Azpisarrerak (sarrerak) (346)
adar.
Etim. Coincide con irl. ant. adarc, fem. 'cuerno', mod. adharc, de donde, a través del gr., lat. adarca (J. André Lexique de termes de botanique en latin, Paris 1956, s.v. adarca; Vendryes s.v. adarc), nombre de planta. El distinto final podría explicarse o a) como ampliación céltica con el sufijo -ka (Pokorny ZRPh 1925, 420s.), o b) por supresión eúskara de -ka, suf. adverbial muy productivo. Voz de indoeuropeísmo dudoso que, como andere, etc. sería resto del sustrato occidental europeo (Tovar Estudios 75).
1. (gral.; Lcc, IC 445, Mic 6r, SP, Urt I 136, Ht VocGr 269, Lar, VP 4v, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H, VocB ) Ref.: VocPir 331; A, Lh; Lrq; Iz Als, ArOñ, R, To, UrrAnz, Ulz ; Echaide Nav 250-251; Etxba Eib; Elexp Berg ; Gte Erd 143.
Cuerno. "Cornear, adarrakin emon " Lcc. "Corneador, adarrakin emaiten deuena " Ib. "Hastas de toro, &c. adarrak " Lar. "Cornamenta, adarrak " Ib. "Asta, cuerno" . "Corne d'animal. [...] Jokoak adarrak makur (Prov.). Litm.: le jeu a les cornes torses, pour dire que le jeu est dangereux" Dv. " Idia bere adarrekin jango luke horrek (G-azp, AN-gip), idi bat adarrez aurre jango luke orrek (AN-gip), orrek jango luke idia adar ta guzti (G-azp)" Gte Erd 143. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
[Bestia bat] zazpi buru eta hamar adar zituenik, eta bere adar gainetan hamar diadema. Apoc 13, 1 (He, TB, Dv, Ur, Ip, Ol, Ker, IBk, IBe adar). Idia adarrerean ta gizona itzerean. "Al buey del cuerno y al hombre de la palabra" . RS 378. Dela xikiroek duten adarrik, dela eztuten, dela diren xuri, dela diren beltz. SP Phil 428 (He 432 zikhiroak izan deitezen adar dunak ala izan deitezen adarri[k] gabeak). Idiaren adarra arrailatua denean zer egin behar den. Mong 592. Rhinozerosaren adarra, hartzaren aztaparra. Egiat 266. Miraturik nago hanitz, / ene populu maitia, / eman diezaziela orori / uzkuti adar bedera. AstLas 28. [Idiskoak] adar motzekin iñori gaitzik egin etzegion. VMg 85. Elizatarian bertan idi eta beien adarrak laudatzen. AA II 59. Oratu omen zion mutilak [zezenari] adar bietatik portizki. Izt C 251. [Zezenak] bola zurezkoakin / adar zorrotzetan. Echag 231. [Orkhatz bat] bere adar haltoez hagitz zagon satifatua. Gy 63. Nausi du aharia hezurrez, eta bereziki adarrez. Hb Egia 130. [Behiak] adarrak behar dütü leñ eta argi, herrapia xuri. Ip Dial 93 (It, Ur, Dv adar). Nere senarrarekin / daukadan bizitza, / kantatuko det iñork / ikasi balitza; / fiña izango zala / eman ziran itza, / akerraren adarrak / bezela gabiltza. Xe 250. Auntz bat adar okerduna. Azc PB 290.
(s. XX) Zezen mantxoegiak ekarri dituzte iñori adarra sartzeko. Urruz Zer 140. [Behia] bere adar xut xorrotxekin. Barb Sup 88. Akerraren adarrak bezain makurreko boza du Kanttarik. Ib. 107. Burian debruaren iduriko adar gorri batzuekin. Zub 112. Urrena [...] aari aurrelariak, belarri inguruan adar iru-biurrekin. Or Mi 42. Peruk [...] adar zantzua / or zedukak atzimurtzi. "Tiene Perico por señal un arañazo como una cornada" . Or Eus 174. Adarrez edo ezurrez egindako [azagai-muturrak] . JMB ELG 35. Utzak yokua burutik [...]. / Egia duk, bai yokuak adarrak makur ditik; / hik nekez irabaziak ostalerak yoanen tik. NafEKZ 133. Buruan adar-itxurako txapel girgildun bat. Mde Pr 106. Adar tankerako buru estalki tontortsua urrez eta sedaz apaindurik zun. Etxde AlosT 77. Demoniñoaren adar artean jausteko? Bilbao IpuiB 230. Irakasleari orpoz orpo zerraion ikaslea, auntzak adarrak dituen aldera eginda. Zait Plat 40. Bereala zekor bat billatzen da urte biko kopetean adar kakotuak dituena. Ibiñ Virgil 113. Basauntz urtetsuaren adar-abartsuok. Ib. 52. [Bigantxa] adar-apalen azpian belarri illetsuak ditutena. Ib. 95.

v. tbn. LE JMSB 53. Arch Fab 129. Bil 144. AB AmaE 410. JanEd I 37. Alz STFer 119. HU Zez 77. Echta Jos 309. Noe 117. Enb 161. Kk Ab II 89. Etcham 190. Iratz 102. Zerb Azk 40. Erkiag BatB 56. Arti Tobera 269. Lab SuEm 201. Casve SGrazi 58. Uzt Noiz 37. Etxabu Kontu 57. Ataño TxanKan 159. Larre ArtzainE 91.
--Siku dago [alkandora]? --Adarra nola. " Como un cuerno" . Mic 12v. Esne billa alperrik da joan aiengana: / adarra bezain legor errapeko zaiña. Or Eus 247.
Yar zaitezte, galde xume bat egin nahi dautzuet. Ezda haltzairuzkoa, bainan ankas ere, itxik-atzue adarrak buruan: Erran diezadazue nola giristinotasunak hartu duen lurrean? Hb Egia 142.
Lege bat bada Frantzian aspaldi egina, bainan egia errateko, buru buztanik... ez eta adarrik ez duena. HU Zez 34.
Jar zite eta loth lanari adarretik gero. GaztAlm 1934, 12 (ap. DRA ).
v. adarbakar.
Merkurio itxuratzen zuten batean lau bururekin, bertzean adar-bakardun, hor bizardun, han sugedun. Lf CEEN 1973, 124.
(Pl.). Cuernos (como símbolo de la infidelidad sexual sufrida). Cf. MEIG I 213: "Ene iritziz, zabalduegiak daude adar horiek garai hartako euskal liburu bakanetan, baita esaera zaharretan ere, orduko euskaldunek ahotan hartzen ez zituztela uste izateko". Cf. Satr BAP 1960, 177, en contra del casticismo de este uso, pero es en esta acepción en la que se documenta por primera vez adar. v. infra ADAR-EGILE. Tr. Para 'poner los cuernos' hay adarrak imini / ezarri / jarri en Micoleta, Etchahun y Aresti respectivamente, y adarrak egin en AstLas y Etchahun.
Jende honak, bihotza daut bethi ere nigarrez, / neure amore xotiltua galdu dudan beldurrez; / Gauaz lorik ezin daidit haren gogoan beharrez; / Gogoan behar handi dizit bethe nuien adarrez. E 165. Adarrak emaiten dira Miraballesen, / dozena milla florinen. PasqTo 1s. (de interpr. no segura) Emaztearen gaitzez xikira zedina adarreki ehortz zedin. "Celui qui se fit châtrer par dépit de sa femme, fut enterré avec les cornes" . O Pr 137. Onarzun-truku huts, alab'ezkontzea, / Ezta hori ezkontze, bana da saltzea; / Haren erosle senarrak / Zer merezi luke? adarrak. O Po 19. --Ta zeintzuk dira besteak? --Ikuzkatasun bat oean, ta adarrak, iminiten badeutsaz emazteak. "Y los cuernos, si su mujer se los pone" . Mic 12v. Adarrak eta ulla urdinak eztoaz etorri egunakaiti. Ib. 12v. Lehenik ezarriren dirot / emaztiari burian / adarren egitia dela / meritu handi bat lurrian. // Gizona irus datiala, / adarren ukeitiaz. AstLas 22. Hanitz mundu beita, / adar egiten ari. // Nik bazakit emazte bat / hartan kurrunpiturik beita / senarra hilik eta / libertitzen beita mitilarekila. Ib. 22s (v. tbn. 50). [Emaztiak] desuhuratzen ai / eta adarrez kargatzen. Ib. 29 (v. tbn. 52). Hamar urthe huntan bizi niz esklabo / Erdiak gaztelian, bestiak gaizkigo / Jeloskeria baten süjettetik oro / Nahi gabez izan adarren sorhaio. Etch 126. Bena haren emaztiak hala dizü merexi / Zeren adarrak egiten beteitzo, Phetiri Santzeki. Ib. 364. Ebili niz Gaztalondon esklabo / Nahiagorik egon establian lo; / Nausia zeitan juiten prima ganat gero, / Eta ni kanpun üzten haien etsier so, / Hurak denak oro adar ezarteko, / Zeren ni nintzan egiliren lekhaio. 'Pour mettre des cornes' . Ib. 426. Gure jaun Urrutia, / khexian bethi zia, / erradazu zertako [...]. Hurrunt zite ni ganik / eztit zure beharrik. / Bazoaza kanpora / adar ene biltzera. / Jauna, holako lanak / Hauzeko anderiak / eztitizu ikasi. 'Pour me cueillir des cornes' . Michel LPB 399. Zerren bere andreak / adar haundiak jarri / dizkio, bai, luzeak? Arti MaldanB 223.
Embudo. "Entonnoir, adar, Anton-adar, hunil " T-L.
Hurtuko tuzue arno beroan eta gero edan araz adar batez. Mong 587 (cf. 588: hur hura eman idiari edatera adar zilhatu batez).
"Vase fait d'un corne destiné à contenir de l'huile" H.
Bethe zazu zure adarra olioz. "Cornu" . Dv 1 Sam 16, 1 ( ( Ol, Ker BiblE adar ) ). Hartu zuen olioko adarra eta gantzutu zuen Salomon. Dv 3 Reg 1, 39 ( ( Ol olio-adarra ) ).
"Colodra del segador (Darric)" DRA. .
"Tentacules" H.
[Zangurrubak eta karramarruak] arenbeste adar, beso ta ankadunak zirala ikustian [...]. Otx 58. Barakullu, barakullu, / atera adi gelatik; / barakullu, kullubara, / adarrak eguzkitara. Or Mi 102. Ta asartuten bazara [karramarru bat atrapetan], laster dozu atzamarren bat euren anka-adarren artean. Bilbao IpuiB 239.
(S ap. Lrq ; T-L).
Cosa o parte de una cosa que tiene forma semejante a la de un cuerno. "(Nuage) en forme de corne" Lrq. "Bicorne, bi adarretako xapel " T-L.
Buruan xapelto bat bi adarrekilakoa. EskLAlm 1903, 6. (ap. DRA) Jaun Piroa bezen lodiko zigarretak egiten zituen, turruputun itsusi batzu, adarrak alderdi guzietarat zoazila. Barb Sup 63. Ara, kiketan Gorritikotik / odei gorriren adarra. "El cuerno de una nube" . Or Eus 341.
(H ( A Apend )).
Cuerno (de la luna).
Iguzkiak pintatukotik / Izar xuri gustietan; / Ekharriko tik ilhargiak / Bere adar urdiñetan. 134. Ilgoran badago (illargia), il-gorako G bezela adarrak eskui aldera egon bearrean [...]. EgutTo 17-1-1923 ( ap. DRA ). Illargiaren adar-puntan bizi aiz, mutil. TAg Uzt 287. Bidean diran arte, ba dute / illargiaren adarra. Or Eus 213. Illargiak, [...] itzalgune beltzik adar artean baldin badu, euri ugari egingo du. "Si nigrum obscuro comprenderit aera cornu" . Ibiñ Virgil 78.
(Como primer miembro de comp.). Cuerno (material). "Alabarches, adar bestiadiya janaraziaz pagaturikako dretxua iskribuz ezartzea " Urt I 469. " Adar-edontzi (Hb), corne à boire" Lh. v. infra ADARREZKO.
Eskeintzen diote Urriri adar-ontzi aundi bat ardo. 'Un grande corne rase de vin' . Or Mi 49. Apalondoko atsedenaldian adar-ziztu bat atera zun Leundak kolkotik. TAg Uzt 294. Eta ez zegon alferrik egonean arako adar-kopa ura; an zebillen [...] utsik naiz betea. "El cuerno" . Berron Kijote 124.
Zezenak, nahiz ase bere errabia, / Ezin gorde dezake khartsu gutizia, / Ixurtzeko odola adar ezpatekin. Hb Esk 225.
(Expletivo).
Zer esker eta zer adar... Nik esaten det gaur ez zeratela juango Etxe-alaira. Apaol 41s.
Miseriyaren adarrak / dauzkat itzegin biarrak, / eragin ditzadan farrak; / jornal-biderik sanuak eztu, / eskasagua elbarrak. Xe 231.
(Como exclamación de enfado).
Zuek berriz, nagusia nola zapalduko dezuten asmatu baizik ez daukazute... zuen burruketan. --Adarra! Baña guk zortzi orduko lana, zuek iru orduko patxara, eta diruak zuentzat! JBDei 1919, 253.
(Ref. a la fiesta de los toros).
Gabonak dirala, Iñauteriak dirala, zezenak edo adarrak dirala; San Juanak, San Pedroak [...]. Ag G 348.
Igon giñian itxirik beian / Adar-Jai... eta yabanak. / [...] Urkiolako zelaian etzan / Yabana antzeko nasterik; / Euzko-abesti, dantza ta jolas / Garbijak baño besterik. Enb 134.
Bere lêngo kontuak alaitzen du zârra, / artatik artu nai du Sukuntzak adarra. " El viejo se consuela con sus antiguas historias. De ellas le hizo tomar el hilo Sucunza" . Or Eus 370.
2. (gral.; SP, Urt I 136, Ht VocGr 269, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Lcq 40, Dv, H), aar (G-to, AN-larr) Ref.: VocPir 539; A; Lh; Lrq; Iz To, UrrAnz, Ulz; Etxba Eib; EAEL 409; Elexp Berg. .
Rama. "Ramonear, cortar las ramas, adarrak epaki " Lar. "Branche; rameau" VocPir 539. "Branche d'arbre" Arch VocGr, VocBN y Dv. " Adar hautsia, branche cassée" H. " Adaganean (V-arr-oroz-m), (en) sobre las ramas" A (cf.infra ADAR GAINEAN). Cf. buradar, GORPUTZ-ADAR, IBAI-A. , itsasadar, izadar, KE-A. , LUKAINKA-A. , mahats-a. , MENDI-A. , SOIN-A. , PALMA-A ; v. abar, ZUHAITZ-ABAR, 1 arrama. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
[Mustarda hazi bihia] erein den ondoan goratzen da eta [...] adar handiak egiten ditu. Mc 4, 32 (He, Ol, Ir YKBiz 179, Or, Ker adar; TB zuhatz-adar). [Zeruko xoriak] ohatzeak egiten baitituzte haren adarretan. Mt 13, 32 (TB, Samper, Hual, SalabBN, Ip, Echn, Leon adarretan). [Urak eztu] zuhaitz edo adarrik bizia salbatzeko. EZ Man II 139 (cf. infra O Pr 285). Hirur presuna zarete / Baña Iainko bat xollki, / Zain, ondo eta adarrak, / Nola zuhaitz bat bethi. EZ Eliç 355s. Zeren hura zela erroak utzirik adarrei lotzea. Ax 408 (V 266). Zuhaitz adarrak goititzen eta goratzen zeitzan. Ib. 385 (V 252). Zeren amorantea [...] huntzadarra bezala da. Ib. 360 (V 238). Zurzai orok adar eihar. O Pr 535 (Saug 56 adar; v. tbn. O Pr 441). Itsasoak adarrik ez. "La mer n'a point de branches; à quoi on se puise prendre, quand on se noye" . Ib. 285. Adar hek hautsi izan dire, ni han xertatua izan nadintzat. He Rom 11, 19. Arboletatik kendu zituzten adar mee ostodunak. Mb IArg I 268. [Hedatzen baitzituzten] arboletako adarrak Jesus iragan behar zen bidearen gainerat. Lg II 220. Ez ebagi ondoti arbola txaarra ta bai adarren batzuk inausi. Mg CO 109. Ez da arbolarik arkituko adar oker edo igarren bat ez duanik. AA I 602. Adar metxo bat. It Fab 144. Arbola batek daukaz adar eziak ta igarrak. JJMg BasEsc 43. Populua, arramu adarrak zauzkalarik eskuetan, joan zen Jesusen aintzinera. Jaur 148. Adar hainitz duen arbolak, erro hainitz; adar guti duenak, erroak xuhur. Dv Lab 347. Har zazu xertoa gaineko adar xutetan; arbola ederrago ethorriko zaitzu. Ib. 381. Adar ostodunakin bide-ertzak apaintzen zituzten. Lard 429. Xori batek egiten duen bezala, adarrez-adar, aldaskaz-aldaska, nere burua erortzera utzi. Elzb PAd 43. Atoz usotxo zuri zuria / Olibo adarraz mokuan. AB AmaE 56. Ara, sagarraren adarraren makillaren punttaren punttan ama, eta umiak ojuka. Sor Bar 16. Hain handi eta azkar / lehen izatua, / Orai gure haritza / zein den murriztua! // Funditua uholdez, / zirimolez, ortziz; / Aizkorari arrotzek / adargoiak hautsiz. Zby RIEV 1909, 396 (1908, 761 adar). Adaganetik iausten direan sagar ustelen antzera. A Ezale 1897, 233b (v. tbn. BGuzur 131 ).
(s. XX) [Oliba ondoa] aphala da, zango eta adar kakola bihurdikatu batzuekin. JE Bur 82. Adar igarrak. Ag G 192. Txoriak, txioka, adarrik adar ibilten ziran. Altuna 47. Gaztain goiaren adar goietan. "En las ramas altas de los altos castaños" . Or Eus 79 (v. tbn. Gand Elorri 151 adar-goietan). Hamar adixkide, bederatzi adar ustel. Zerb Prov GH 1936, 226. Etxe aurreko ate-alboak lizar-adarrez [...] apaindu oi dira toki askotan. JMB ELG 118. [Gizartekeria] zugatz andia egin da, ta bere beso ta adarrak alde guztietara zabaldu ditu. Eguzk GizAuz 26. Haizea heldu da mendi-zokotik, fruituak adarretarik aurdikitzen dituela. Lf Murtuts 2. Pago, aretx eta gaztañe adar andidunez. Akes Ipiñ 23. Bakan badaude, adar sendo ta luzeak ematen dituzte. Munita 84 (v. tbn. 61). Zugaitza [...] iñaustea (adarrak kentzea) ona al da? Ib. 61. Zuaitz aundi ta sendoa zana / ainbeste adar egin zan / Eta geroztik ikusten degu / zein eta nola gabiltzan. / Artzai bakar bat da egizkoa / Jesukristoren eleizan. Basarri 2. Zuen arbola indartsu dago, / adar sendotan betea. Ib. 119. Zugatz gaztien adar sendoak. BEnb NereA 238. Lore-illian fruta-zugaitzak [...] adar guziak loretan. Uzt Sas 332. Arte-arbolari adar lodi bat kentzeko asmoa dut. Berron Kijote 97. Itz batean esateko, euskal-ipuiak eta bertsoak elkarren senide dira, adar beretik ondu diran frutuak dira, enbor batek bota dituen adar bi. (In MEIG III 109 ). Urre-koloreko adarrak zituen, eta haietatik zintzilik zilarrezko fruituak. MEIG IX 105s.

v. tbn. Tt Onsa 153. Egiat 213. Arch Fab 111. Gy 290. Hb Esk 73. Bil 163. Apaol 76. Elsb Fram 136. Arb Igand 90. HU Zez 55. Ill Testim 8. Goñi 25. Echta Jos 32. Noe 74. EusJok 98. Lh Yol 38. Inza Azalp 98. Enb 46. Etcham 212. Ldi BB 58. TAg Uzt 139. EA OlBe 11. Iratz 35. SMitx Aranz 217. Bilbao IpuiB 188. Erkiag Arran 96. Etxde JJ 196. Txill Let 60. Zerb Azk 32. Osk Kurl 147. Gand Elorri 107. JEtchep 23. Zait Plat 7. Matx Gazt 19. Arti Tobera 279. Ibiñ Virgil 84. NEtx LBB 182. Ardoy SFran 83. Lasa Poem 58. Azurm HitzB 59.
(Fig.).
Sendatu zaizko [elizari] zauri handiak, sorthu adar berriak. Hb Egia 123. Zuberoan ditugu adar bi / Laburdi irugarrena, / Bizkai, arabar, gipuzkoarrak / osatzen degula dena, / ori munduan jakiña dago. Tx B 220. Dirua dogu danon errege, / ez dauka ate itxirik, [...] Giza-bizitzan adar guztiak / diruak daukaz loturik. BEnb NereA 240.
Urhez estali zituen, hala kerubinak nola adarrak eta bertzeak. " Palma" . Dv 3 Reg 6, 32 (BiblE palmondo; cf. PALMA-ADAR).
(Como primer miembro de comp.).
Arbola-ebakitze, adar-auste eta besteak. Lard 309. Arbola edo zuaitz beraren adar-inguru, arbasta, txotx eta [kimuak] . Aran SIgn 200. Adar zathi ttiki bati alde bietatik zorrozten zaizkio puntak [...]. Hauxe da irularia. Osk Kurl 77.
(En las exprs. adarretatik aldendu 'no andarse por las ramas', adarretatik ibili 'andarse por las ramas').
Baña aldendu gaitezan adarretatik eta guazan gerrira. Gure mutillak [...]. Kk Ab II 13. Bainan goazen harira, adarretatik ibilteko nahikoa da ta. Osk Kurl 97.
Bada sugeak mihia du bi adarretakoa eta bi puntetakoa. SP Phil 352 (He 355 bi puntetakoa ). Huna gero mahain bat, [...] zango bakhar delarik, xutik badagoke! Bainan zango bakhar hura hirur adarretako da. Prop 1897, 118.
Rama, línea genealógica.
Dabiden adarretik behar da, eta Biryina behar du ama, dio Isaiak. Hb Egia 47 (Dv traduce: "de la race de David"). Hastean nihork etzakien non eta nola sorthu behar zuen Salbatzaileak; [...]. Gizona behar zuen, Ebaren adarretik zenaz geroz. Ib. 46. Laphurtarrak eta giphuzkuarrak neure ustez eskualdun adar beretik dira, ezen elgarren eite eta iduri ainhitz dute. EskLAlm 1876, 3 (ap. DRA). Seme nagusijaren adarretik urteten dira beste lau adar, eta euretan, bere lau semien ixenak. Kk Ab I 87. Eta onetara, adarrik-adar, edo belaunik-belaun, lenago esaten zan lez, beti seme nagusijetatik, Don Kazintto gaurko etxaunaganaiño; beronen ixena ta bere anaienak dagoz jatorri-zugatzaren azkenengo abarrian. Ib. 87.
Bertze asko mintzaien ethorkia, heien erroak eta adarrak errexak dire hatzemaiteko. Hala nola frantsesa, española, anglesa noizdanikakoak diren eta zertarik eginak, erranen dautzute xuxen gizon argituek. Arb Igand 16.
Cabo (de tierra).
Lurrak bi adar: Urguill, Igeldo, / ugartea aien erdian. "La tierra tiene dos cabos" . Or Eus 385.
Ramal. "(G-bet), ramal de ferrocarril" A Apend .
Uhaitz horrek sarde egiten du itsasora heldu baino lehen eta haren bi adarren artean bada zelhai bat ederra. Prop 1884, 77. [Bidearen] adar bat baitoa herrirat buruz. JE Ber 10. Batasun bide horrek, ordea, bidagurutz asko izan ditzake. Ez dakit, beraz bide-adarrik onena hautatu ote zen beti. MEIG VII 163.
Afluente. v. IBAI-ADAR.
Bainan ez ote dire Ugarana eta Mirirrin Ainhoan elgarretaratzen diren aipu dugun Ur-Handiaren bi adar? Lehen bi adarrak menturaz. Zerb Azk 49.
Brazo de la cruz.
[Obedienzia, kastitatea, pobrezia] dira gurutze espiritualeko hirur adarrak. SP Phil 245s ( ( He 248 aldaskak ) ). Gaixtaginik handieneri ez ohi zaizkitzaten eskuak itzatzen, bainan bai bakharrik bi besoak kurutzearen bi adarren gainetik eman. HazpKalb 186. Huna zer zuten atxeman: egurrezko gurutze hautsi bat, gaineko adarraz, gabetua! Bazen aski. Gurutze bat hirur adarrekin? Nun zen laugarrena? Zerb Azk 94.
Rama (de una ciencia, disciplina, actividad, etc.).
Zaingo onen adar guziak berea eman dezaten. "Todas las ramas anejas a este Departamento" . EAEg 31-10-1936, 182. Lehen lehenik jakitatearen adar guzietako jakintsunek behar dute elgarretaratu. Herr 10-11-1955 (ap. DRA ). Fisikan, Kimikan, Osagintzan eta beste jakintza-adarretan bihar diran hitzak zabaltzeko. Osk Kurl 119. Nik esango nizuke soziopolitika soziolinguistikaren adarra edo dela. MEIG IX 81.
Cf. adarkatu (2).
Izarrak behera-zolan utzirik, iragaiten irrintzina, bihurgune edo adar bat gabe. SoEg Herr 17-3-1955 (ap. DRA , que traduce "sinuosidad").
3. (V, G, AN, R) Ref.: A; Iz LinOñ 182 .
Extremo del respaldo de la silla, del cabezal de la cama, etc. "Pie de catre, silla" A. "Antxiña matasea silla-adarrean ipiñi ta aren bueltan ibilli bear izaten omen zan aria arillean batzeko" Iz LinOñ 182. "Jertsie sille-adarrien utzi" (G-azp). v. OHE-ADAR, mutur.
Enzun nezan boz bat Iainkoaren begien aitzinean den aldare urrhezkoaren laur adarretarik prozeditzen zenik. "Des quatre cornes" . Apoc 9, 13 (TB, Ur, Ip, IBe adar; He kantoin, Dv izkina, Ol, Ker, IBk, BiblE ertz). Igo dira gosaltokira, ta txokolatea an zegoan oso osorik; baita sotana ere, alkiaren adarrean. Or SCruz 26s. Aurrak ematen ditu / iñoiz lan ederrak: / batzutan lo artzeko / eragin bearrak, / noiz autsiko ote diran / seaskan adarrak. Uzt Sas 33. Kamadarrari --oe adarrari--elduta arratsalde guztia negarrez igaro oi neban. Etxabu Kontu 129.
4. (V-ger-gip, G-azp; Lcc, H) Ref.: A; AEF 1955, 164; Iz ArOñ. .
Cuerno (instrumento de viento). "Bozina para tañer, adarra " Lcc. "Unos cuernos grandes a manera de bocinas, que tenían llamados adarrak " IC II 53. "Corne à sonner" H. " Abilosen adar (V-ger), cuerno que se toca de noche para espantar jabalíes, zorros, etc." A. " Adarra jo, tocar el cuerno, instrumento de viento" Iz ArOñ (cf. infra ADARRA JO). Cf. TAV 2. 2. 12: "Ubicumque Navarrus aut Basclus pergit, cornu ut uenator collo suspendit et duo iacula aut tria, que auconas uocat, ex more manibus tulit (s. XII)". Cf. supra (1). v. ADAR-TRONPETA, TRONPETA-ADAR, deiadar (2).
[Aingeruak] hanturen du bada suge didurien adarra, / Zeñen adituren baitu munduak deihadarra. EZ Man I 81. Kanta iazozue harpan / Loriako tronuez: / Adar ozen bai biola, / Eta berze soinuez. (Ps 97, 5). Hm 66. Yotzen berritz adarra eta Karlek aitzen; / Dakharken hats luzeak ez guti izitzen. Hb Esk 61. [Plazan] iru edo lau mutiko, ez zuzenenetakoak, burlaz adar aundiakin soñu jotzen. Urruz Urz 12. Bere adar zilatuarekin agintzen zituen gazteluko gudulariak, iardokitzeko prest izan diten. Zub 83. Adarra joaz ibiltzen ziran otsoak uxatzeko . (G-goi). AEF 1955, 164. Berebiziko zarata atera oi zuten zintzarri, idi-adar eta pertzakin. Etxde JJ 171. Ebanjelari deia / adarrak aldarri. 'Anuncia el pitido la voz de los evangelizadores' . Gand Elorri 56. Entzun dut inoiz bidean / adarraren hots zolia / mendi loen bizkarretan / kemen oihartzun laru. Azurm HitzB 38. Nola den tristea / basoetan barrena / adar hasperena / hondamena jotzen. Ib. 38. Ikasteko zeuden oraindik adarretan (turutetan) putz-egiten. Ibiñ Virgil 93. Hark ere jotzen zuen bere txolarteetan, adarra gainera, euskaraz esateko gogortxoa dirudien arren. Orain badira 4.000 txistulari Euskalerrian. MEIG I 62. [Larramendik], bertsotan hasi zenean, edo behintzat bertsoak argitara zituenean, adar epikoa jo zuen gehien bat. Eta ikus dezagun nola orrua eragin zion adarrari poesiaren Fray Gerundio honek. MEIG I 216 (v. tbn. MEIG VII 121 adar epikoa jotzen saiatu zenean )
v. tbn. Sabiag Y 1934, 30
"Sirena. Jornada laboral. Adarretik adarrera lana guk, moteill. Praikako (fabrikako) adarra (G-goi)" Gketx Loiola. . "Sirena de buques, fábricas, etc. Adarrak jo dau (V-m)" DRA. .
Adarraren soinu hori berantetsia zuen langile batek. Larre ArtzainE 95.
5. (G-bet, S; SP, Dv) Ref.: A; Lh .
"Noeud d'arbre" SP. "Noeud dans le bois" Dv. "Nudo de árbol" A. v. ada begi .
6. "Ligne produite par un coup" Dv. "(B), cardenal, marca, señal producida por un golpe" A. Cf. infra ADAR TXAR.
7. (L-ain ap. A ; Dv).
"Filón, vena de minas" A.
8. (G, L, BN, S; Hb ap. Lh., Dv (BN-bard)) Ref.: A; Lh .
"Orage" Dv. "4.º (BN-baig), borrasca; 5.º [...] manga de agua" A. "Bourrasque" Lh. Cf. ADARREZ, HARRI-ADAR, ERAUNTSI-ADAR, GOIBEL-ADAR, HODEI-ADAR.
Arratsalde erditan, gau ilhuna, dorphea, zinez izigarria, ximixta hori eta gorriak ilhunbearen argitzaile. Adarra lehertu baino lehen elizara lasterrez joanak. Barb Sup 142.
9. (V-ger, L, BN, S; Dv) Ref.: A; Lh .
Calzador. "Chausse-pied" Dv.
Yauntzi nahi zintuzke [zapetak] [...]? --Ori adarra: yar zaite. Darthayet Manuel 386.
10. Registro de órgano.
Zer-io andirik eukiten eztaben organisteroak, adar bat edo errejistro bat atara ta beste bat sartu ibilten direan antzera. A Txirrist 122.
11. (B ap. A ; VocB ).
"Un respiradero que tiene la bóveda del horno" VocB . .
12. (G, S; Foix) Ref. A; A Apend. "(Sc), callo" A. "Callosités de la main, eskü adarrak" Foix.
13. "(L-ain, BN, S), chichón" A. "Bosse [...] par un coup" Foix.
14. Interés, rédito.
Bi milloiok ikutu gabe, ta bi milloion adarra urtero eralgiaz, oñarri-dirutza azi-bearra nago. Ldi IL 116. Diru mordoxka ori yar zak "Euskaltzaindi" naiz "Eusko-Ikaskuntza" zaipean, ta aren adarraz, aren ekarri edo korrituaz, sariztu zak, urtero, nonnai argitaldutako euskel-idazlanik onena. Ib. 103.
15. (Con egun, arratsalde, negu, etc., para expresar la duración de la unidad de tiempo referida).
Garizumaren adarra, / luzea, baiña bearra. "La Cuaresma es larga de pasar" . Or Eus 183. Negûk, legortêk, ez baleza luza adarra, / ganbaran gaiñez daite lên-urteko zârra. "Si el invierno o la sequía no se prolongasen excesivamente" . Ib. 289. Oraindik gogo lukete, egunak / luzego lezan adarra. "Que el día prolongase un poco más sus horas" . Ib. 318. Elkarrekin labur du adarra atsaldeak. "La tarde se les hace breve" . Ib. 365. Urren astên Pestaburu da: / moztu du urteak adarra. "El año ha terminado su carrera" . Ib. 424. Arratsaldeak beragandik baiño arago luzatzen du adarra. Amez Plat 13 (ap. DRA). Pasko aurreko gaba ospetsuan bataiatzen ziran kristaugaiak. Eta berrogei eguneko garizumaren adar luze orreri lotu izan bear zuten, asmo ori zuten guziak. Eston Iz 129.
16. Broma. Cf. ADARRA JO.
Silla okerreko aldera jarrita bear ez dana esateko adarra ortza tartean artzen duteneko beste. Anab Usauri 40. Emen adarrerako / beti da denbora. Olea 188.
ADAR-ABERE. "Adar-abere, adardun abere" Zait Sof II 146.
ADAR ALFER. "Adar alferra, branche gourmande" Dv (s.v. alferra).
ADAR-HANDI. De cuernos grandes.
Bi idi handi kopeta-zuri, / Bizkar-beltz, adar handiak. Elzb Po 197. Lardaxkan bare adar-aundiyak. MendaroTx 102. Beratzi zezen adar aundi. "Nueve toros de gran cornamenta" . Or Eus 107.
Cornudo, (marido) engañado.
(Katixa:) --Uste baduk hik / lotsa hizala / urdi adar handia, / korajeria balin baduk / rainaigu ene hunkitzera. / (Pierris:) No, hortxe dun urde, / puta sara, ahardia, / larria idoki dinat / mando mula biharra. PierKat 50.
ADAR-APAL. a) (V, S (-ph-); adarphal S). Ref.: A; Lh (adarphal); Elexp Berg. "(Animal) cornigacho o cornicacho" A. "Gure bei beltza adarrapala da baiña ala ta be onena beziñ ona uztarrixan" Elexp Berg
b) (V, S (-ph-)). Ref.: A; Lh (adar-aphal). "(Árbol) de ramas bajas, inclinadas" A. "Bas de branches (S-saug)" Lh.
ADAR-APOTZ. "(V), corniquebrado" A. v. infra ADAR-MOTZ.
ADAR-ARANJE. "(Sal) /-anxe/, cornamenta" A.
ADAR-AZAL. "Adar azala , el cuerno exterior que puede desprenderse" Iz ArOñ .
ADAR-BAKAR, ADAR-BAKOITZ. v. adarbakar, adarbakoitz.
ADAR BAT FALTA IZAN.
Orrek beti adar bat falta dik. (AN-gip) 'Burua ez zeukak oso ongi' . Inza NaEsZarr 842.
ADAR-BATU. "(V), corniapretado" A.
ADAR-BILDU. "(G, Sal), adar- biltu (R), de cuernos arqueados hacia dentro" A.
ADAR-BIHURRI. De cuernos retorcidos. v. ADAR-KAKOL.
Urrena, saldoaren buruzagi antzo, bost aker adar-biurri, begiratu-oker, elkarren parean. Or Mi 42. Artaldeari beti aurrelari dabilkion ari adar-biurria. TAg Uzt 86.
ADAR-BOLA.
Bola con que se embotan los cuernos de los toros. " Zezenake adar-bolakin, ta ezta adarra sartu bildurrik izaten " ZestErret (s.v. zezenak ).
ADAR-BUZTANDUN. Provisto de cuernos y cola.
Ikusi ebazala alde txarreko tximel-gorriak eta adar-buztandunak. Kk Ab II 43.
ADAR-DEI. Toque, sonido de cuerno.
Iru adar-dei entzun dira [...]. Udalaren erabakiak irakurtzera dijoa. Anab Usauri 6.
ADAR-EGILE (El, la) que pone cuernos, comete infidelidad sexual.
Ezarten zitizün unestak gaztelin, / Ustez adar egiler fabore egin, / Orai berak badütü borontin. 'Croyant favoriser ceux qui font porter des cornes' . Etch 428.
ADAR-HEXURREZKO.
Santxo zutik gelditu zan kopa-serbitzari; adar-exurrezkoa zan kopa. "Era hecha de cuerno" . Berron Kijote 123.
ADAR-HEZUR. "Cornillon" T-L.
ADAR-GAINEAN. "Adaganean, [...] (V-m), asustado, azorado, despavorido" A. v. DARDA-GAINEAN.
ADAR GAINEKO. a) "Adaganeko (V-m), cuatro ganchos que se fijan en los cuatro cuernos de la pareja de bueyes, para sostener el yugo" A.
b) "Adaganeko, lo que está sobre el árbol, por ejemplo, la fruta no caída sino recogida sobre el árbol mismo" DRA.
ADAR-GILTZA (S ap. Lh; H (S) A Apend). "Adar gilza (S), corne naissante d'un agneau, chevreau" H.
ADAR-GOGOR. De cuernos fuertes.
Ari bizkorra / adar-gogorra. Azc PB 286.
ADAR-IHAR. "Ad[d]ax, adarihar abrea" Urt I 136.
ADAR-ITSU. "Adar-ütsü (Sc), rama o trozo podrido de un árbol" A.
ADAR-JOKA.
a) "Tomando el pelo. Orrek beti alkarri adar-joka dabitz" Elexp Berg. Cf. ADARRA JO.
Leon Bravo Picó ziran mutil onen izen-abizenak eta ara nola zegioen deadar mutikondo lotsagabeak adarjoka: [...]. TAg Uzt 63.
(Con adarra, det.).
Ta guziek adarra yoka asi zitzazkion. ' Et elles la plaisantaient' . Or Mi 35.
b) "(G-nav, AN), juego de niños (arrojan piedras contra una pezuña de ganado vacuno puesta en pie a cierta distancia)" A. Pese a la trad., no está claro que se use como sust.
ADAR-JOTZAILE ( -joteille V-gip ap. Elexp Berg ), ADAR-JOLE. Persona aficionada a tomar el pelo, bromista. "Adar joteille amorratua zuan ire aittajauna" Elexp Berg. Cf. infra ADARRA JO.
Adar-jotzalle asko daukoguz gero munduan! Bilbao IpuiB 23. [Pernando Plaentxiatarra] biotz oneko adar-jotzalle bat besterik ez da. SM Zirik 53. Galdo-txiki ziri-sartze kontuan atzian gelditzekua ez-pazan be beti izaten zituan bere inguruan beste adar-jotzalle batzuek pe axaxa emoten. Ib. 90. Izan be, adarjotzalliak, adarra jotzekuak biar ditu. Ib. 91. Kondia zan kontulari, alaiki, adar-jotzallia. Etxba Ibilt 468. Adar-joleak ere / beti an da emen, / gauzari emateko / millaka aitamen. Insausti 186. Asteasuk adar-jotzaille fama badu lenago ere. Ib. 236.
v. tbn. Ataño TxanKan 154. Zendoia 51. Adarjotzale: Carta de Mendi-Lauta a Lizardi, 16-4-1929 (ap. DRA).
(Con adarra, det.).
Adarra-jotzalliak / badira kanpotik, / galdutzian burlaka: / Aldegin zan ortik! Auspoa 127, 73.
ADAR-JOTZE.
Tomadura de pelo.
Onak egozan eurak orduan iñoren destañak entzuteko ta erbestekoen adar-joteak bakean eruateko! Ag Kr 169. Adar-yotze au (zumba hau) guzien artean zorrotz mingarri ta luzeena da. A Y 1934, 11. Barre egin? Betillunez jarri? Ez ekian zetara jo [...] Patxoren adar-jote au zala-ta etzala. Bilbao IpuiB 136. Orduan, gaitzizena ontzat artzen ez eben guztieri adarjotze geiago eitxen ei zetsen. SM Zirik 91.
v. tbn. Adar-jote: Altuna Euzk 1930, 471.
Bañan Txirritak beti billatzen eban berari adar-jotze alde ipintzen zetsezen larritasunetatik urtetzeko bidia. SM Zirik 58.
(Con adarra, det.).
Eta bein sekulako adarra-jotea asmau eben kaletar demoniñokumeek. Alzola Atalak 58.
ADAR-KAKOL. De cuernos retorcidos. v. ADAR-BIHURRI.
Adar kakol, usain gaixto, heian dugun / akherra. Ox 112. Adar kakola bizar luz / Orai lanetan: / Ezker, eskuin abiatuz, / Sei zazpietan, / Ezin jali [akerra], zangoz eskuz, / Neholaz betan! Ib. 89.
ADAR-KIXKITA (BN-lab ap. Lh pág. 8, en una descripción de cornamentas). v. ADAR-GILTZA.
ADAR-KOSKA. v. HEDE-KOSKA.
Ortaz gañera uztarriak, beste zati auek ditu: lau adar zulo edo uatz, lau adar-koska edo ere-koska [...]. "Cuatro sujetadores o enganches para los cuernos --'adar-zuloak' o 'uatzak'--; cuatro muñones --'adarkoskak' o 'erekoskak'--" . Garm EskL I 124.
ADAR-KULO (-khülo S; H (s.v. khuloa)). Ref.: A; Lh; Lrq. "Adar-khuloa, se dit d'une vache, d'un boeuf qui ont les cornes tournées la pointe en dedans" H. "De cuernos arqueados hacia dentro" A. "Qui a les cornes arquées" Lrq. v. arkulo.
ADAR-KURRO. "(Sal, R), bestia de un cuerno cortado" A.
ADAR-LUZE.
a) (Árbol) de ramas largas.
Isasiko etzagunek bere basoetan atxineko garrastadui eta aretx adar-luzeak gaur baleukoz [...]. Akes Ipiñ 24.
b) De cuernos largos.
Asto ta bei adar luzeak ere, ixil-ixillik gelditzen ziran. NEtx LBB 92.
ADAR-MAKUR (V-ger-gip, Sal, R). Ref.: A; Elexp Berg . De cuernos arqueados. "Cornigacho" Elexp Berg.
Oi, aker adar makurra! / Bizkarra dik, bizkarra din / Burdina bezen gogorra! Ox 89.
ADAR-MEHE. De ramas delgadas.
Zugatz-adarme batean dardarizoka, karnaba kaxka-gorri bat guzien gain ageri zan. Alz EEs 1924, 91s.
ADAR-MOTZ (V, G ap A; -mutz S ap. A y Lh; -mutx S ap. Lh y Lrq). Mogón. "(Bête) aux cornes coupées" Lh. "(Bête) qui a une corne coupée, ou les deux" Lrq.
Ejipzioen asi zenian gizabidea, bazien idi etxetiar, idukiz bi azkarandar, adardun bat, eta berzia adarmotx. Garral EEs 1925, 22. Bei adar-motza marruka. MendaroTx 97. Auntz adar-motxa, txerri isats-motxa, arkakuso begi-bakarra. Or Eus 63n. Zezena adarduna da, maizenik, [...] baina adarmotz ere izan daiteke. MIH 387. Badaiteke agian gizona adardun izatea, zorigaiztoak jo badu, baina inola ere ez adarmotz. Berez, jaiotzez eta naturaz, adargabea delako. Ib. 387. Idi-parea ez zan / lanerako lotsa, / Trakino gorria eta / Txato adar-motza. Zendoia 17.
ADAR-MUTUR.
a) Punta, extremo de un cuerno. v. ADAR-PUNTA.
Eltzen dio zezenak adar-muturrekin, eta [...] zazpi kana gora yaurti du atzera. Or Mi 50. Garai onetako zulodun adar-mutur bat ere [billatu ginduzten] . JMB ELG 58. Orein-taldeak [...] elurpean lotuta, adar-muturrak doi ageri zaizkiela. Ibiñ Virgil 101.
b) Extremo de una rama.
Beiak beera asi zan Nikanor, eta eskuak [madari-arbolearen] adar-mutur singleari oratu eziñik. Erkiag BatB 96.
ADAR NAGUSI. Rama principal.
Laugarren urthean mozten dira adar nausiaz bertze guztiak. Dv Lab 353 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Sokaren bi buruetarik bat estekatzen du gerezi ondo baten adar nausiari. Barb Sup 99.
ADAR-OKER (V, G, S). Ref.: A; Lh. "De cuernos arqueados, cornituerto" A. "(Bête) aux cornes tordues" Lh.
Matxin akerra makerrakoren aker adar okerra baño, akerrik okerrik ez dot ikusi nik. Mg PAb 176. Akerra, da esatea adar-okerra. Ib. 176. Sasiyan aker adar-okerra. MendaroTx 100. Ez det ikusi Akerreneko akerrak bezin adarrak okerrak dituan aker adar-okerrik. EgutAr 5-2-1963 (ap. DRA ).
ADAR-OKER.
De cuerno(s) torcido(s). " Adar-okerra, gacho" VP 43r.
ADAR OKERREKO. De cuernos arqueados.
[Sorgiñak] zabaldi artan egiten zituzten beren billerak [...], adar okerreko akerrari bere agurrak. Eston Iz 87.
ADAR-OPIL. "Amabitxik besoetakoari Paskoz emon oi eutsan edo dautsan opilak izen asko daukaz: [...] Beran ta Naparroako alde batzuetan adar-opil" A EY I 189.
Bazkuetan amagutxiak alabatxiari eta semetxiari adar-opila erregalatzen die. A EY I 189.
ADAR-ORRATZ (Pl.). Rama y hoja (de pino).
Lurrak irabazi egiten du utzi zaizkion [insignisaren] adar-orratzak ongarri ditualako; simaur biurtzen zaizkiolako. Munita 62.
ADAR-HOSKA. Tocando el claxon.
Automobil bat igaroten bada adarroska atsa ta autsa dariyozala, beriala igarriko dautzu zein markakua dan, Buick ala Chevrolet ala [...]. Kk Ab II 154 (v. tbn. I 51).
ADAR-HOSTO (Pl.). Rama y hoja.
Lawsongo zipresaren antza badu; bere adar-ostoetan zerbait kolore illuntxeagoa. Munita 90.
ADAR-HOTS.
a) Sonido de cuerno, de trompetas.
Adar-otsa ixildu zanian. Urruz Urz 15. Adarrotsa entzunda, bereala mendira alderatu beitez guziak. Ol Ex 19, 13 (Ker adarrotsa; BiblE turuta jotzean ). Burrukalarien garra ta iskilluak ikusi bear ditu zaldiak, adar-otsak iasan eta gurpillen azotsa. Ibiñ Virgil 98. Gizon aren adarrotsa, / bai geroko eriotza / oraindio be euskaldunaren / gomutamenean datza. (Interpr?). Atutxa Mugarra (ap. DRA ).
b) Ruido, crujido de una rama al romperse.
Alako batean: Adar ots aundia entzungo da, ta gizon garraxia. Or dator gure Patxi [...] adarra baiño lenago lurrera. NEtx LBB 183 (hablando de un hombre que cae al suelo al romperse la rama sobre la que se apoyaba).
ADAR-PALET (S). Ref.: A (adar-paleta); Lrq (adarpalet [oxít.]). "De cuernos muy arqueados hacia fuera" A. "(Bête) qui a l'encornure large [arquées au dehors]" Lrq. v. ADAR-ZABAL.
ADAR-PUNTA.
a) Extremo de una rama. v. ADAR-MUTUR.
Zuhamutan okhilak egiten biradak, / Dohalarik itzuliz adar puntaraino. Hb Esk 237. Sendagarri bezela, bere adar-puntak edo muskillak erabiltzen dira. Ostolaiz 57.
b) Punta, extremo de un asta.
[Toreadoreak] kapetan badituzte zazpi koloreak, / Zezen tirriatzeko etxatuz hetarik, / Nihor denean hurbil adar puntetarik. Hb Esk 220. [Zezen bat] zen ikhusten, / adar puntak su kharretan. Zby RIEV 1908, 419. [Beiaren] adar-puntara begira. Or Eus 174.
ADARRA JO ( (V, G-azp-goi, AN-gip)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 164. Tomar el pelo, fastidiar, chancearse de alguien. "Adarra jo, tronpia jo, jo notxan adarra, hacerle a alguien una mala jugada" Iz ArOñ. "Adarra joten esandako ipoñak dira orrek, esos son cuentos dichos en broma" Etxba Eib. "Adarra jotzearren esan dau (V-gip)" Vill. "Tomar el pelo. Adarra jote jostek bibotia laga dotelako" Elexp Berg. Cf. infra ADAR-SOINU. v. HARPA JO. Tr. Documentado en autores meridionales desde finales del s. XIX.
Aai, zu, politok, or zaukadaz, nori adarra io daukazunean pozik! A BeinB 40. Dirua kendu eta / eman paper zarra, / au bai dala jotzia / ederki adarra! Urruz Urz 19. Barre egiteutsien, barre algaraka, ta adarra jo gañera galanto. Ag Kr 144 (v. tbn. G 355). Publikuari nabarmenago / adarra jotzen ez da errez. EusJok 112. Zikintzeko bildurrez / esku guri piñok, / euk adarra io eta / lana barriz iñok. Enb 161. Katalin sorgin, ezkildorretik, / apezari joz adarra. "Tomando el pelo al cura" . Or Eus 345. Ez deustak barre geiagorik egingo, ez. [...] Geiago, beintzat, ez deustak adarrik joko. Bilbao IpuiB 37. Orain arte adarra jo yaustak polito jende-modu onek. Baiña ikusiko yoguk nork urtetan yoken azkenean garaille. Ib. 130. Ta gogotik adarra jo bear eutsoela emon eutsen buruak. Ib. 246. Narbartetarrak adarra jotzen asi zitzaizkion. Gero-ta iseka ta par-algara aundiagoak egiten zioten. Anab Poli 101. Bein adarra jote alde, bertsuen puntuak "ist"ekin amaitzen zirala ipiñi zetsezen. SM Zirik 58. Mandarri aundi batekin berdinduko duzu soroa len-bait-len, [...] legortearekin pitzatuta nola-naiko izurriek adarrik io ez dezaizuen. Ibiñ Virgil 73. Igarten zuan aita adarra jotzen zebilela, ta etzion sinhestu. Osk Kurl 102. Adarra jotako senarrak eta [...] batez be fralle gizajuak euren gain ditxuela burlarik larrixenak. Etxba Ibilt 453. Aren galde zirikagarriak entzunda, adarra ioten ari zala zirudien. Zait Plat 89. Eta itandu ei-eutson gizonak, adarra jotearren: [...]. Alzola Atalak 55. Adar jo kontuan bazarie mutillek. Baiña ez dakit ba ezer artezik esan deutsazuen Don Luziori. Bilbao IpuiB 101. Baña diabruen bat ebilkion, antza, atzetik gure Txantoneri adar jo-gurarik. Ib. 249. Erdara izan ohi dugunez jakite-bide, zenbat ere ezikasiago, hainbat ere euskaldun jatorrago. Hori ez da adarra jotzeko gogoa baizik. MIH 230. Adarra jotzea gogoko badu, ez du halere hurkoa gehiegi larrutu nahi. MEIG I 185. Ziria sartzen eta adarra jotzen. Ib. 215.
v. tbn. Auspoa 107, 118 (ap. ELok 306). Yanzi 208. Olea 249. Ataño TxanKan 99. EEs 1915, 282 (ap. DRA). Loidi 66.
ADARRA JOTZEKO. Persona a la que tomar el pelo, de la que chancearse.
Izan be, adarjotzalliak, adarra jotzekuak biar ditu, eta onek minberatzen diranak izaten dira, ta ez jamonik eitxen ez dabienak. SM Zirik 91.
ADARRAK JO. a) "Adarrak iotzea, faire un charivari" H. b) "Adarrak yo, comenzar a tronar. Adarrak yo dio, ha comenzado a tronar" Asp Leiz 332.
ADARRAK SARRARAZI. Hacer retractarse.
Aphez bürü mehe edo beruegiari jaun aphezküpiak adarrak sar erazi; aphez gaizuak leteraz aithortü gaixki egin ziala. ArmUs 1892, 134.
ADARRA SARTU (L-ain, R-uzt ap. A). "Engañar a alguien" A. v. ADARRA JO.
Sartu nai baliguke / etsaiak adarra / Jesus ari eskatu / garaitzeko indarra. Auspoa 97, 89. Baiña bildur naiz, munduak, logika obeagorekin jokatzen ez ote duen ikasiko. A, adarra sartu ziguten? Ondo dago. Jakingo degu, bai, zer egin. Vill Jaink 80.
ADARREZ. A cántaros. "Adarrez dator euria (G), la lluvia viene en manga, llueve a cántaros" A. v. adarka (I, 2).
Elurra lodi, euria adarrez, ostotsak (trumoiak) belarriak gortzeko zorian. A Ardi 100.
ADARREZKO (Adnom.). "Cosa de cuerno, adarrezkoa" Lar. "Cuerna, vaso de cuerno, adarrezko edontzia" Ib. "Eitzari arek zeroian polbora ontzixa, adarrezkua" Etxba Eib.
Isturitzen maiz arkitu izan diran adarrezko eta ezurrezko langai, arrizko zanpagai [...]. JMB ELG 37 (v. tbn. 48). Lur-ontziak ara ta onera erabiltzeko ez izan onak, eta orregatik adarrezkoak (kutxarroak) zorroan eraman oi dituzte. Ib. 43. Adarrezko onillarekin ardoa ematen die edaten. Ibiñ Virgil 104.
ADAR-SARDE (V-m-gip), ADAR-SARDA (V-gip), ADAR-SARDI (AN-gip-5vill), ADAR-SARDIN (V-arr). Ref.: A (adar-sarde); Iz ArOñ (adarsardia); Elexp Berg (adarsarda). "Corniveleto, de cuernos levantados" A. "El (ganado) que tiene los cuernos mirando adelante" Iz ArOñ . "Zezenaren tankerara adarrak dituen aberea (behia edo idia). Zezenan zerera dauzkana, adarsardia" Elexp Berg .
ADAR-SOINU. "Norbaitek adarra jo eta jo diharduenean, sekulako adar soiñua darabilela esan ohi da. Afalostian, azelakotxe adar-soiñua entzun biar izan zeban nobixuak" Elexp Berg. "Etortzen dan bakoitzian beti adar soñuan etorri bearra, beiñerez serio" (V-gip).
ADAR-TAPA. Bola u otro elemento empleado para embolar los cuernos de un toro. v. ADAR-BOLA.
Zezenak beharko dute ukan sudurrekoa edo adar-tapak barrarekin. Herr 2-6-1955 (ap. DRA ).
ADAR-TENTE (V-gip, G-to). Ref.: A; Elexp Berg. "Animal de cuernos tiesos. Iri bat adartentia ta bestia adarrapala" Elexp Berg . v. ADAR-TXUT.
ADAR-TRONPETA. Cuerno (instrumento de viento).
Adartronpetak iotzen duen orduan. Urt Ex 19, 13 (BiblE turuta jotzean).
ADAR-TURUTA. "Corneta, de cazadores, adarturunta" Lar. "Adar-turanta (Hb), cor de chasse, olifant" Lh. v. supra (4).
ADAR TXAR. "Impresión, señal. Adar txarra, mala señal, mala impresión. Adar txarra eman nion, me produjo mala impresión. Litm., le dí mala señal" Asp Leiz .
ADAR-TXONPOR. "(R), de cuernos hacia arriba casi juntos" A.
ADAR-TXORDO (V, G-to ap. A), ADAR-TXORDA (V-gip ap. Iz ArOñ). "Cornigacho, animal cuyos cuernos tienen las puntas inclinadas hacia el suelo" A. "Adartxordia da , se dice de la vaca que tiene los cuernos arqueados para adelante. Adartxordua , se dice del buey que tiene los cuernos hacia adelante y las puntas hacia dentro" Iz ArOñ (s.v. txorda). v. txordo (3).
ADAR-TXUT (Sal, S, R). Ref.: A; Lrq. "De cuernos levantados" A. "Qui a les cornes dressées" Lrq. v. ADAR-TENTE.
ADAR-TXUTI. "Adartx u ti, [...] animal de cuernos tiesos" Elexp Berg . v. ADAR-XUT, ADAR-TENTE.
ADAR-UGARI. Frondoso, ramoso. v. adartsu.
Etxe txikiak, txabolak, kaxetak eta, orien guztien tarteetan eta inguruan, palmera lirain adar-ugariak. Anab Aprika 29.
ADAR-UKALDI ( -kh- Darric (L) ap. DRA ), ADARKALDI (S ap. Gte Erd 66; Darric ap. DRA ). Cornada. "Adarkaldi bat eman zeion (S)" Gte Erd 66. v. adarkada.
Ostiko batez du yotzen zamariak, / adar-ukhaldika sistatzen idiak. Gy 101. Corrida de toros hartan zezenak zaldieri adar ukaldika tripak lehertzen zazkotela. Zub 111 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Orduko ohidura zaharkileri jarraikitzen gira, eskatzen dugularik izpiritu ilun edo debruaren adar-ukaldia. SoEg Herr 2-10-1969, 4. Adar ukaldirik emaitekotan, adardunari emok. EZBB I 25.
ADAR-HUSTU. Vaciarse las ramas (de hojas), quedar la rama desnuda.
Aspaldi dago, adar usturik landa zaarreko urritza. Gand Elorri 173.
ADAR-HUTS (Árbol) con las ramas desnudas, sin hojas.
Sar eta, zuaitz yantziak. / Urrats bat egin, ta, adar uts. / Oroipen-txoriez zeuden / beterik. Ldi BB 146.
Negu-muñean, aritza adar utsetan; otea loretan. Ldi IL 109.
ADAR-ZABAL.
a) (V, G, L, Sal, S, R; adarxabal L-ain, S, R; adartxabal Lar). Ref.: A (adar-zabal, adar xabal); Lh (adar-xabal); Lrq; Elexp Berg. De cuernos un poco arqueados hacia fuera, corniabierto, aspado. "Paleto, el gamo de hastas anchas, oreñ adartxabala" Lar. "Bête aux larges cornes" Lh. "(Bête) qui a l'encornure large" Lrq.
Beiak bear du izan aundia, adar zabala, kopet zabala eta tripa aundia. It Dial 93 (Ur adar zabala; Dv adarrak zabalduak, Ip adarrak ükhan behar dütü zabal ).
b) "Adar xabal, -zabal (S), aux larges branches" Lh.
ADAR-ZULO. Enganche del yugo para los cuernos.
Ortaz gañera uztarriak, beste zati auek ditu: lau adar zulo edo uatz, lau adar-koska edo ere-koska [...]. "Cuatro sujetadores o enganches para los cuernos --'adar-zuloak' o 'uatzak'--; cuatro muñones --'adarkoskak' o 'erekoskak'--" . Garm EskL I 124.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper