri.
MIH 382.
Beste batzuek [...] halako prediku airea maizegi igertzen [omen zioten nobelari]
.
MEIG
III 78.
v. tbn. Larz Senper 60.
(Jupiter) Lehenago zihauri deizugu / tripa xarra urraturen. (Satan) Eia, urra ezadazie / ale pergut paria, / orai xesteren duzie / ene besuaren airia.
AstLas 24.
Ene espataren airiak / Sarri ai ikaratüren.
Xarlem 282.
Ezagüt erazi nahi deiziet / ene ezpataren airia.
'
Je veux vous faire connaître mon épée'
.
Ib. 349.
Har itzak armak / Zelerat ürgülütsia, / borogatü behar dük / dozeparen airia.
'
La furie des douze pairs'
.
Ib. 455.
Ene besuaren airia / düzü espantagarria.
Abraham 304.
"
Aidia, [...] cierto parecido, cierto aire. Neri beti esan doste daukatela aittan aidia. / Nik eneuke esango antza daukazuenik baiña bai alako aide bat
"
Elexp Berg
.
5.
Donaire, gracia.
"
Aireikgabea, sin formas o modales para un trabajo (B)"
Inza RIEV
1928, 151.
v. infra AIRE ON.
Eta itzak beren lekuan, Gaztelaniaren kontra ifintze orretan Euskeraren era eder, aire edo txiste guzia dago.
Cb EBO 58.
"
Anka aire ederra dauko gaur berorrek, goizen bañua artu ta etxera eta arratzaldean berriz atzera
"
FSeg.
6.
(
Hb),
aide (
V-gip, G-goi)
Ref.:
Lh; AEF 1955, 106; Iz ArOñ (áide); JMB At (aide).
"Vapeurs, vents dont se remplissent les boyaux, maladie qui provient des airs, maladie dont l'effet ordinaire est de rendre mélancolique"
Hb.
"Reumatismo (aidea) (G-goi)"
AEF 1955, 106 (tbn. en AEF 1980, 63).
"
Áide, áidia, (la) enfermedad"
Iz ArOñ.
.
"
Áidiak jo dau
"
Ib.
"1.º dolor reumático; 2.º parálisis. Aideak jo do, le ha atacado la parálisis"
JMB At.
.
Cf. LzG: "Aire, por enfriamiento en una persona (Lagrán)". v. AIRE GAIZTO, AIRE-JO.
[Ur bedinkatuaren] berhutez khentzatzu erhasunak, [...] gibela dezazu etsai herrosen entrepresa, / eta biziaren kontra den airea ere khasa.
EZ Man II 60.
Aide guziez garbitzeko / indazu grazia.
Harb (ed. 1690) 202.
--[Jaun mera] etxetik ateratzen ikusi dut egun goizean makil bati bermatuz. --Jesus! Hau da berria! Atzo akulua bezain xut pasatu baita karrikan, zer gertatu zaio bada? -- Airea sartu menturaz! Sasoin nahasi hauiekin zer nahi biltzen da.
Lf Murtuts 37.
"
Aide, aideko, aidetikako, aire, el del aire. Numen o fuerza sobrenatural que ayuda o entorpece, según los casos, las acciones humanas. [...] Aide es responsable de todas las enfermedades cuyas causa naturales no se conocen"
JMB OC I 17s.
7.
aide
(V-gip, BN, R). Ref.: A; Elexp Berg. "Valor, resolución" A. "Aidia, [...] ánimo vital. Zuk, eztakitt, baiña nik beintzat eztaukat aide aundi aundirik. / Oin baiño aide geixao ezpadaukat, enaiz etorriko" Elexp Berg.
Juan zan [Franzisko] bere semiak bildurik arkitzen ziran tokira, esanaz alaitasun ta aire aundi batekin: --Onalaxen nai det nik, nere semiak eskera jun ta etortzia, kontentuz beterik.
Bv AsL 82.
Etxeko zeregiñak egiten zituan bitartean, alde batetik eta bestera [...] bizilekuaren lau aldeetan ebiltzan txoriak, txori alaiak, inguragia samurtasunez gaindituaz. --Gure neskeak darabillen aidea! --iñuan Iñesek. --Aspaldion eztogu, egia esan, gurean, olako kanturik aditu.
Erkiag Arran 148.
8.
(L, BN, S ap. Lh
; H) .
(Interj.).
"
Aire! Prenons-la (balle) à la volée!"
H.
9.
(
G-goi ap. DRA
),
aide (
V-gip ap. Elexp Berg; A) .
(Interj.).
"
Aide, [...] se usa significando 'vete'"
A.
"
Aire emendik! ¡Fuera de aquí! (G-goi)"
DRA.
.
"
Aide! [...] ¡Largaos! Aide emendik, mutikuak! Aide danok kalera!
"
Elexp Berg.
.
"
Aide hemendik! Aide begiyan bistatik e!
"
ZestErret.
Aide, aide; or konpon, ondo ibilli; gorantziak eta eskuetako munak eta oiñetako igortziak oriodunari.
A BeinB 69.
Goazemak bada. [...] Ba al gera? Aide bada.
Alz Ram 108.
"
Aide, [...] baita azalpenetan, "azkar joan" adierazteko ere. Ta ardiyak jetxi, afai-merienda in da aide arkaitz alden barrena
"
ZestErret.
Andra-Mariren izena / ai ene! / deabruentzat txarrena. // Entzun duten ordukoxe / ai ene! motrolloan danak aide...
SMitx Aranz 209.
10.
"
Aire puska bat izatea, estar alegre, algo borracho (L; Darric)"
DRA.
.
Cf. infra AIRE PUSKATU.
11.
(Tema nudo usado como posposición, tras tema nominal nudo).
Hacia.
"
Goiti-aire (Eskual 1352), élevé vers le ciel. Adar goiti-aire, corne haute"
Lh.
Gero, zeiarka bezala jartzen da, ezker aire.
Barb Sup 159.
Eta Jon Doni Petrik, gibel aire puxka bat gelditurik, ahapetik berehala jende heieri: [...].
Barb Leg 61.
Etsia ez dute hartzen ene lagunek, Lasako herri bildu, ñimiñoa eskuinetarik, bazter-aire, ikustearekin baizik.
JE Ber 12.
Zelai hertsi, gixen batean sartuak gira. [...] Bazter-aire, bere luzetasun guzian gure beribilek bezala ibaiño batek kurritzen du.
Ib. 74.
12.
(Tema nudo, tras adj. o adv.).
Bastante.
Berant aire apeztua zen.
Zerb Azk 79.
Errak, berant aire nuk jada.
Larz Iru 70.
Partida xarmanta, arradoa izanen zena, zola ez balitz busti-aire izan.
Herr 1-11-1956 (ap. DRA
).
Ikusi ditugu gero ontsa kokatuak Iruñen, "iguzkitik" ez urrun, erran nahi dut Erregearen ganik hurbil aire.
"Assez près du roi"
.
Ardoy SFran 39.
13.
Plastika buru-hauste bakoitzak bere aide berezia oi du.
"
Cada problema plástico tiene su valor particular"
.
MEIG IX 140 (en colab. con NEtx).
AIRE AIRE.
"
Aide-aide! trikitian, dantzan ari denari adore emateko erabiltzen den hitza. Askotan errepikatuta erabiltzen da"
ZestErret
.
AIREAK HUTSARAZI
AIRE-ALDATZE.
Cambio de aires.
Hartu zuen haren izabak haren berekin eramaiteko gogoa, phausuak et-air-aldatzeak berre ziotzontzat ber-indar gau-atzarrez ta nekheaz akhituak.
Birjin 387.
AIREAN.
a)
(BN-ciz; Urt, H; aidean V-arr-gip, G-azp, B). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (aidian); Gte Erd 148.
En el aire; por el aire. "Est in aere, airean da" Urt I 343. "Airean edukitzea, tenir en l'air" H. "Air, élément. Xoriak airean doazi, les oiseaux volent" Ib. "Aidian juaten dira sorgiñak, biderik okertu barik, [...] por el aire. Euzkixak, iratargixak eta izarrak, aidian osotzen dittue euren bidiak, [...] en el éter" Etxba Eib. "Ileak airean zabiltzan (BN-ciz), [...] ori aidian dijoa (G-azp), jo ta aidean bota zuen (V-arr, G-azp-goi, AN-gip, B)" Gte Erd 148. "Aidian dago puxikia" Elexp Berg. "Aize-bolariak kapelia aidian eruan zostan" Ib. (s.v. aize-bolara).
Tr. Documentado al Norte desde Dechepare y al Sur desde mediados del s. XVIII. Con el sentido de '(volar, andar, ir, desplazarse...) en el aire, por el aire', la forma gral. en todas las épocas y dialectos es
airean (frente al escaso empleo de
airetik (v.
infra AIRETIK); sólo aisladamente se encuentra acompañado de
zehar (AB
AmaE 433
airean zear doian lasto igar bat, y NEtx
LBB 318
errota arriaren negarra / aidean zear doa),
barna (StPierre 21
airian barna abiatu ziren) o
barrena; cf. tbn.
aideak zear en S. Mitxelena (v. ej.
supra
(2)).
Iustu oro iganen da bertan goiti airian / eta egonen eskoinetik iujearen aldean.
E 63.
Hala nola arkuari soka gibelatzean / Urrunago arthikitzen baitu fletxa airean.
EZ Man I 91.
Hek guztiak ioan zaizkigu nola airean lanhoa.
Ib. 113.
Xoriek ere dituzte / bere egoitzak airean.
EZ Noel 49.
Eta arranoak airean dohanean, bere umetara bezala, zuk ere enegana begia edukiko duzula.
Ax 11 (V 5).
Zuek ere hedoi belzak [...] aphur bat egon zaitezte / erori gabe airean.
Gç 76.
Plazerak, tresorak, gloria, airean dituk bolatu.
Ib. 162.
Airean doan osto baten / gisa nauzula moldatu.
Ib. 180.
Nork emanen darozkit hegalak uso bati bezala, hegalda nadintzat, airean noan.
Ch III 31, 1.
Mila zortzi ehun eta hogoi eta zortzian / Mirakulu bat gertatu zen eskualdunen artian. / Protestant bat ezkondurik Ezpeletako herrian / Neska koket bat harrapatu du zabilana airean.
Prot 65.
Inareák emán anitz ta anitz buélta airean, ta apénas arrapatzendú eltxobát.
LE Prog 120.
Aidean egatzen diran egaztietatik pare bana.
Ub 16.
[Demoniuak] barreatzen dira airian eta dabiltza gure üngürünian gure tentatzeko.
CatLan 29.
(s. XIX)
Eguzkia sartzen danean gela baten ekusten dira aidean mota, ispita, lauso bestela ekusten ez diranak.
Mg CC 221.
Pozik egaz egiteko aidean.
Añ
LoraS
128.
Ta aidean ezarten dirian tiroak legez, ilten eztitubezalako [...] bizio txarrak ta kaltetsuak.
Ib. 148.
Ni nabill, edo lurrean oñez, edo aidean egaa.
VMg 34.
Begira airean dabiltzan egaztiai.
AA II 169 (III 282 aidean
).
Airean agertu bezain sarri suntsitzen den lanho bati bezala.
Dh 126.
Tirorik zuzenenak ez dira itura elduten. Kolperik indartsubeenak airian geratuten dira.
fB Olg 34.
Mokanesak airean.
FrantzesB I 33.
Txori batek aidian igoteko.
Astar I 87.
Eta nola oihu egiten baitzuten goraki [...] aurthikitzen zuten herrauts airean.
TB Act 22, 23.
Ona non aingerubak / dabiltzan aidean, / Jesus Mariyarekin / Joseren gañean.
Echag 57.
Jainkoak airean / nai du ni ibiltzea, / zu berriz lurrean.
It
ab
149.
Bialdu zuen / usoa airean, / eta biurtzen zaio, / ez joan bezela, / baizik oliba-adar bat / mokoan duela.
Ib. 227.
Amargarren illean / sartu ziranean, / mendien puntak ziran / agertu airean.
Ib. 226 (ref. al Diluvio Universal).
Ez aizeak ustekabean nondik ez dakiela arturik, airean jira-bira oi darabiltzkien geldo illaun ta litxen antzekoak.
Izt C 6.
Ulia bilhatzen du airean enadak.
Hb Esk 237.
Laphurdi bazterrean, iphar alderditik, / Bardoitz mendixken puntan, errekak artetik, / Ikusten da airean bere lur mehekin, / Etxeak dituela xuri gusturekin.
Ib. 151.
Ots onen ondoren bereala airean agertu ziran suzko mingañ-antz batzuek.
Lard 481.
Kapak bota eta autsa airean banatzen zuten.
Ib. 523.
Lurrean legar izpi bezenbat, airean lauso edo pits bezenbat.
Dv LEd 226.
Jaungoikoaren Ama argiz eta gloriaz ingurutua airean agertzea.
Arr May 176.
Ikhusten ere zuen aingeru bat bezala airean eta argiz inguratua.
Laph 72.
Santuba airean goratuba [...] ikustearekin.
Aran SIgn 83.
Ikusi zuan bada airian zeguala, odei argi eder batek inguratua.
Bv AsL 153.
Ikusi zuten airian zijuala txit goi, begiz galtzeraño.
Ib. 169.
Egan doiala aidean.
AB AmaE 280.
Eguzkiak intza histen duanean / Apexa doa beti egalez airean.
Elzb Po 188.
Ostoak errautsarekin haizeak airean derabiltzan bezala, firrindan, xirurikan.
HU Zez 118.
(s. XX)
Odei beltzak phausatü bena zer aidian / Bi debota bi debrü Xikitoren borthan.
Xikito 7.
Aphez bat da heltüko egüerdi phüntin / Edo debeiatüko mila urthez aidin.
Ib. 6.
Pilota jo eta jo airean dabilano.
JE Bur 29.
--Auxen da gizona sartu zaiguna [...] bi bider kallua zanpatu dirazu. --Zertan jartzen dezu nere oñ azpiyan? Naizu aidian joatia?
Iraola 19.
Ezkilak ez direa... jotzeko, xoriak airean ibiltzeko bezala?
Barb Sup 139.
Ilhargi xuri denean / ametsak doaz airean.
Ox 30.
[Lur-txoriak] gora ta gora aidean altxatuz joaten diralako.
Inza Azalp 119.
Aidian ezta errez ibiltzen / ego-muturrak moztuta.
Tx B II 169.
Zebillen ego-aiziak aidean / bezela orbela.
MendaroTx 398.
[Kurrilluak] egaz egin eben moltso baten, eta ene Bertoldin gaxua be eurakaz aidian eruan eben.
Otx 156.
Bele banintz, / joan nindaite airean.
Or Eus 26.
Bidazti-begiek sarri / aidean baso ta iturri: / bertarañokoan ondarra gorri!
Ldi BB 138.
Izpiritu gaixtoak hartua naiz eta airean eremana.
Barb Leg 127.
Landak zidar diran unian / gogai au bajuat airian.
"
Se me escapa el pensamiento por el aire"
.
Laux AB 88.
Zirimolan, airean eta zirurika / Bira-bira doatzi amodio irriz.
Iratz 131.
Lertxunak lerro-lerro airean doazi. / Beroaren lekurat hotzaren ihesi.
Zerb Azk 101.
[Gizonak] aidean bira osoa egiten zuan. Oso ederki.
Anab Poli 88.
(Diru mota bat jaurtikitzen du airean, jira biraka) Aurpegia ala gurutzea?
Arti Tobera 289.
Ta ontzi artan igo bear al genuan aidean?
Anab Aprika 102.
Gizonak airean, harat jauzi, hunat jauzi. Oh! Oh! Oh. Ai hamar urtetan ikusi zirka!
JEtchep 42.
Nere irudimenak egindako amets baten pare izanen da. [...] Aidean asmatutako gaztelu bat, orra.
Vill Jaink 92.
Ostikadak alperrik aidean eman-arazirik.
Osk Kurl 43.
Erran nioten: "Bazagon bihotz atzo elgarren aldean!. / Eta egungo hegaldatuak bi aldetarat airean!".
Xa Odol 321.
Tiro bat igortzen du airean.
Lf (
in
Casve SGrazi 13
).
Aidean ibiltzen dala [Mateo Txistu]
.
BBarand 22.
Hizkuntza ez da hor goien bi hegalez airean dabilen izpiritu mehea.
MIH 392.
Hor nonbait pilatuak dauden bonbak airean barrena bidaltzen hasten ez badira.
Ib. 214.
Hegaztiak, bere ehizerakoan aidean egiten duen ibil-ingurua.
MEIG IX 140.
v. tbn.
Airean: Harb 263. O Po 52. SP Phil 59. Tt Onsa 52. Cb Eg II 32. Arch Fab 195. Gy 227. ChantP 24. Zby RIEV 1908, 771. Ip Hil 137. Canc. pop. in Arb Igand 8. Elsb Fram 135. UNLilia 11. Urruz Urz 16. Etcham 118. Gand Elorri 78 (66 aidean). Lasa Poem 86 (83 aidean). Berron Kijote 191. Balad 133. Aidean: msOñ 204v. Ag Serm 246. Altuna 79. Enb 81. Mde Pr 163. NEtx Antz 12. Bilbao IpuiB 233. Lek SClar 104. And AUzta 94. Casve SGrazi 122.
(Ref. a palabras, sonidos, ruidos...).
Nola uhiñak baititu, aserratu denean / bazterretara banatzen habarrotsak airean.
EZ Man I 205.
Ezen hitzak zer dira hitzak baizen? Airean dabiltza, bainan eztute harririk zaurtzen.
SP Imit III 46, 1 (Mst baduatzü airian; Echve aiziak eramaten ditu
).
Baldin bazabiltza zure barrenaldien miratzen, eztuzu kontu handirik eginen airean dabiltzan hitzez.
Ib. 28, 1 (Ch haizeak daramatzan hitzez
).
Zeñü danga airian eranzünik galzen direnek.
Bp I 145.
Ezen zer dire gizonen solasak, baizen hitz airean galtzen direnak.
Ch III 46, 1.
Baldin ez baduzue erraiten zuen hitzkuntzan endelga daiteken hitz bat, nola endelgatuko dute zer erraiten den? ezen airean mintzatuko zarete.
TB 1 Cor 14, 9 (He airetan mintzo zarete
).
Eta aditu zutenean Jaun Jaungoikoaren [...] boza airean eguerdi ostean.
Ur Gen 3, 8 (Dv arrastiriko haizearen mugan
).
[Lehoa] airian herots egitez / Eta sobera khexatzez, / Akitzen da eta flakatzen.
Arch Fab 103.
Askok itzegiten dute arintasun aundiarekin gizon onezaz. Itz bat ez dakite onen liburuetatik, airian desairez aditua baizik.
Bv AsL 201.
Soiñua aidean gelditu zan, zidarrezko eskilla baten durundia legez.
Ag AL 104.
Hor daudenak ikusten... jujale bortitzak! / Airean ez doatzi zahar hoien hitzak.
Ox 181.
Dulun-dulunka aidean berriz / betiko eskari bera: / "Ermitatxoa eidazu eta / nerea izango zera".
SMitx Aranz 95.
Atsekabezko negar-intzirak aidean.
Gand Elorri 99.
Jai-bezpera [...]. Aidean, txibiriskoen zalaparta.
Anab Poli 78.
Airean ikusten duzue txistu soinua dantzan.
MEIG I 63.
Hacia arriba.
v. AIREAN GORA.
Gurútzean josirík gorazezáten airean.
LE Ong 42r.
En el aire, en el ambente (usos prop. y fig.).
Ta andikijeen Bigiria da Sarauba. Izenak mudeetan dira. Olgeetia ta desonestidadia bijeetan dabil airian.
fB Olg 116.
Beste desonestidade guztia lotsa bagarik airian darabilee dantza atan.
Ib. 67 (v. tbn. 118).
Jouffroy bizi zen mende eta mundu tzar batean; Erlijionearen eta Fedearen kontrako hainitz erakaspen zabiltzan airean.
Lap 16 (V 10).
Aidean ezetasun edo umedaderik baldin balego.
Anab Aprika 85.
Hotelero sartzen da. Ohartzen da, zerbeit behar ez den badabilala airean, bainan ez daki nor akusa.
Larz Iru 70.
Ipui-giro! Kontu zaarrak aidean!
NEtx LBB 155.
Ori Ameriketan etzan arritzekoa, baiña Logroñoko aidean oso lotsagarri jo zuten Anaren jatorria.
Ib. 51.
(Llevar, traer...) en volandas.
"Volandas, en volandas, airean, egaldan
"
Lar.
Khaliña bat lephoti jandarmak thirari, / ene zaiñek ez nahi khorpitza egari / heltü nündien airin, ezinez ebili.
'
Ils m'y amenèrent en l'air, car je ne pouvais plus marcher'
.
Etch 182.
Entierrua nai det egitia / neri bigarren klasian, / lau zapatarik eramatia / gañera berriz aidian.
RAzk Auspoa
7, 27.
Non errientak, beharri batetik harturik, hitz baten errateko ere denborarik utzi gabe, eskolaren erdira ereman baininduen airean!
Elzb PAd 29.
Aidean dakarre agintaria menditarrak beren besoetan.
Ag AL 106.
Zelan ezekiela, Arranondoko ondartzan arkitu eieben euren burua, iñongo min barik. Norbaitek aidean ekarri zitualakoa edo esateieben.
Ag Kr 85s.
Eltzen diyote bi belarriyetatik eta an daramate aidian.
Iraola 35.
Alegia "Iguzkiaren Seme" bat bezala zaukaten barnean, jendeen begietarik urrun, barne batetik besterat eri bat bezala airean zeramatela, haren zango dibinoek etzutelakotz lurrik hunkitu behar.
Ardoy SFran 234.
(Estar, quedar, tener...) en el aire, levantado sobre el suelo; en el aire, sin punto de apoyo.
Besoak zedutzatela / airean altxatuak.
EZ Noel 75 (v. tbn. Lf Murtuts 33 bi besoak airean, NEtx LBB 231 besoak zabal aidean
).
Kordegabe belauniko airean arkitzen zuten. [...] santua zeruko estasisean gelditzen zan.
Cb Just 93.
Azpian zuen mandoa aitzinat zohala, bera airean gelditu zen.
Lg I 316.
Geratzen zaio Ostia Santua auan airean. Itxi nai zukean aua, baña ezin zuan.
AA I 430.
Jaun andi onek airean bezala dauzka, Isaias Profetak dionez "egiak, aldapak, mendiak, itsasoak, ta mundu guzi guzia iru beatzekin [...]".
Ib. 348s.
[Astoa] tripaz gora jarririk, / zankoak airean, / orrontz-onotz jiraka.
It Fab 63 (v. tbn. en contexto similar Gy 308 zangoak airean
).
Makilla bat asko du / baldin bada loirik, / or salto, emen salto / joateko airean, / oñak zikindu gabe / batere bidean.
Ib. 169.
Taula pisu altxatuak / doiean xotx batek airean dauzkanak.
Gy 241 (ref. a una trampa para ratones).
Aurrera korri, / atzera korri, / beti ezpata airean.
Ib. 205.
Soldadu batek ikusi zuen nola airean zegoan, ez zerurako eta ez lurrerako.
Lard 200.
Bertze zortzi gizon eman ziren lan berari. Eta, batzuk airean zaukatelarik birjina saindu hura, bertzeak hari zitzaizkon haren gorputza funditu beharrez gerren mehe batzuekin.
Jnn SBi 175.
Geienak kaltzerpean eukezan eskuak, batek bakarrik erabilzan aidean.
A BeinB 51.
Euskaldunak, itxaropenik onena legez, lauburu edo kurutze bat eroan dabe beti guda guztietara, aidean gizonen buru-gaiñetik, danak ikusi eien ondo.
Ag AL 65.
(s. XX)
Txirulak fandangoa jotzen zualarik, guziak jauzika ta krixkitinka, bi besoak airean.
Lh Yol 33.
Bethi airean, konkolotx, emazte gaixoak ez zakien gehiago nun eta nola gorda bere burua!
Barb Sup 8 (ref. a una mujer a quien el marido acarrea sobre sus hombros).
Lau morrosko ederrek / Euren sorbaldakin, / Aidian dabille kutxa / Zirkin eta zarkin.
Enb 183.
[Muthikoak pirripitako] gibeleko errota bi eskuez airean dauka orai lurretik.
JE Ber 46.
[Balkoinak] ez dituzte baitezpada arinak, dela beren harrizko-zolaz, airean gogorki baita ere azpitik atxikia, dela beren burdin-grilla lodiez.
Ib. 78.
Iduri baitu atherbe luze bat ibaiaren gainean trebes, hegitik hegira airean jarria. [...] zurezko zubi estali bat.
Ib. 44.
Anka aidean dula katua geldi.
Ldi UO 34.
Oin-muturra lurrean, / orpoa, berriz, airean.
"
Levantados los talones"
.
Or Eus 161.
Lurra dardar darabil, airean besoak, / adar bi bekokian bailitu jaioak.
"
Echa al aire sus brazos"
.
Ib. 375.
Antxe eliza jaso bear zan, / amildegi artan kako, / erdi aidean, erdi zintzilik, / aitz zankar batean zalko.
SMitx Aranz 85.
Bet-betan kraska laiteke lur-axal guzia eta [...] berrehun mila zango airean!
Lf Murtuts 13.
Ohoinaren ondoan joaki, makila airean, errabia bihotzean.
Ib. 42.
Zaldiganeko ertzaiñak emen datoz lauazka. [...] sable sendoak aidean, zirti zarta asi dira, jentea burutik beera joten.
Erkiag BatB 146s.
Eta teillatu ori aidean legoke, iñungo aberik eta ormarik eusten eztiola.
Vill Jaink 7.
Aidean darabilla / dardaraz arabitar ankerrak / ojuka aztamakilla.
"
La lanza ya blandea"
.
Gazt MusIx 99.
(AN-gip; aidean BN-arb). Ref.: Gte Erd 283. A voleo (la pelota). v. AIRETIK (b). "Aidean jo du (BN-arb), [...]
airen artu du (AN-gip)" Gte Erd 283.
Pelota aidian artzen / frantzesaren maña, / indarraz artzen dio / nai duan tamaña.
Ud 59.
Etxarrik lênik bota du, goitik; / erdikoek ezin eldu; / Allik erantzun goitik aidean; / botean Uitzik galdu.
"
Ha respondido al aire devolviéndola alta"
.
Or Eus 420.
(Echar, lanzar, poner...) por los aires.
Satorrak? Bai, bai. Oiek ere badute beren abillidade ederra: lurra aidian jartzen dute eta landariak igartu.
Sor Bar 101.
Bota zuan airian oñ askuan, aize aundi batek orbel igarra airatzen duan erraztasunarekin.
Bv AsL 169.
Fogonerua trenatik / egin zan erori, / amalau oiñ aidian / gutxienez ori.
PE 121.
Ogi errotadak (ruedos) aidean da edanontzia eskutik eskura ibilten dira.
Ag Kr 48.
Aizkoran egin dute / joan dan otsaillean, / eguna ere esan daigun, / ogei ta seiean; / diru eta papera / bazabil aidean, / gero zer pasako zan / iñork etzekian.
EusJok 116.
Palenkako lanean / doaiez jantzia [...] Bulkatu gabe ez da juan / airean burnia.
EusJok II 20 (167 bota zuan aidian
).
Ingorri asko zabaltzen dabez / Baso-erri ta txaidian, / Asko alperrik eruan be bai / Ego-axiak aidian.
Enb 36.
Ta au neuk eruango naiuan burrukaraño ainbat ariñen, eta argi ta edontzi ta pitxer ta mai ta bastar gustijak aidian ibilliko zuazan.
Kk Ab I 17.
Lenengo adarkadan zaldia ta bere ganekua jasoten dau aidian.
Kk Ab II 127.
Artzai batek aari-eulia bezala artu idi uztartuak eta airean bota zumartxuri baten gañeraño.
Or Mi 57.
Airian duaz edontzijak! / bixi dabil aizto-dirdira! [...] Danak dagoz zauriz urratu!
"
Como por el aire"
.
Laux AB 95.
Olio-ontzi guztiak uretara, oju-egin zuan batean. Ta bereala lagun guztiak asi ziran olio ederra ontzi ta guzti aidean botatzen.
Anab Poli 61.
[Gerratean] dinamitaz aidean bota zuten auzoa.
Anab Aprika 12.
Aidean makhilakada sendo batez urrutira bidaldu.
Osk Kurl 77.
[Zezenak] arrapatzen zuana jo ta aidean botatzen asi zan.
Salav 51.
Pilota bezala airean igortzen zuela.
Ardoy SFran 233.
v. tbn.
Aidean: Vill Jaink 82. Ataño TxanKan 98.
En el aire, en situación pendiente, en situación incierta. "Zure asmuak aidian dagoz ondiokan, tus proyectos están en el aire todavía" Etxba Eib.
--Orretara etorri naz ni ona, Adabaldo, ta iakin nai neuke zuk... Aidean gelditu iakon Amandori miña, esatera eioanari azkenik emon baga. Atari-aldean norbait oleska egoan.
Ag AL 45.
Erdiko erraia onetara eldutean, emen emon bear dozue alkar-topekadea. Artu kontuan: amar milla pezeta dozuez aidean. Plazako giza-aldrari arnasea bera be etxakon entzuten.
Bilbao IpuiB 268s.
Platonek ez du halakorik aipatzen: Aristotelek errana gatik ez du iduri haren erakasleak airean utzi dituen, han nunbait, ideia famatu hoik.
Lf (
in
Zait Plat 23
).
b)
(AN-5vill; aidean G-azp, AN-gip). Ref.: Gte Erd 230. (Tener, estar, poner...) en vilo, intranquilo, alterado. "Aidean egoten naiz (G-azp, AN-gip), airean egoten naiz haren zain (AN-5vill), [...] zainek atxikitzen gaituzte airean (BN-arb)" Gte Erd 230.
Atzetzika zintzillik / zeukan joaleak, / iduki oi zituen / airean kaleak.
It Fab 133.
Gure emakume batzuek aztoratu edo airean ipiñi gaituzte.
Lard 472.
Lurraren pian sar nindaiteke, maitia, zure ahalgez! [...] Sendimenduiak airian eta bihotzetikan dolorez... / Ene xangrinez hilerazteko sorthuia zinen arauez!
ChantP 292.
Eta egin zuan irrintzi bat, eliza guztia aidean ipiñi zuana.
Zab Gabon 74.
Zerriyak ere asten dira kurrinkaz etxe guztiya aidian jartzen dutela.
Sor Bar 102.
Ikaran nagok aidean.
Elzb Po 182.
Jaidurarik ahalkegarrienek airean dadukate nere bihotza.
Jnn SBi 79.
Haren sendatzeak airean ezarri zuen hiri guzia eta jendeak etzuen aski mihi Jesusen laudatzeko.
Ib. 24.
Hunen gaztetasunaz eztugu zeren mintza. Ezen adin hartan airean zuen oraino izpiritua; etzuen maite Jainkoa.
Ib. 75.
Gau hartan izpiritu guziak xoratuak ziren, eta buruak airean; phentsatuz zer behar othe zen ikhusi, nehork ez zuen oherat yuateko gutiziarik.
Elsb Fram 137.
Iaungoikoa diadarka bedeinkatuteko premia sartu iatan [...], arimako arizpirik bigunenak aidian neukazan.
Ag Ioan 212.
(s. XX)
Ene jein ona: Orren balle kontra xitiaren boztarioak naka airian.
Mdg 152.
Eskribi beztad zerbait, bainago airian xakiteko ortaz.
Ib. 143.
Hango garbitasunaren egiteko, bi Italiano, alferrak eta jale handiak, oihuz karrasian gau eta egun bazterrak airean zauzkatenak.
StPierre 23.
Mendekoste arratsez Ainhoko izkilak / Botzik airean dauzka baserri hurbilak.
Ox 25.
Goizeko zazpiretan [...] musikariak Usaurin atera ziranean erri guztia aidean jarri zan.
Anab Usauri 30.
--Denak haren ondotik gabiltza. --Ni ere heldu niz bada. Emeki-emeki horra herri guzia airean.
Lf Murtuts 7.
Karrika guzia badauka marrumaz aidean.
"
En vilo"
.
(L)
A EY IV 31.
Zer zaizte? Denak airean auzoko gertakariekin.
Larz Senper 42.
Zozokeria guti ibil zak gero enekin! Gau osoa airean nuk, hiregatik eta askitsu badiat.
Larz Iru 80.
Eta azeria, bihotza airean, tiroa bezala Itorrotzeko oihanerat itzuli zen.
JEtchep 32.
Eta burua airean nuen hea zer aterako zen. Hori nuen beti arrangura.
Ib. 37.
Zainek edukitzen gaituztela airean. Egia ote da hori? Ez naiz medikua galde horri ihardesteko; bainan eni iruditzen, bere buruaz segur denak mendera dezazkela zainak.
Xa Odol 63.
(En las exprs. beldurrak airean, beldurrez airean). "Beldurrak aidean bizi dira (G-azp)" Gte Erd 148. "Billurrez aidian, oso beldurtuta. Billurrez aidian egon giñan goizaldera agertu zan arte" Elexp Berg.
Zer kezkak, gauak gizonaren zai, ta noiz berri gaistoren bat izango duen beldurrak aidean daudela?
AA III 377.
Zer izango dan iñork ez daki, / danak beldurrak aidian.
Tx B II 93.
Ezin egon gindezke beti beldurrak aidean!
Lab SuEm 191 (v. tbn. 210).
Aako zarata-ots izugarri ura, gau guzian beldurrak airean euki zituana.
"
Que tan suspensos y medrosos toda la noche los había tenido"
.
Berron Kijote 226 (v. tbn. en la misma pág. beldurrak airean euki zuana
).
Eskolara urbiltzeko bildurrak aidean egoten niñun.
Ataño
TxanKan
64.
Horretan pentsatze hutsak beldurrez airean daukala?
MIH 338.
(Con erabili, ibili
).
(Tener) en vilo.
Eta gauaz berriz, otsoen antsia izugarriak baso guzik aiek airean zerabilzkiten.
Arr GB 68.
Joxek makilla bategaz, Anastasik burduntziagaz, eta umeak nabo (arbi) buruakaz, antxe erabilli eben aidean azeria.
Bilbao IpuiB 205s.
Artu makilla lodi bat, ta zist eta zast, etxe guztian ibilli eban aidian ara ta ona txarri gaixua.
Ib. 167.
Artzak aña indar baizun, aidean ibiltzen zizkin danak. Karraxi ederrak izaten itun aren inguruan.
Ataño
TxanKan
142.
Bein bijotzian leku emon ezkero, [gurari gaistoak] gizon nai emakume guztia darabilela airian, eurak gura dabeen lekura.
fB Ic II 270.
c)
(aidean V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). (Echar, expulsar de un lugar, marcharse, llegar...) inmediatamente, rápidamente. "Aidian bialdu, haizea hartzera bialdu. Tioi dirua eskatzen bajatsu aidian bialduko zaittu" Elexp Berg. v. infra AIRE BEREAN.
Aidean doa trena Bitorian gu artzen galdu daben denpora irabazi nai baleu legez.
Ag Ioan 109.
--Juango naiz bada. --(Xefeina eskuiko lenengo ate-aldera bultziaz). Berriz? Emendik bai, aidian, juan biar dezula, ta orain bertan.
Alz Burr 27.
--Ez nazu izutuko zure arrunkakin. --Arrotu ta aidian bigalduko zaitut.
Alz Bern 77.
Tira, tira, sukaldera, aguro, aidian eraman zazute nere begiyen aurretik. Ib. 68. Aidean bigaldu det, eta ez bezaio utzi aurrera, etxian sartzen.
Alz Txib 108.
Ez daukagu ezer asmatu biarrik, eta etorri zeran bidetik juan zintezke. Aidian gero.
Ib. 108.
Zernai egingo zuen / izan balu beta, / aidian eraman du / Xerrai-ren meta.
Tx B III 131.
Aien jateko ekiñaldia! Inguruari begiratu gabe ere plateretik abora jakiak aidian zebiltzan.
Muj PAm 39.
Deabru gaizto lotsagabea; / zoaz emendik aidean!
Baxurko Jesus 37 (ap. DRA
).
Bere gogoz senar-emazteak aidean botako lituzke etxetik.
Etxde JJ 105.
Aidean joan bear erritik kanpora bizirik aterako baziran. Mikeleteak lagunduta Oyartzungo bidea artu zuten.
Anab Poli 121 (35 aidean zijoala
).
--Egia ote da? Banoaie lasterka --erran zion Claudetek. Aidian etorri ziren, errateko moduan, Claudet, Pontac-eta sartu ziren dendara.
Izeta DirG 117.
Errixkotan sartzen diranean, aidean aldameneratzen zaizkiete emakumeak sendagai eske.
Sorarrain Lili 91.
"Como modo adv. de tiempo. En un momento. Aidian eiñ dittu etxeko zeregiñak, erromerixarako asmuan" Etxba Eib. "Aidian eiñ, etara, irabazi... [...] Aidian eittu etxeko lanak. Aidian etara dau kursua. Aidian irabazi zotsan Retegik Galartzai" Elexp Berg.
"Aidian, oso erraz. bartzelonak aidian irabazi ziyon Reali" ZestErret.
d)
(Ref. a una pare del cuerpo).
Al aire, al descubierto.
Erropa milla puska / egiña soñean, / Oñak erdi estali, / aztalak aidean.
Echag 235.
e)
(En expr. temporales).
Hacia, cerca de.
Cf. infra (g); v. IRIAN.
Egiten dute hiriaren itzulia, gauerdi airean, karrasia samin batzuk aitaraziz.
Prop 1893, 232.
Aratsaldean, laurak airean.
Her 24-5-1957 (ap. DRA
).
Gero arratsaldeko lauak airean itzultzen zen gibelera.
Etchebarne 32.
f)
"Aidian juan (S), aller en l'air (c.à d. en voiture, par oppos. à: à pied)" Lh.
g)
(Llevar, sacar) adelante.
Bion artean etxea aidean genebilkian. Zer esanik ez, Xastiñek ere asko laguntzen zigun.
JAzpiroz 210.
h)
(En exprs. espaciales como zeihar airean 'hacia un lado, un poco de lado', urrun airean 'algo alejado'). Cf. supra
(e).
Hiru haurrak jinak ditugu aitzinerat urrats ñimiñoka, erabearekin begiak larrituak, sorbaldez eta buruz zeihar-airean.
JE Ber 29.
Ez baitzitaken Xaberriko gaztelua aski azkar etsaien urruntzeko (doi doia bake denboran urrun airean atxikitzeko?).
"
Pour les tenir à distance"
.
Ardoy SFran 46.
AIREAN AIRE.
Rápidamente, en un momento.
Adarbeltz duk lagun on bat / Ethorria hire ganat, / Ditukan penen, / Nahigabeen / Airean aire khentzerat.
Ox 39.
AIRE HANDI.
Aire, aire libre.
Nahasi denean barnea, ez da deus kanpoko aire handia bezalakorik, pirkoiltzeko.
JE Ber 98.
Karraskan bagoazi orai, gu ere. "Emeki, bada! Emeki, othoi! Zer dira manera hok! Goxa giten orai bedereen ittan bat! Holako aroarekin!" Aholku saminak, horiek: aire handiak sendatu baitzituen, gure andreenak. Hurritzen da berehala motorraren jokada.
Ib. 101 (ref. a un auto que circula a gran velocidad).
AIRE HANDIAN.
Al aire libre. v. AIRE ZABALEAN, HAIZETAN.
Kolore bizienak eta miñenak histen dire aire handian.
Mih 36.
Gauaz nonbeit eta nolazbeit lokhartzen gare, aire handian, izarren azpian.
Prop 1893, 76.
AIRE HANDITAKO.
(Persona) de aspecto y porte noble, distinguido.
Etxe baten aitzinean khausitu zuen aire handitako andre bat.
Laph 55.
Aire handitako jaun gazte bat ethortzen da arrastiri batez.
Ib. 103.
AIREAN GORA.
Arriba, hacia arriba.
Dagoenian jende oro aitzinian bildurik, / [iuje iauna] iauginen da rigoroski sainduieki zerutik; / Iosafaten egonen da airian gora iarririk / bekhatorer eginen du arrangura handirik.
E 63.
Gurutzean hala itzaturik airean gora ailtxatu zutenean.
Mat 190.
Eta hura hala nola haztoreak xoria / Behatzez altxatzen baitu airean gora ttipia.
EZ Man I 93.
Arren zure gana igan bedi gure auhena, / airean gora bezala khe insensuarena.
EZ Man II 97.
Nola erro xipittotik / haritz miragarria / airean gora altxatzen / baita guztiz handia.
EZ Noel 173.
Eztuzue bada ikhusten / Airean gora argiak / Zeiñ klarki duten distiatzen / Eta zeiñ diren eztiak?
Gç 76.
Itzatu ondoan airean gora altxatu zutenean.
Arg DevB 178.
Bere xapela airean gora aurthiki ondoan.
"Après avoir jeté son chapeau en l'air"
.
Arch Gram 90.
Beroa aidean gora igotzen da, aize otzari leku emanez.
Anab Aprika 85.
AIREANZKO,
AIDIANZKO.
Hipótetico, no seguro, inconsistente.
Eztira horik aidianzko elhe elibat; bena bai hanitxko ikhertzez untsa borogatürik izan direnak.
Eskual 2-10-1908, 4.
AIRE HARTU.
a)
Tomar el aire, airearse, estar al aire libre.
"
Aire hartzea, prendre l'air"
H.
Tr. Documentado sólo en autores septentrionales.
Airearen hartzea, pasajeatzea, [...] gitarraz edo zenbait bertze soinugarriz haritzea.
SP Phil 366 (He 369 airehartzea).
Egün hurak beitira jinik Barkoxen / Ahargo gañiala aidiaren hartzen.
Etch 550.
Badeia emarik ere bere killoa edo orratza utzirik hauzora bedere yalgiten ez denik aphur bat hats eta aire hartzera.
Gy X.
Arte zuen guziez hirirat jalgi; ez aire hartzerat ez eta bazter ikusterat [...].
HU Aurp 97.
Xutitzera ginoazin aire hartzera joaiteko.
JE Bur 106.
Eta plazaño bat inguratzen dugu kalostrazpiz-kalostrazpi [...]. Iduri luke harat-hunat irakurtzen ibiltzeko, edo aire hartzeko bederen, eginak izan direla.
JE Ber 23.
Pentze ñimiño bat, dena platanaz landatua, dena alki: aire hartzeko toki goxoenetarik.
Ib. 37.
Egun batez [...] eskuin eta ezker aire hartzen ginabiltzalarik.
Zerb Gerlan 68.
(Con determinantes).
Erran darotzut lurrak zein duen on airea hartzea eta belhar zikhinik ez ekhartzea.
Dv Lab 201.
Yauregian badute non har aire ona.
Hb Esk 148.
Konpainiako menbro zaharrek eta flakoek aire ona han har zezaten.
Laph 244.
Ste. Menehould eta Florent etziren urrun noizetik noizerat aire hobexago baten hartzerat joaiteko.
Zerb Gerlan 48.
Nik uste Frantsesk bazuela bat batean aire poxi baten hartzearen beharra, eta Kagoshima bezalako hiri batean bazterrak hertsiegiz [...].
Ardoy SFran 219.
Nire gainean lauza pisu bat baitago, / ez omen dut bururik kanpora jasoko; [...] airerik hartuko, / musu bat emango.
Arti MaldanB 214.
b)
Tomar aire, respirar.
"Aspiratio, haize egitea, airehártzea, hatsa hártzea, airatzea, hatsa aurthikitzea
"
Urt II 432.
"Afflatus, haizátua [...], airehártua, aireharturikakoa
"
Ib. I 404.
Sudurrik ez baginu aire hartzeko [...].
JE Bur 90.
(Con determinantes).
"Non potest ducere aerem, eziñ har dezáke airea, hatsa
"
Urt I 342.
Ez dela mundu huntan airerik edo hatsik hartu gabe bizitzen.
Mong 587.
Ezin munduko aire isuristatua har daite haren kutsu gaixtoa sentitu gabe. Ardura beraz zoaz bakharrik egotera; han aire garbi bat hatzarekin hartuko duzu.
Mih 20.
AIRE-BAFADA.
"Afflatus ventorum, [...] airebafada, haizebafada" Urt I 405. "Aire-bafada(k), vapores. J. Etchepare" DRA.
AIRE-BELAR.
"Aide-belarra jo eta aren izardikin igurziaz kentzen die
aideek (G-goi)" Arin AEF 1908, 63.
AIRE BELTZ.
a)
(aide V-gip, G-goi). Ref.: AEF 1955, 108; Iz ArOñ.
"Carbunco bacteriano (lipue o aide belza)" AEF 1955, 108 (ref. a enfermedades padecidas por las ovejas). "Aide baltza, 'aide, áidia', el aire, la enfermedad de las ovejas; mueren en seguida" Iz ArOñ.
b)
Uriaren buruzki erasota, berau oñazez yo du yainkoren batek, eskuetan sua ekarki, izurri ondagarria, ta Kadmutar erria ustuz doa: Aide beltza, berriz asgorapen eta auriz aberasten.
'
El negro Hades'
.
Zait Sof 58.
AIRE BEREAN
(Echar de un lugar, marcharse, ir...) rápidamente, inmediatamente.
Aire berean, Maria eta Josep haurrarekin abiatu ziren Esiptorat.
Dih MarH 468 (ap. DRA).
Eta kanporat aire berean igorri behar zinduzkedalarik, horra zertako barkatzen dautzudan.
Barb Sup 161.
Zertako ez dudan aire berean kanporat igortzen? Atx! Hori bertzerik da!
Ib. 151.
Zoazi beraz, eta berehala, zoazi Izpiritu Sainduaren kausitzera [...]. Eta, aire berean, Izpiritu Sainduaren gana badoha Jon Doni Petri.
Ib. 134.
Eta bigaño hek behar dazkidatazu jan aire berean. [...] galdatu bezala egiten du eta bi sagarrak iresten, Jainkoaren lorian.
Ib. 22.
Erran eta egin, badoa, aire berean, untziko kapitain buruzagiaren gana.
"Il fait comme il avait dit, et, dare dare, va trouver le capitaine commandant un navire"
.
Barb Leg 138.
AIRE-BURU.
"Aire-buru, ligero de cascos. Aire buru da (L; Darric)" DRA. v. HAIZE-BURU.
AIRE-HERRI.
Zaradela laudatua beraz lur beherean / Aire herrietan eta Zeruen garaitean.
EZ Man I 34 (II 17 tbn. aire-herrietan).
AIRE GAIZTO.
a)
(AN, L, BN-baig, Ae; Aq 572, Hb (a. gaxto), H (a. gaixto), VocB;
aide gaixto B; Foix). Ref.: VocPir 90; A; A Apend; Ir-A; Satr VocP; Iz Ulz;
CEEN 1971, 346; Izeta BHizt2 (aide gaixto).
Rayo. "Aire gaixtoa, foudre" H. "1.º rayo; 2.º (L-côte), meteoro, piedra, granizo" A. "Áire gáxtoak yóa, el herido del rayo" Iz Ulz. "Rayo. Aidegaixtoak il tu amar ardi" Izeta BHizt2. Cf. JMB At: "Aidegaxto (L-sar), genio que forma y dirige todas las tormentas".
Ihortziria ixiltzearekin, aire-gaixto ukhaldi borthitz bati beha bagaudezke; maizenik zuhamu kaskoak erretzen ditu.
Prop 1893, 214 (ap. DRA
; la ref. es incorrecta).
M. Irigoin pentzean zen, lanean ari [...]. Bat betan aire gaixtoa heien arterat erori da. Martin kolpean erori da gorputz.
Herr 2-7-1959 (ap. DRA
).
b)
"Aire gaxto, perlesiya" (AN-gip). v. supra (6).
c)
"Charme" Hb.
AIRE GOGORREAN.
Inmediatamente, rápidamente.
Kutxilloa eskuan artu dabenean, / igesi ezpaneutsa aide gogorrean; / onezkero, ay, Juakiñ joanda nenguan.
AB AmaE 266.
AIRE-JO.
a)
"Aireio (L-côte), encogido" A. Cf. supra
(6).
b)
"Aidéjua dauko, áidiak jo dau [sin. trad.]. Ardi bat aidejuak artu dost, se queda no pudiendo andar" Iz ArOñ.
c)
"Aire jo, aire jotu, añublar, atacar el añublo o rayo a las plantas (L; Lh)" DRA.
d)
Dar (a la pelota) a voleo. "Aide jo deu (V-gip)" Gte Erd 283 (junto a airera jo, aidean jo, boleo jo, etc., de otras zonas).
AIREKO (SP, Urt, Dv).
a)
Del aire, aéreo. "Aireko xoriak, oiseaux du ciel" SP. "Aereus, airezkóa, airez egiña, airekóa, airetikákoa" Urt I 347. "Vitium aeris, airearen, aireko urrin gaxtoa" Ib. 341. "Aérien" Dv. Cf. aireko.
Lurreko bestién, itsasoko arrainén eta aireko xorién [...].
Lç
Ins
B, 5r.
Zuzi arraitsua, / lanpa airekoa, / artizar goiztiarra, / argi etzin gabea.
EZ Man II 197.
Zeruko, aireko eta lurreko gauza guztiek.
Ax 37 (V 23).
Lurreko animaliak, aireko hegaztinak, itsasoko arraiñak eta oihaneko zuhaitzak.
Ib. 24 (V 14; v. tbn. aireko hegastin en Hm 42, He Mt 6, 26, Lg I 279, Monho 72, aireko hegatztiñ en EZ Eliç 371, aireko egazti en Lard 165, y aideko egazti en AA III 313 e Inza Azalp 32).
Uzten bazintu erran hek guziak antsia gabe aireko fitsa bezala.
Ch III 46, 2.
Bizi izan baitzarete [...] aireko botheren prinzearen arabera.
TB Eph 2, 2.
Mantentzen dituenak / aireko txoriak, / itsasoko arraiak, / lurreko piztiak.
It Fab 168 (v. tbn. aireko (t)xori en Lg II 148, Bv AsL 210, Zerb IxtS 53, y aideko txori en Uzt Sas 317).
Ez Anano-ren otsak, ez aireko suzko gizon eta beste adiragarriak izan ziran, Juduak beren ondamen-bidetik ateratzeko adiña.
Lard 538.
[Noek] lurreko eta aireko bizikor, kutxan iduki zituen guziak.
Ib. 9.
Belharrak ebasten diote lurreko gozoa eta ez dute uzten airekoa sartzera.
Dv Lab 389.
Nun zare aideko armadak / Gu jarri bagarik dar dar?
AB AmaE 152.
Lurreko ala aireko ihiziez.
HU Aurp 97.
Ezkura bear du zuaitz onek: aideko edo lurrekoa.
Munita 152.
Aideko egazkin oiekin, urrutieneko txokoraño zeramatek guda eta eriotza.
Ataño
TxanKan
57.
v. tbn. Gand Elorri 155. Berron Kijote 203.
(
airetako
).
Airetako bothereen prinze haren [...] nahikaretarat.
He Eph 2, 2.
Iduri [xoriak] airetako marinel direla.
Hb Esk 237.
(Para expresar aquello que es poco seguro, poco probable o inconsistente).
Jauna: adiskideak gastigatu zidan unzien gainean ondo informatu naiz, baina ezta aireko gauzarik baizen.
CartEsp 464s.
Gaur emen, bigar an eta etzi Akelarren oi dabillen irabazi apur airekoak iges egin zebanean.
Izt C 180.
Ta zentzuz yokatzekotz, nihoiz segurekoa, / Airekoaren menturan ez dela utztekoa.
Gy 29.
Oiñbitakotan komun da gaizokeria hori: / utzirik funtsezko gauza lotzea airekoari.
Ib. 127.
Eta ez da hori xoilki aireko hitz bat, bainan lege bat hertxiki obligatzen gaituena.
Lap 65 (V 33).
Zer zorokeria den eskuko xoriaren uztea airekoaren menturan.
Arb Igand 27 (v. tbn. un ej. similar en Zerb Ipuinak 128).
Zenbat berba, zenbat promes aideko botaten genduan.
Gerrika 263.
b)
Rápido.
v. AIDAKO (s.v. 2 aida
Benozzo Gozzoliren egintzarik amaituenak gure aurrean eta begirune aideko bat baiño ezin egin!
Ag Ioan 190.
c)
"
Aidekua, flojo, inconstante. Berbetan zalla, baña ostian aideko gizona, obstinado hablando, pero en lo demás flojo"
Etxba Eib.
aldez senarra aiñ kaltegarrizko alderian zergaitikxa, emaztiak aitzen emon zetsan esanaz, euren etxe obian sorgiñ gaiztuak tratu txarrian erebixelako, zurkatxa sarturik ariman barrurañok. Zaldunak, sinistu ezin-da orrelako aideko ipoñik [...].
Etxba Ibilt 467.
[Serorak] bere eginbidetan gidatuz zeruak, / ez detzakete egin aireko buruak.
Hb Esk 175.
AIREKO BARBER.
Curandero que deshace hechizos y maleficios.
Izatu da denbora, zeinetan barberak / Baitziren sendatzeko ahal zen baxerak. [...] Baziren ere bertze aireko barberak, / Sorgin kontra zuztenak balios indarrak.
Hb Esk 204s.
AIRE-KOLIKA.
"Chordapsus, sabeleko miña, sabeleko dolórea, kolika [...], aire kolika, kolika airosa" Urt V 3.
AIREKO ONTZI.
Avión. v. aireko.
Aideko ontziak toki beretik izango dute indarra non artua.
Anab Usauri (ed. 1986) 74 (en la ed. de 1931, 102 egazkiñek
).
Aireko untzi eder batekin / etor giñan onatian.
Auspoa 77-78, 294.
AIRE-MIN.
"Aidemin (G-goi), neuralgia" JMB At.
AIRE-OGI.
"(BN-mix), trigo que se da al sacerdote por bendecir los campos" A.
AIRE ON.
Donaire, gracia.
Soñu zar pijoa, / onenetakoa, / jotzen dek, txanbolin, / aire onarekin.
It Fab 204.
AIRE-ORRATZ.
Antena.
Ta gaur guk irratirako antolatua. [...] Bijoa gure aide-orratzetan.
NEtx LBB 129.
AIRE-ORRO.
"(BN-mix), ruido producido por la piedra que cae de las nubes" A.
AIRE-PISU
(Lar, Dv, que cita a Otag). Presión atmosférica. "Barómetro, airepisuaren neurria" Lar.
Beroneurria asten danean beera, / airepisu neurria (barómetro) berriz ekaitzera, / altxa aingura eta mutillak.... etxera.
Otag REusk
III 123s.
AIRE POZOINDATU.
Gas venenoso.
Urus baigigen oraino aire pozoindatuak heldu etzauzkularik!
Zerb Gerlan 73.
Aire pozoindatu eta obusa erauntsien kontra.
Ib. 66.
AIRE PUSKATU.
"Aire puskatu, alegrarse, emborracharse ligeramente. Aire puskatua da, está alegrillo. Aire puskatzen da, se emborracha de vez en cuando (Darric)" DRA.
AIRERA,
AIRERAT.
a)
Al aire. "Aidera bota zotsan tirua txorixai" Elexp Berg.
Eta hek heiagoraz zeudela [...] eta airerat errhautsa iraizten zutela.
Lç Act 22, 23 (He, IBe airera(t); TB airean, Ol, Ker aizetara).
Zazpigarren aingeruak isur zezan bere anpolá airera.
Lç Apoc 16, 17.
Hala zuek ere baldin adi daitekeen hitza mihiaz pronunzia ezpadezazue, nolatan adituren da erraiten dena? ezen airera minzazale izanen zarete.
Lç 1 Cor 14, 9 (
(
He
airetan mintzo zarete
)
).
Gorputza manaiu gabe erortzen da lurrera / eta hatsean arima hegaldatzen airera.
EZ Man I 45.
[Gizon guztiek] gogoetak ere ilki behar dute airera / Eta bekhatu ixillek agertu jendartera.
Ib. 62.
Botatzen duela betan orho eder bat airera.
Gy 21.
Botarik airera / izkola miñ bat luzeki, egorri bainau ihesi.
Ib. 220.
Etxapleruak bota aidera / Igo dagien zerura.
AB AmaE 121.
Ez duzu xorieri airera beha egon beharko, bide hortan!
Barb Sup 18.
Aidera, noizbait, besoak goruntza luzatuz.
Gand Elorri 148.
Papelak artu ta aidera botatzen dituzte.
NEtx LBB 210.
Zugazti erdian urtegi bat, ura airera jaurtiten daben orretarikoa.
Etxabu Kontu 203.
(
Airetara
).
[Oillarra] bi besoz bezala, airetara altxatzen abiatzen zela.
Gy 219.
b)
(Precedido de gen.).
Con el aire, con el aspecto de.
Areliok peintatzen ohi zituen egiten zituen imajinen begitarte guziak maite zituen emazteen idurira eta airera.
SP Phil 2 (He 2 iduriko
).
c)
A la ligera, sin fundamento.
v. aireburuka, aireburuzka.
Ez derrat ez hau airerat, / ezta ere asmu funts-gabe bat: / baña esperientziatik hartu yakitatea.
"
Ceci n'est pas un conte à plaisir inventé"
.
Gy 83.
Zuhurra denak ez luke sekulan itxureri bakharrik behatu behar, eta airerat mintzatu!
Zerb IxtS 108.
Ez gituk airerat nor-nahi zafraka lotzen... Frogak eskuratu ondoan, aintzinat ukhatzen ari direnak ditiagu hezten.
Larz Senper 24s.
Diote predikueri buruz biltzen zituela ahal zituen berri eta xehetasun guziak, ez gero 'airerat' predikutik artzeko.
"
Pour ne pas ensuite prêcher 'en l'air'"
.
Ardoy SFran 316.
d)
A voleo (la pelota).
"
Airera sartu da (AN-5vill), airera jo du (AN-5vill), [...]
airera hartu du (AN-5vill)"
Gte Erd 283 (junto a aidean, airetik, etc., de otras zonas).
e)
(Precedido de posesivo).
A mi (tu, su, etc.) aire, a mi (tu, su, etc.) gusto.
Oraintxe bere aidera luzatzen zaizu [...]; ta oraintxe bihurtzen da bere aldera ta okerrekoa egiten du.
"
Tan pronto se extiende libremente [...] como vuelve sobre sí misma y se contradice"
.
MEIG
IX 120s (en colab. con NEtx)).
AIRERAINO
(Levantar) al aire, hacia arriba. v. AIREAN GORA.
Bi eskuez Hostia du aireraño altxatzen, / Iesusen martirioa daroku gogoratzen.
EZ Man II 48.
AIRETAN.
a)
Por el aire, por los aires; en el aire.
v. AIREAN.
Tr. Documentado sobre todo en autores septentrionales. Con el sentido de 'por el aire, por los aires', con
zehar, se encuentra sólo en un ej. de Arrese Beitia (
AmaE 160
arranoak aidetan zear dabillenean).
Harrapaturen garate hekin batean hodeietan Iaunaren aitzinera airetan.
Lç 1 Thess 4, 17 (He eramanak izanen gare hekiekien batean airetan hedoien gaiñean; TB airean, Ker aidean
).
Amudio duena bethi da boz, lausterka, eta airetan dabilla.
"
Amans volat, currit"
.
Ch III 5, 4 (5, 6 airetan ibill bedi
).
Lanho guti bat, airetan altxatu den bezain laster suntsitzen dena.
Dh 99.
[Miru batek] harturik atzaparretan, / Badarama gora airetan.
Gy 66.
Biba, biba yende ariñak / Airetan bizi direnak!
Ib. 276.
Maipolis, gaphelu, makhila, gerriko, / Bozkarioz airetan, orok ibiliko.
Hb Esk 215.
Arrunpeka ibiliz haizkora airetan.
Ib. 36.
Iguzkiak bere berotasunaz lurrei eta itsasoei bethi khentzen diote beren gozoetarik eta gozo hekiek airetan dira.
Dv Lab 73.
Nahi nuena egin orduan, ni hautan, lorietan, / Lagunetara laster goan nintzen airetan.
Elzb Po 216 (en boca de un pájaro).
Hegalik gabe gora / ezin joan airetan.
Zby RIEV
1908, 766.
Haritz eder bat bada / gure mendietan, / zazpi adarrez dena / zabaltzen airetan.
Zby RIEV
1909, 396 (tbn. en Or Eus 199s).
Ala arranoak airetan egan dabillenean.
AB AmaE 159.
Dizipuluek ikusi zuten altxatzen zela lurretik, eta airetan joaiten zeruetarat.
Lap 292 (V 133).
Urzo xuri pollit bat / Bazen herri huntan / Aita amak utzirik / Juan zen airetan.
LuzKant 50.
Gudukatzeko xuti litazke / heien haur guziak betan, / Aita zaharren irrintzin gaitzak / adiaraziz airetan!
Ox 162.
Ez niza ke urdin egina tanpez? / Ez niza ibilki gora airetan?
Iratz 69.
Nihau otoitz egina niz... airetan nabila!
Ib. 59.
Euskal-Gogoa sutan / altxatuz airetan.
Ib. 133.
Erratza-gañetan / Akelarrera dijoaz sorgiñak aidetan.
SMitx Aranz 215.
Lurrean eta airetan bizi ziren gizon, abere eta hegaztin guziak itho ziren.
Zerb IxtS 13s.
Sorginak airetan ibiltzen zirela.
Zerb Azk 93.
v. tbn. Arb Igand 54. Aidetan: Gand Elorri 131.
Hala zuek ere baldinetariak bertze lengoaia batez mintzatzean ez bazarete klarki explikatzen, nola adituko dute zer erraten duzuen? Airetan mintzo zarete ezen.
He 1 Cor 14, 9 (Lç airera minzazale, TB airean mintzatuko zarete, Dv haizeari ariko zarete mintzatzen, Ker ormeari berba egiten, IBk haizeari mintzo zaiona
).
(
Aireetan
).
Zeru gaineko aireetan, / jainkoen hasarrea.
Arti MaldanB 199.
Ehun errenkura da aditu herritan; / Etziren oro behar eginak airetan: / Eri guti zuenak biaiak berratzen; / Astean aski zena, goiz guziz ethortzen; / Yakin gabez zer eman sendatzeko gaitza, / akhabatzerat utzi erien gorphutza.
Hb Esk 206 (ref. a los médicos).
(
Airetan gora
).
Humildurik eta pobreturik ikhas dezatentzat ez abiatzen fidoski airetan gora.
Ch III 7, 2.
b)
Rápidamente.
(No todos los ejs. son seguros).
Ihesari eman zen lehenik airetan. / Bainan nola gardiak baitziren orotan, / unhatu zen ondoan, harrapatu zuten.
Hb Esk 106.
Kantuz goazi lerro-lerro, bihotz osoz airetan, / Lur huntako ilundurak ahantzirik osoki.
Iratz 123.
Elias delako suzko karroan joan zelarik airetan, bizkar-estalgi bat erortzerat utzi zuen.
Zerb IxtS 66.
AIRETIK.
a)
(Urt; aidetik V-gip ap. Elexp Berg). Desde el aire; por el aire. "Transire per aerem, airetik iragátea" Urt I 343. "Aidetik ikusten da onduen Donostia" Elexp Berg. v. AIREAN.
Tormentetan babazuza nola airetik lurrera.
EZ Man I 97.
Airetik iautsten aizen ihintza.
EZ Man II 18.
Airetik heldu den [...] fletxa.
EZ
Eliç
285.
Zepelinakin aidetik eta / sumarinuak ur-pian.
Tx B I 105.
Bakixu gero aidetik egaiz-egin daikedanik.
Altuna 82.
Ontzia poliki-poliki beeraka [...]. Oran, erri zarra [...] aidetik ez beste ez nuan ikusi.
Anab Aprika 102.
Zirritutatik edo airetik sartzen bait-zaie maite-miñaren gaitza.
Berron Kijote 125.
b)
(BN-arb ap. Gte Erd 283; H). A voleo (la pelota). "Airetik pilota hartzea, prendre la balle sans la laisser rebondir" H. "Airetik hartu du (BN-arb)" Gte Erd 283 (junto a aidean, airera, etc., de otras zonas).
Hain dituzte oinak zalhu, hain xuxen eta zorrotz behakoa, joa hain erne, gerruntzeak hain guri eta zainhart, halako eskuairea dute airetik --ezkerrarekin orobat--, punpe lasterretik, gainez, azpiz, itzulian, non gainditzen baitute bethi danik hazpandar pilotariek Eskual-herrian ukan duten omena.
JE Bur 28.
Indarrean badabila pilota, lore, gora, urrun, batzuetan aphalik, ximixta bezala; airetik emaiten diozkate gaitzeko zaflak [...].
Ib. 29.
Airetik zafratuaren ariaz.
Ib. 30.
Pilota, galerietako zureria hunkitu-eta, huna non itzultzen den xuxen-xuxena predikariari buruz; honek airetik biltzen du.
Lf Murtuts 14.
Holako begi kolpea duzuela pilotaren airetik biltzeko.
JEtchep 95.
Zango ta beso, buru ta begi, / belaunak eta gerriak, / zaluak eta azkarrak izan / behar tu pilotariak. / Batzuek aintzinetik, / bota eta airetik; / bertzeak gibelariak / handiak...
Mattin 59.
AIRETIKAKO.
a)
"Airetikako eritasuna (terme de superstition), mal attribué au malin esprit" H. Cf. airetikako.
b)
Aéreo, (tomado, etc.) desde el cielo.
Bisitari-gelako hormak Gernika deseginaren airetikako argazkiz blei zeuzkana.
MEIG I 256s.
AIRE TXAR.
v. AIRE GAIZTO (c).
Aide txarrak, sorgiñak eta oñaztarriak ez dirala inguratzen belar [eguzkibelar] edo lora oiek dauden etxera, esan oi da.
JMB ELG 117.
Ba! Sorgiñak eta aztiak, bebiltz beren bidetan. Nik naikoa det gure ola zarraren kezka. Emakumeak uxa ditzatela aide txarrak.
NEtx Antz 13s.
AIREZ.
Por el aire.
Pilota dabil airez, ezin bara nihon.
Hb Esk 214.
Aidez dabillan egazti triste egarritua.
AB AmaE 177 (v. tbn. 57).
Meatze zuloetarik lantegietara mia eta oianetik labetara egurra, erematen dituzte airez [...]. Bi zirrika andiek ibiliazten dute sokatik dilindan paratzen dituzten burdinezko zareak eta oken barnean mia edo egurra.
FIr 134.
Orma-kontretan zenbat zurgu, / eta gezi zorrotzak airez!
"¡Cuántas afiladas flechas por el aire van!"
.
Laux AB 99.
Ta bertan, dantza ta algara, / Mari-gaizto izarretara... / Ez dezu ikusten aidez iruten / sorginkerizko izara?
SMitx Aranz 22.
Orduan konturatu txango ura aidez joan banintz obeto egin izango nuala.
Anab Aprika 58.
Noren irrintzi gardena aidez zoli datorrena?
Gand Elorri 63.
Petarrialat diagü gero / aidez nasaiki igorten / indarra eta argia; / Herriko etxetan sarrazten.
"Par câble"
.
Casve SGrazi 38.
Europako azken gudari begiratu besterik etzeok: urez ta aidez, zer txikizioak egin diran.
Ataño
TxanKan
57s.
Emen dira berealaxe, aidez [en avión] etorri ziran-da.
TxGarm BordaB 187.
Ego motx aiek asita zeuden / noiznai zabaldu ta itxi, / airez ibiltzeko bitxi.
Zendoia 57.
Lehorrez, itsasoz eta airez darabilzkiten bonbatxoak.
MIH 338.
Hitzak xuxen arrimatuz, / piko, soinu berdinez, / dohazila lerrozkatuz, / airez, hegal arinez. / Artzain beltxa dago kantuz / berak hala eginez.
Zby RIEV
1908, 758.
Ama gaixoek nola zituzten / ondar musuak emaiten!! [...] bethi geroztik heien gogoak / airez aurrekin dabiltza...
Ox 148 (ref. a los hijos emigrados a América).
AIRE ZABALEAN.
Al aire libre. v. AIRE HANDIAN.
Han bederen aire zabalean, lanari borroka, iguzki gorriaren pean edo haizearen erdian.
JEtchep 60.
AIREZ AIRE.
a)
(L, BN, S ap. Lh; H; aidez aide S ap. Lh). Por los aires. "Airez-aire pilota egortzea, renvoyer (loin) la balle sans qu'elle touche terre" H. "Aidez-aide (S), par les airs" Lh.
Iñharak horra airez aire / Nun doazin alde hartara.
Zby RIEV
1909, 109.
Airez-aire dijoan zeruko aingerua bezela.
Lh Yol 23.
Teilak airez-aire hegaldatu.
Barb Sup 142.
Lurra ez dela Iguzkiak noizbait airez-aire aurdiki ziliporta bat baizik.
JE Ber 52.
Lorietan dut gogoa; / Airez aire banoa... / Zorionez naiz zoroa: / Nerekin dut Jainkoa!
Iratz 55.
Banoa, banoa ez dakit norat: / Gora airez aire mundutik harat.
Ib. 69.
Gaixorik dan orduko, / egan aidez-aide / an dezu Andra-Mari / aldatua araxe.
SMitx Aranz 203.
Mari-Antoni gelariak kadira aurdiki zion airez-aire, beharrik huts egin baitzuen.
Lf Murtuts 5.
Orriak airez aire, / ifartxo dultzea. Balad 202. Bera balinbada, igortzen dut ba airez aire antzara ferratzerat.
Larz Senper 40.
Aingeruek noizbait airez aire ekarria.
"
Par la voie des airs"
.
Ardoy SFran 131.
Hura oinez. Hau, airez aire.
"
Lui allait à pied. Celui-ci vole"
.
Ib. 326 (ref. al viaje en avión).
Etorrieraziaz odeiren batean airez-aire.
"
Trayendo opr el aire"
.
Berron Kijote 53.
v. tbn. Mde Po 21. Aidez-aide: Gazt MusIx 83.
Gizon edo emazte batek elhe tzar bat airez aire igorri duelakotz edo.
JE Bur 163.
Airez aire, / hi haiz lehen, Ferdinand Aire!
Zerb (
in
Xa Odol 26
).
Dena den, ezin sinhetsia izanikan ere "Santiagok" bere sabelean eta bizkarrean milako bat gizon zeramatzan... airez aire (zinez!).
"
Allègrement"
.
Ardoy
Fran
153.
b)
Rápidamente, velozmente; con prontitud.
skuneko sei gizonek elgar aditu balute, lixta bat egin, airez-aire seiak deputatu izanen ziren.
Herr 12-1-1956 (ap. DRA
).
Aita Guimon [predeikari] barkoxtarra, bolbora bezein bizia... bethi irakitan eta indarka ongiari buruz... Bazeraman airez-aire bere saila, [...] eta jo bethi aintzina, huts ala kausi.
Etcheb GH
1959, 313.
Zonbaitek taxi batzuen gainean pausatzen zituzten beren puskak, otoaren barnean sartu eta airez-aire joan.
JEtchep 78.
Batzuetan emazte edo gizon, norbait atheratzen da [ospitaletik], xuriz jauntzia. Airez-aire iragaiten dira, barneko beroaren ondotik hozpilduak.
Ib. 99.
c)
Airez aire heldu zen gure Jatsuko semea eta burua gora itzuli bere herrirat, bere herriaren zerbitzatzerat.
"
Notre fils de Jatsu y parvint brillamment"
.
Ardoy SFran 45.
AIREZKO (Urt, Dv)
(Adnom.). "Aereus, airezkóa, airez egiña, airekóa, airetikákoa" Urt I 347. "Qui est d'air. Airezko agintza, vaine promesse" Dv.
Airezko esparantza batek, edo agintza bano batek.
Ch III 3, 3.
Pilatusek etzuen lakhet bere sententzien ekhartzea arinki eta airezko akusuen gainean.
Lg II 268.
T'eguratsean, Jorrailgo garra, aidezko.
'La llama etérea de abril'
.
Gand Elorri 48.
Aidezko zerbait dabil, / gupera ta garden, / gauzen ertz eta margo-/ argiak itzaltzen.
'Aéreo'
.
Ib. 196.
Begiak begiotan / hitz asma ezin bat. / Maitasun aidezko / zure begion soinu / zoroarentzat.
Azurm HitzB 26.
[Ingude] batzuek, lirainak, kakotuak, zedarratuak, aidezko ontzi-konponketan bikotuak dira.
"Aparejados en áreas carenas"
.
MEIG
IX 126.
(en colab. con NEtx)
AIREZKO BUELTA
(aidezko V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Vuelta de campana. Eskillaran bera, aidezko bueltia eiñ neban" Etxba Eib. "Aidezko buelta, [...] vuelta en el aire, vuelta campana. Zelaixan ibilli ga aidezko bueltak eitten. Bizikletiakin baztarra jo, aidezko bueltia eiñ da errekara jausi nitzan" Elexp Berg.
AIREZKO GURDI.
Avión.
Beti arrisku aundin / bat aidezko gurdin.
Insausti 232.