Azpisarrerak (sarrerak) (346)
esne.
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Esne es la forma mejor documentada. Ezne, que aparece ya en Leiçarraga y RS, se encuentra en textos tanto septentrionales como meridionales; su uso va disminuyendo con el tiempo, y es poco frecuente en el s. XX. Algunos autores, como Etcheberri de Ziburu, Haraneder, Gasteluçar, Iztueta y D. Agirre, emplean tanto esne como ezne . Cf. Arzam 236: eznate, eznati; ib. 225: carnem et esnozura . En DFrec hay 73 ejs. de esne.
Etim. Para sus posibles etimologías, v. FHV 163s.
1. (V, G, AN-sept-erro, L, BN, Ae, Sal; Volt 89, Mic 7v, SP, Urt Gram 22, Ht VocGr 292, VP 25v, Arch VocGr , VocBN , Dv, VocB), ezne (gral.; Lcc, Lar, Añ, Gèze, H), esene (G-nav, AN-larr-araq-ulz-erro-olza, B). Ref.: Bon-Ond 140; A (esne, ezne); Lrq /esné/; Iz ArOñ, To , Ulz, UrrAnz , R 290, Als , IzG (esene); Ond Bac (esene); EI 293; FHV 512; Echaide Nav 154; Etxba Eib; EAEL 304; Elexp Berg; Gte Erd 149, 274; ZestErret.
Leche. "Leche mamar, ezne edan; leche dar, ezne emon" Lcc. "Presenta for mi berrua usnia eta berria bura, dame leche caliente y mantequilla fresca" Deen II 227 (v. tbn. Deen II 46 usnia; Deen I 29 esnia). "Laitance" Dv. "Lait de femme, d'animaux et toutes sortes de lait, d'herbe [...]" H. "Beiesnia egunero gosaldirako, eta ardi-esnia gatzatua eiteko" Etxba Eib (s.v. beiesnia). "Egosterakuan deskuidau ezkero, esniak gaiñezka eitten dau. Sin. esniak iges eiñ" Elexp Berg. "Esine [sic] soil soilla artuko dezu (G-nav)" Gte Erd 274. Cf. VocNav: "Qué mala esnía (qué mala leche)".
Tr. De uso gral.
Ezne edatera emaitez hazi zaituztet. 1 Cor 3, 2 (He, Ol ezne, TB, Dv, Ker, Bibl, IBk, IBe esne ). Nork-ere eznéz usatzen baitu, hark iustiziazko hitzaren experienziarik eztu: ezen haur da. He 5, 13. Ar ezak maiatzean aunz balzaren <balaren> eznearean. RS 411. Amen esnez. EZ Noel 74 ( Man I 65 ezne ). Sobera edoskitzen duenak, esnea edoski behar bidean, odola edoskitzen eta iresten duela. ES 134. Lurreko ardi onak uzten dio zaitzen duen arzaiari bere esnea, gero illea ta azkenean odola, larrua ta aragia. Mb IArg I 312. Ez jan arrautza, esne, ez eurakaz konponduriko gauzarik garizuman bulda baga. Astar II 239. Udan taloarekin eznea, eta neguan gantzarekin egositako baba jatera. Izt C 229. Ezne batu barrija. Ur Dial 86 (It, Dv esne, Ip ezne ). Ixurazu zure esnea khuiaren gainera. ECocin 4. Marmita esnia zegon txintxillik. EusJok II 59. Pitxar bi esne baditu, iru ditubela esan. Sor Bar 104. Agaitik dozuz zeatz gozetan bertan sortuten, / Direan eiza, esne, arrautza ta arraiñtxoak. AB AmaE 191. Zer ikusten dut nik? --esan zuan Mariyak esnea baño zuriago eginda. Apaol 124. Euliya esnetara bañan etzanaguak. Moc Damu 27. Ezne asko emoten eban bei eder bat. Echta Jos 242. Zoroak [beren mintzaia bazterrerat uzten duten] hek, beren amaren esnea ukatzen baitute! JE Bur 177. Oraintxere [txal] onen amak sei pitxarro esne emango ditu. Ag G 87 (v. tbn. esne(a) eman en It Dial 94, Dv Lab 244, Ag G 87, Bilbao IpuiB 189). Aberien jakiak eta esnearen ondorengoak. " La leche y sus derivados" . ForuAG 293. Esne lodi kaikuan. Barb Sup 185. Esne ederra jateko. Enb 169 (v. tbn. esnea jan Ag G 1, TxGarm BordaB 106; cf. esnea edan Lç, Dv, Ker, IBk y Bibl 1 Cor 3, 2, Lg I 203, It Fab 46, Arr May 45, Lek EunD 31, Or Eus 247, Lf Murtuts 52, JEtchep 35, Erkiag BatB 141, MAtx Gazt 38, Lab SuEm 177, Xa Odol 87). Esne saltzen. Kk Ab II 161. Bialdu ditu [...] esne billa. Tx B II 90. Esne eder aparduna ereika atereaz. Or Mi 99. Eguna? Bai, nekezkoa; ur-esnea baño motelagoa. Ldi BB 36. Esne xorta bat edanen duzu. Lf Murtuts 52. Auntzek eznean ziranean. Akes Ipiñ 32. Ardi esneaz egiñiko gatzatu zuria. Erkiag Arran 119 (v. tbn. ardi esne en Ox 86, Zerb Azk 39, Munita 127, Etxde JJ 10 y Xa Odol 33). Arrautza erdi lokatuak [...] / esneak bataiatuak / [...] baserriko pekatuak. And AUzta 138. Lepo meia, esne-iduri. NEtx LBB 341. ire bular-esnez zuritu den aitza. Ib. 351. Orren eltziai esnia yariten ez. (AN-erro). Inza NaEsZarr 2324 (se dice de un avaro). Behi ttipi beltx bat izigarri maltsoa eta zernahi esne emaiten zuena zen. Etchebarne 26. Andik jan bat egin da gero katillu bana esne. BBarand 72. Gure inguruko errietan ateraten zan esne guztia, onek batzen eban goix guztietan. Gerrika 189. Esne berberak hazi zituen herriak. MEIG I 178.
v. tbn. RG B 38. O Po 17. SP Phil 11. Gç 133. Mong 594. Acto 430. CatLav A 1v (V 2). He Phil 10. Lg I 203. DurPl 124. Añ MisE 27. AA III 297. Gco I 95. Astar II 239. Echag 44. Jaur 359. Izt C 188. Gy 15. Hb Esk 230. Bil 159. Arr GB 87. Sor Bar 104. Noe 55. Xe 297. Zab Gabon 33. Lap 27 (V 15). Ud 161. Elzb Po 196. Jnn SBi 43. Zby RIEV 1909, 106. HU Zez 185. Azc PB 110. Iraola 37. JE Bur 177. Ill Pill 3. Mok 6. Etcham 189. Anab Usauri 13. Lab EEguna 63. Otx 42. Ir YKBiz 498. Lek EunD 31. TAg Uzt 122. EA OlBe 22. Zait Sof 34. Mde Po 37. NEtx Antz 91. Arti MaldanB 200. JEtchep 35. Gand Elorri 5. Erkiag BatB 141. MAtx Gazt 38. BEnb NereA 244. Salav 19. Ibiñ Virgil 102. Ardoy SFran 70. Uzt Sas 348. Etxabu Kontu 56. Ataño TxanKan 232.
Ezne: O Pr 701. Tt Arima 57. Gç 142. Bp II 5. OA 153. Mg PAb 118. AA II 185. VMg 10. Dh 267. Zav Fab RIEV 1909, 38. Arch Gram 45. Lard 125. A Ardi 129. ForuAB 159. Mde Pr 130. Osk Kurl 73.
2. Savia. "Esne (V), savia" A. "Ezne (V, G, Sal, R) savia. Bedatsean, ostazaroan, izeia eznean isartan da (R-vid): [...] el pino abeto se pone húmedo, se cubre de savia"" Ib. v. izerdi (2).
Jugo vegetal blanco.
Karetxak kentzeko, pikoak daukan esnearekin idortzi. Ostolaiz 94.
3. " Ezne (V-arr, G-goi), tranquilo" A. Cf. Ag AL 125: Riktrudis orrek esne epela zirudian baiña, berotu zan esnea, ta irakiñ da gaiñez egin bere bai (cf. tbn. Kr 20: Esnepel, como sobrenombre). v. infra ESNETAN.
ARROZ-ESNE, ARTO-ESNE, HAUTS-ESNE, BEHI-ESNE. v. arroz, arto, hauts, behi.
ESNEA ATERA. "Ordeñar, eznea atera" Añ.
Eznea, guria ta odola errorean atera neban. RS 513.
ESNEA BATU (V-arr-gip; Dv (que cita a Ur)). Ref.: Gte Erd 74; Elexp Berg. Ordeñar, extraer la leche. "Beieri esnea batu (V-arr-gip)" Gte Erd 74. "Esneak jeitsi. Esniak batutakuan afaldukou" Elexp Berg.
Lelengo iraziten da ezne batu barrija. Ur Dial 86 (It jatzi, Dv daitzi, Ip jeitsi). Abereak zainddu, ezneak batu, gaztaiak egin eragin. Echta Jos 307. Nun-nai erakusten dok / abillaren antza; / esnia batzen, barriz, / aparteko jasa. Enb 161. Goizaldean eta egunez batzen dan esnea, gabaz kallatzen da. Ibiñ Virgil 102. Esneak batu, gaztaiak egin. FEtxeb 73.
ESNEA BILDU. Ordeñar, extraer la leche.
Gero eznia biltan dei olaberratara. Mdg 136. Goizaldean eta egunez batzen dan esnea, gabaz kallatzen da: iluntzean, eguzkia etzaterakoan biltzen dana berriz, kantxiñetan eramaten da. Ibiñ Virgil 102. Ardi-jezteko edo esnea biltzeko erabilli izan dira ontzi oiek. Garm EskL I 100. Esne-bei txikiak genituan, lau bei, ta esne asko ezin bildu. BAyerbe 66.
ESNEA EMAN (BN-ciz; esnie emon V-gip, eznea emon V-arr) Ref.: EAEL 329 .
Amamantar. v. BULARRA EMAN.
ESNEA ERAITSI. Ordeñar, extraer la leche.
Erasten esne guztia. Enb 66. Beiai esnea erasteko. Erkiag BatB 115.
ESNEA GALDU.
a) Cortar(se) la leche. "Cortarse la leche. Atzo, alperrik goixago egosten ipiñi, zure esnia galdu eiñ jakun" Etxba Eib. "Bero aaundixakin errez galtzen da esnia. Sin. esnia mudau edo esnia kortau" Elexp Berg.
Urak eznea galtzen du, eske soberak adiskidea. O Pr 455.
b) Perder la leche, dejar de producir leche.
Horrek erran nahi du behiak, ernaldu ondoan, esnea laster galduko duela. Dv Lab 248.
ESNE-HAGIN. "Esneagiñak, dientes de leche. Esneagiñak 5 ero 6 urte arte irauten dabe" Elexp Berg. v. ESNE-HORTZ.
ESNEA JETZI. Ordeñar, extraer la leche.
Ez nauzu iaitzi esnea bezala eta gatzatu gasna bezala? EZ Eliç 313. Kaikurat gehiago esne ez deitziren. Hb Esk 232. Esnea deitzi duteneko. Prop 1896, 269. Esnea jeizterakoan. Urkia EEs 1930, 202. Esnea jeisteko kaikua. Muj PAm 74. Nihaurek deitzi esneaz / ez dut kaikurik beteko. Etcham 163.
ESNEA KENDU ( VP 25v). Ordeñar, extraer la leche.
Gure etxian emaztia ta umiak ibiltzen ziran beñepiñ esnia kentzen. Sor Bar 105. Esnia zelan kendu / etxeko danontzat. Enb 162. Esnia kentzen auntzari. MendaroTx 97. Ardiak bildu egin bear, esnia kentzeko, ixtegira! Auspoa 97, 19. Batzuek jakin nai izaten dute zer moduzko titi zuloak dituan beiak. Alde aundia dago esnea kentzen, zailla edo samurra izan. BBarand 160.
ESNEAK IHES EGIN (G-azp; iges V-gip) Ref.: Elexp Berg; ZestErret .
Desbordarse la leche al hervir.
ESNEA KORTATU (esnia kortau V-gip ap. Elexp Berg). Cortarse la leche.
ESNEA MUDATU (esnia mudau V-gip ap. Elexp Berg). Cortarse la leche.
ESNEAN.
a) Alimentándose de leche.
Bada oraiño esnean dagoena ez da gai justiziaren predikuen aditzeko, haurra baida oraiño. He He 5, 13 (Dv esnez hazten dena ). Esnean, esne hutsean du orduan egoitea hoberenik gizonak, eta etzanik [giltxurrin erituak gozatzeko] . JE Med 53. Ba zituen [ahuntzak] bi ume arrunt gazteak eta gero nihaurek behi esnean hazi nituen. Etchebarne 50.
b) En leche. v. ESNETAN (c).
Irrisa esnian. ECocin 35 (v. ARROZ-ESNE). Emaiten duzula egosten esnian. Ib. 32.
c) (Estar) con leche, produciendo leche.
Auntzek eznean ziranean, soloan bearrean aspertute, iluntze guztietan auntzek etzera ekarten yoaten zan. Akes Ipiñ 32.
ESNE-APARRETAN.
En la abundancia. v. ESNE-MAMITAN.
Onezkero badakizute euskaldun asko ditugula artzaingoan Amerika aldetik. Ta haien bizitza ez dijoa "ezne aparretan". EgutAr 6-11-1970 (ap. DRA ).
ESNEA PARTITU.
" Esne partitzen ibilli, baserriko esnea etxez-etxe banatu. Baserritarrak goizero kalera jaitsi ohi ziren, marmitaka esneak hartuta, baserriko esnea nahi zuenari ematera" ZestErret .
ESNE-ARRONKA. "Esne-arronka, grasa de la leche. Dendatiko esniak arronkarik ez dau lagatzen" Etxba Eib. v. 3 arroka.
ESNE-ARROZ (G-azp ap. Gte Erd 21). Arroz con leche. v. ARROZ-ESNE (s.v. arroz).
Esne-arroz gozotua. Ag Kr 45. Gero oilloa xaltxan; ondoren, esne-arrozak, kafea ta patarra. JAzpiroz 135.
ESNE HARTU (H). "Esne hartua, lait pris, caillé" H. v. ESNE GATZATU.
ESNE-HARTZAILE. Consumidor de leche.
Esne-artzalleak, esne ona, garbia eta mikrobiorik gabea erosi nai izaten dute. Oñatibia Baserria 105.
ESNE-HAUTS (G-azp ap. ZestErret ).
Leche en polvo.
ESNEA ZORATU.
" Esnia zorau, esnea galdu. Udan baserriko esnea zenbaitetan beroaren eraginez galdu, txartu egin ohi da eta horri deitzen zaio esnea zoratzea" ZestErret .
ESNE-BATZAILE. Lechero, distribuidor de leche.
Eta etxerako bidie artukeran an egozan beste iru esne-ontzi uts, goixian esne-batzalliari ateratakuak. Gerrika 169s.
ESNE-BEHI. Vaca lechera. "Umegin-berritan gizena badago, esne-beia ez da puntakoa" Gketx Loiola. "Esne-beixa primerakua zuan adarbakar aura, uztarrirako gauza ez bazan be" Elexp Berg (s.v. adarbakar).
Ezna bei on bat [...] eznea bederik emateko. AA II 168 (AA I 586 esnebei). Ukulluan, esne-bei, biantx ta txekor. Ag G 16. Belar-tokiko belarra, esne-beientzat oso janari ona da. Oñatibia Baserria 33. Esne-bei txikiak genituan, lau bei, ta esne asko ezin bildu. BAyerbe 66.
v. tbn. Or Eus 246.
ESNE-BELAR (G, AN-ilzarb, R, e.-bedar V; H; esna-belar Lcq 144; ezna-b. Lar, eznaberar Izt C 44; ezne-bedar V-ple). Ref.: Bon-Ond 152; A; A Apend (agin-bedar). "Lechetrezna" Lar. "Esnebelharra, esnebedarra, nom de plusieurs plantes laiteuses, euphorbe, tithymale, laitue, laiteron etc." H. "Esne-bedar" Darric (ap. DRA). "Unas hierbas para cerdos" A y A Apend. v. esnabedurria, esnara, esneaski, esnetxe, esnori, esnurtia.
ESNE-BEZERO. "Los clientes que compran la leche. Arandonekuak gure esne-bezeruak izan zien urte askuan" Elexp Berg.
ESNE-BIDE (Lar, H; esnabide Lar; ezne-bide Añ). "Vía láctea, camino de Santiago, Zeruko esnabidea" Lar.
ESNE-BIKAIN. "Esne-bikaña, id. bikaña (v. bigain, crème de lait). Syn. esne gaina, id. gaina" H. v. ESNE-GAIN, E.-TELA.
ESNE BIHURTU (H). "Esne bihurtua, lait tourné. Syn. laphastua (L)" H. v. ESNE ITZULI.
Bihotza gogortuko eta esne bihurtua bezala gatzatuko. EZ Eliç 225.
ESNE-EMAILE. Productor de leche.
Erdika bakoitzak, bi errape-sagar edo glandula esne-emaile dauzka. Oñatibia Baserria 99. Esne-emalle eta eramalle sistema au, errape tartean zabaldua dago. Ib. 101.
ESNE-ERAGINDURA. "1. descente de lait que l'on provoque avant de traire una vache laitière, en lui lachant quelques instants son veau. 2. surcharge de lait qui gêne una vache, lui durcit le pis. Esne eragindurak io du, une surcharge de lait l'a atteint. Montée, atteinte de lait chez la femme" H.
ESNE-ESNETAN (Estar, etc.) tranquilo; a gusto. "(G), muy tranquilo" A (que cita el ej. de Ur).
Orduan jaikirik agindu zioten aizeai eta itsasoari eta gelditu zan esne esnetan. "Et facta est tranquillitas magna" . Ur Mt 8, 26. Esne esnetan neragoiala / alako ames dontsuan, / dianearen soiñu garratzak / sarturik biotz barruan, / damuz gomutau eragin eustan / Kuban ni zelan nengoan. AB ( in Auspoa 79 ).
ESNE-ETXE.
Empresa lechera.
Metsikon kausitzen den esene-etxerik handiena "Los Pirineos" deitzen da [...]. Hiriko hamar karriketan baditu etxe horrek saltegiak. Zerb Metsiko 210.
ESNE-GAIN (V-gip, AN-ulz, BN-baig; H; ezne-gañ S). Ref.: Lrq; Satr VocP 266; Iz Ulz; Elexp Berg. Nata. "Esnegaiña (L), crème du lait" H. "Esnegaiña ogi gaiñian jarritta gustora jaten dau" Elexp Berg. v. ESNE-BIKAIN, E.-TELA.
Etorriko zala errira esne-gain edo "crema" ekartzera tren-geldoki artara. Zubill 158.
ESNE-GANTZ. Grasa de leche.
Esne-gantza neurtzea txorakeri bat dala esango dute askok; bañan ez da ala. Oñatibia Baserria 53.
ESNE GATZATU. "Caillé" Lh. v. gatzatu, ESNE HARTU, E. KAILATU, E. LOTU.
ESNE-GAUZA. Producto lácteo. v. esneki.
Jan ote deban arraultzarik edo eznerik edo eznegauzarik. OA 153. Arrautzak, gaztaia edo esne gauzaren bat yan badozu. EL2 138. Ez yateko arrolzerik eta esne gauzerik gariziman. (AN-ulz, s. XIX). BOEans 530.
v. tbn. Astar II 239. CatLlo 50.
ESNE-GORRI. Robellón. "Gipuzkoako zenbait tokitan "esne-gorri" deitzen hasi dira" SM EiSet 322. Cf. VocNav: "Esnegorri, nombre popular del hongo "lactarius deliciosus" [...] Se llama tbn. nízcalo, rovellón y seta de cardenillo".
ESNE-GURIN. Manteca, mantequilla. Cf. esnurin. v. gurin.
Esneguriña ta eztia jango ditu. (Is 7, 15) "Butyrum" . Or MB 50 (Dv burra, Ol gurin, Ker gatzatu).
ESNE-IRAI. Golpe de leche.
Zerramak esne-irai usuaz saldo guri guria azi. Or Eus 74.
ESNE ITZULI. "Ezne itzulia (BN-baig, Sal, R), [...] ezne ützülia (S) [...]: leche vuelta, no completamente perdida. Ezne itzulia ta mindua eztira berdiñak: ezne itzulia aleduna da ta artu lezake; ezne mindua zarra izan oi da ta ezin artu liteke" A. v. ESNE BIHURTU, E. LAPASTU, E. PURPUILU, E. TALAPAZTATU.
ESNE-JAKI (H; ezne-j. Añ; esna-j. Lar, H). "Lacticinios, esnajakiak" Lar. v. esneki.
Gaztaia edo eznejakirik jan bozu bulde baga. EL1 131. Irugarrena da [bulda] laktiziniokoa edo esnejakiena. Gco I 368. Arroltze ta esnajakirik ez yateko. Legaz 33.
v. tbn. Itz Azald 115.
ESNE-JANARI (ezne-j. Añ). Producto lácteo. v. esneki.
Garizuman, arrauzak eta esne-janariak [...] ez jateko. Itz Azald 114.
ESNE-JARIO.
a) (Sust.). "Flux de lait" H s.v. iario.
b) (Uso pred.). (Estar, etc.) manando leche.
Bei-errapeak esne iario daude. Ibiñ Virgil 92.
ESNE-JEIZTAILE. Ordeñador.
Esnea errian ikustea bezin garrantzizkoa da, [...] esne-jeiztallea osasuntsua dan ala ez. Oñatibia Baserria 123.
ESNE-JENDE, ESNE-GENDE. Producto lácteo. v. esnekente, esneki.
Zauta obligaturik amarren egitera [...] animale larri guzies, esne gendeas, elleas, eta azienda xe guzies. SermAN 6r. Zer yago debekatzen da baru egunean? Jatea aragi-genderik ta garizuman arrautze ta esnegenderik. LE-Fag 69.
ESNE-KAIKU. Marmita de leche.
Esne-kaikua eskutik zintzilika. TAg Uzt 11.
ESNE KALLATU. Leche cuajada. v. ESNE GATZATU.
Esne kallatuz eta zaldi odolez egindako naasketa bat. Ibiñ Virgil 103.
ESNE-KANTIN. Marmita de leche.
Haranzkoan gure baserrietako esne-kantinak batzen zituan [Lemonaren kamioiak] . Baraia 33.
ESNEKO. De leche. "Se dit des petits des mammifères qui tètent encore. Esneko bildotsa, agneau de lait. Esneko aratxea, veau de lait. Esneko xerria, cochon de lait. On dit en parlant des personnes: Esnekoa da, il aime le lait" Dv. Cf. esneko.
Orduan zure aldaretan ezneko xahaltxoak ezarriko ditut eta idiko gaztetxoak. EZ Eliç 332s. Zego án aur esnekobát Amarén besótan. LE ( in BOEanm 1131 ). Ikusirik Jaunau, esnéko aurra, zególaik bere Ama Birjinarén besótan. Ib. 890. Esneko txekor guri-guri ta / baserriko ollaskuak. Olea 36.
ESNEKO HORTZ. Diente de leche " Ba, baña Aitrrek oaindik esneko hortzak izangottu " ZestErret. v. ESNE-HORTZ.
Sei hilabetheren bürüan, esneko hortz saietsekoak erorten dira bere aldian. Arch Gram 144. Aintzineko hortzak, [...] esneko hortzen ordainak. Dv Lab 238.
ESNE-KOTXU. Recipiente para guardar la leche.
Gure esne salzaliak [...] / gogoz kondatzen zuen / bere esne-kotxuaren / saria. Arch Fab 185.
ESNE-LAN. Trabajo de extraer leche.
Soro-lanaz, abere-lanaz ta beste gaiezaz liburuak diotena. "Lechería" . (1919) ForuAG 291.
ESNE LAPASTU. "Esne laphastua, lait tourné" H. v. ESNE ITZULI.
ESNE-LEHOR. "Esneleorra, la que da poca leche (V-gip)" Iz UrrAnz. "Esneliorrak" Iz ArOñ. "Bei esne legorrak ziran; haragitako bakarrik balio zuten (V-arr, G-azp), bei esnaleorra da (AN-gip)" Gte Erd 107. v. ESNE-SIKU, E.-ZUHUR.
ESNE-LORE. "Se dice de las flores cuya planta tiene lactus, que al vulgo hace suponer venenosas. Sin. sapu-loria. Botaizu esne-lora ori berenua dauka ta" Etxba Eib.
ESNE LOTU. "Eznelotua, cuajada (V-ple)" A Apend. v. ESNE GATZATU.
ESNE-MAMI. "Esnemamia, caillé, masse de lait caillé" H (s.v. mami). Cf. ESNE-MAMITAN.
ESNE-MAMITAN. "Vivir en la abundancia [...] esnemamitan bizi (G); litm.: vivir en nata de leche" EY III 238. v. ESNETAN (b), ESNE-APARRETAN.
Esne-mamitan bizi bearrak gaituk, adiskideak! Herr 26-4-1962, 4.
ESNE-MARMITA. Marmita para llevar leche.
Basarritarren esne-marmitak / zilipurdika botata. MendaroTx 151. Esne-marmitek, tinka, / basagurdia kirri-ka . Ldi UO 36. Pardel ederra jarri asto gañean, esne marmitakin batera. TxGarm BordaB 39.
ESNE-MIN. "Esnemin, nombre popular del hongo "lactarius piperatus"" VocNav.
ESNE MINDU (G-azp ap. CEEN; mintu H; ezne-mintu S ap. A). "Esne minthua, lait aigri" H. "Ezne-mintüa (S), leche picada" A. "La leche agriada se llama esnemindua" CEEN 1971, 354.
ESNE-NEURRI. Cazo de medida para la leche.
Esne-neurrian agiri zan onen biotz-aldi beroa [...]. Neurria bete ta gero, palasta bat esne ixuriko zuan neskatxaren ontzian. NEtx LBB 43.
ESNE-OLA. Lechería. v. esnetegi.
Bisitatu berria dugu [...] "Oberena" deitu esneola. Herr 20-9-1960 (ap. DRA ).
ESNE-ONTZI (V-gip ap. Etxba Eib; esneuntzi Urt IV 104). Cántaro de leche.
Esne ontziak lepoan artu. Ag G 7. Esnuntzia sahetsean [...] letxeroaren guait dago. Herr 23-3-1956 (ap. DRA ). Ardi esnearekin zatorrela esne ontzia aldean pausaturik jarrita zagoela ikusi nuen. Xa Odol 33.
v. tbn. Zerb Azk 98 (esne-untzi). Ugalde Iltz 21. NEtx LBB 42. Gerrika 135.
ESNE-OPIL (-ph- Urt, VocBN A; esnophil H). a) "Artolaganaus" Urt II 376. "Esneophil, pain au lait" VocBN. "Gâteau au lait" H. b) (ezne-ophil S ap. Lh). "Massepain" Lh. c) "Flan" (BN-baig) Satr CEEN 1969, 164.
ESNE-HORTZ. "Ezneortz (L, BN), primeros dientes" A. "Dents de lait, sort-hortz, esne-hortz" T-L. v. ESNE-HAGIN, ESNEKO HORTZ.
ESNE-PERRETXIKO (e.-perretxiku V-gip; ezne-p. G; ezna-p. V-oroz). Ref.: A (ezne-, eznaperretxiko); Iz ArOñ; Etxba Eib, SM EiSet 317 y Elexp Berg (esne-perretxiku). "Seta cuyo zumo es parecido a la leche, no se come" A. "Lactarius vellereus eta Lactarius piperatus. Gipuzkoako zenbait tokitan "esne" edo "esna" soilik deitzen zaio" SM EiSet 317.
ESNE-PITXAR. Jarro de leche.
Aguro agertu zan berriro, esne-pitxar batekin. NEtx Antz 147.
ESNE-POTO. Marmita para llevar la leche.
Euren kankarru, esnepoto, kaiku ta abarrak. Erkiag Arran 56.
ESNE PURPUILU.
a) "Ezne purpuillua (Sal) [...] leche vuelta, no completamente perdida" A s.v. ezne. Cf. Mdg 144: "También se dice purpullukatu a la leche pasada o perdida que al cocer se pone a rebullos" v. ESNE ITZULI.
b) "Ezne purpullu, es cuando a una mujer que está criando, al descubrir el pecho, le sale la leche del pezón de por sí" Mdg 144.
ESNE-SALTZAILE (Urt IV 268, ezne-s. Lar, Añ, H). "Lechero" Lar. v. esnaldun (2), esnedun (2), esneketari, esnezale.
Esne salzalia. Arch Fab 185. Zer da neska potoka ori? Esne saltzale txar bat besterik ez da. TP Kattalin 187. Esne-saltzaille, merkatari-baserritarrak. Alzola Atalak 139. Bidean zijoan [...] esne-saltzaille liraiña. NEtx LBB 221.
v. tbn. It Fab 39. Ezne-s.: Osk Kurl 75.
ESNE-SIKU (V-gip ap. Gte Erd 107; ezne-s. V-arr-oroz-m-gip ap. A). "Hembra de poca leche" A. "Esne sikue da (V-gip)" Gte Erd 107. v. ESNE-LEHOR.
ESNE-SULTSU. "Esene sultsua. Lactarius tormitosus" Satr UrdSet 327.
ESNETAKO (G-azp) (Ganado) para leche. "Begi oiek esnetakoak dira (G-azp)" Gte Erd 149. "Haiek esnetako beiak dia, eztia larrian ibiltzeianak" ZestErret. Cf. HARAGITA(RA)KO.
ESNE TALAPAZTATU. "Ezne talapaztatua (BN-baig), leche vuelta, no completamente perdida" A s.v. ezne. v. ESNE ITZULI.
ESNETAN.
a) (Con jarri, egon, gelditu...). "Mar en leche, itxaso eznetan, geldi, malso dagoena" Lar. "Eznetan: [...] 2.º (V-ger), gozoso, consolado. 3.º (G), tranquilo" A. v. ESNE-ESNETAN.
Biotza paketan eta esnetan bezala geratzeko. AA III 362. Itsasoari agindu zion gelditzeko eta eznetan jarri zan. Lard 388. Sart-aldera nago esnetan ni begira, / Itxasoa urdiñik aiñ dago ederra. AB AmaE 391. Maitea sendo dakusalarik, biotza dauka esnetan. Or Eus 320.
b) "Vivir en la abundancia [...] esnetan bizi; litm.: vivir en leche (G)" EY III 238. "Bañarse en agua de rosas, eztitan egon (V); [...] eznetan bizi (V)" Ib. 241. v. ESNE-MAMITAN.
c) "Eznetan (V), en leche, metido en leche" A.

[Talo] arintxo erretakoak, / Esnetan ondo itorik. AB AmaE 369. Itxasoaren aserre orduetan, urazpian ezkutaurik edo alderdi guztietatik bitsa darioela egoten dira arkaitz danak, esnetan egosten dagozan arto zati lodien antzera. Ag Kr 139. Urtu itzatzu esnetan, aren omenez, ezti-orrazea. Ibiñ Virgil 76. Belar onen zaiñak esnetan egosi. Ostolaiz 146.
Urtharaz zazu xokolat prisa bat hirur taza esnetan. ECocin 33.
b) (Estar) en berza (un planta), (estar) tierna.
Zimurrio bat ba ginun goizero landetan / artaburuak urratuz oraindik esnetan. " Cuando aún estaba en berza" . Or Eus 47.
e) En leche (convertir, etc.).
Badira behiak yaten duten guzia esnetan ematen dutenak. " Toute la nourriture se convertit en lait" . Dv Dial 72 (It esne biurtzen zaiotenak ).
f) En estado de lechada (la cal).
Arria kare biurtzeko, esnetan jarri bear dik. TxGarm BordaB 23.
ESNE-TELA (V-gip, G-azp; ezne-t. V-m). "Nata de la leche. Munikolakuak jatxitzen zeskunak, bai esne-telia!" Etxba Eib. "Ezne-tela, geuna: nata de leche, o mejor, capa de la leche hervida" Zubk Ond. "Basarrikuak esnetela senduaua eukitzen dau" Elexp Berg. v. ESNE-GAIN.
ESNE-TELADA. "Ezne-telada, nata de la leche" A (s.v. telada). v. ESNE-TELA.
ESNE-TERREINA. Cántaro de leche.
Eurekaz bat-batean agertuko da Antoni, espartzaskia esku baten eta esne terriña bestean dabela. Ort Oroig 87.
ESNE-TOKI. "Calathus, saskía, [...] esnetókia, gasnatókia" Urt II 376.
ESNE-TRATALARI, ESNE-TRATULARI. Tratante de leche.
Ganantzi aundirik ez du atera ango esne-tratalariyak. EusJok II 60. Ez da gau guziz loz asetzen, hango esne-tratularia segurki! Zerb Metsiko 210.
ESNE-TRATU.
Negocio lechero.
Iduriz deus ez da esne tratua baino errexagorik: aski da behiek emana saltzea. Zerb Metsiko 209.
ESNE TXAR. Mala leche, enfado.
Beren izkeran nabari zan esne txarrarekin etorriak zirala Asturias alde artatik. AZink 98.
ESNE-TXARROTXO. Jarro de leche.
Esne-txarrotxo bat dakarkila. Lab SuEm 177.
ESNE-TXERRI (ezne- L-ain ap. A; ezne-xerri BN ap. A; ezna-txerri AN-5vill, Sal, R ap. A; esna xerri H). "Gorrino" A. "Eznetxerri (L-ain), gorrino que se cría aislado, no con la leche de su madre, sino aparte con leche de vaca o caldo" Ib.
ESNE-UR (Añ (V)). "Ezne-ur (V; Añ), suero" A.
ESNE-USAIN. "Esne-usai darizu. (Oso gaztea izan)" Egan 1976 (1-6), 226.
ESNEZKO (SP, Lar, H). "Fait de lait" SP. "Lácteo" Lar.
Esnésko itsásoan. LE Ong 81v. Esnezko aparirik eztau arratsien. Enb 162.
ESNE-ZOPA (Sing. o pl.). Sopas de leche. " Esne-zopak, ogitan bustitako ogi-zati txikiak. Gure attittak esne-zopak jate zittun gosaltzen, ta bai gustoa jane " ZestErret.
Gosaritzat, ezne-sopa ederra. Echta Jos 296 (18 ezne-sopak). Esne sopak jango al ditu? Ag G 222. Katillukada bat esne-sopa. Bilbao IpuiB 193 (193 esne-sopak). Taloa ta esnea edo esne-zopak, nai zituanak; eta, nai ez bazituan, oiera. JAzpiroz 134 (cf. ib. 80 kafesne-zopak).
ESNE-ZUKU. Papilla.
Malenek, arto me zeetuz, esne zukurik gogozkoenak egosi. Ag G 136. [Afaria] porru-saldea, gaztañak eta artozko esne-zukua. Bilbao IpuiB 121.
ESNE-ZUHUR. "Eznezur (R-uzt), vaca que produce poca leche" A. v. ESNE-LEHOR.
GOPOR-ESNE, KAFE-ESNE, KARE-ESNE, PEGAR-ESNE, TALO-ESNE. v. gopor, kafesne, kare, pegar, talo.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper