Tr. Documentado desde Lazarraga y RS (en ambos la constr. erruki izan ), es frecuente en la tradición vizcaína. Entre los guipuzcoanos lo hallamos, en el s. XVIII, en Cardaberaz y en GavS, y en la primera mitad del XIX en Guerrico, aumentando su frecuencia a partir de 1850, y especialmente desde principios del XX; en esta época se extiende a algunos alto-navarros; se encuentra tbn. en Xalbador. En DFrec hay 70 ejs., meridionales.
etimologikoa
Etim. Para la posible relación de urriki /erruki con urri 'escaso', v. FHV 84 n. 25.
sense-1
1.
(V, G; Lar, Añ, Dv, H);
erroki (V-oroz)
Ref.:
A (erruki, erroki); Etxba Eib ; Iz ArOñ , Als ; Elexp Berg ; Gte Erd 132. Compasión, lástima; misericordia."Errukiz, de compasión"IzAls.
v. urriki (2); errukitasun. Edugi ezpadau errukirik. Cap 109.
Iru deabruk erruki baga / [...] Kendu jeuste zaiak. Acto 293.
Euki daizuzala ni bekatari andionen da beste guztien kontu da errukia. Urqz 30.
Badira gizon ta emakume asko, ez errukirik ez damurik ez miñik ez gitxien dan sentimendurik deueenak. LarSermAzc 55.
Zure Biotzeko erruki amorosoa. CbEg III 295.
Erruki geijago emoten deust niri gorroto baño. MgPAb 70.
Euki egizu gure errukia. AñEL1 98.
Ez dezu errukirik gizonentzat. VMg 27.
Zerekin, Jauna, zure amorio eta erruki geiegizko orri eranzungo diot?Gco I 398.
Ezta iñoz amaitu / bere errukija. FrantzesB II 29.
Burlazko erruki modu bategaz esan eutsan [...]. JJMgBasEsc 177.
Euk izan nizaz erruki. ZavFabRIEV 1907, 541.
Errukiz begiratu egidazu. UrMarIl 108.
Agindu gogorra Belen eta inguruan erruki gabe egin zan. Lard 370.
Arren begiak jarri daizala / Errukiz Erri onetan. ABAmaE 82.
Jaungoikuak bere erruki aundian niri eman diran oni. BvAsL 198.
Artu bere errukia. ItzAzald 207.
Jaungoikoaren errukiz eta Aita Santuaren aginduz Tarbesko Obispoak. Goñi 80.
Erruki gogorra artu eutsen neskatilla orri. EchtaJos 181.
Erruki biziaren Ama. AgG 40.
Erruki neurribagea. KkAb I 49.
Neretzat errukirik izango ez dala. AlzRam 127.
Lagun-urkuaren atsekabe ta lorren errukija artuten. Otx 73.
Etzegok errukirik!LdiIL 42.
Erruki aundi ori erakutsi ziola. IrYKBiz 11.
Arrokeri gitxiago ta erruki geiago. EguzkGizAuz 189.
Bejar Zubizarreta'tar Miren Gurutzeri buruz erruki eskean etorriak dira. EAEg 14-3-1937, 1273.
Zuri erruki-eske. OrAitork 295.
Juanito alan ikusteak erruki andia emon eutsan. BilbaoIpuiB 24.
Ez zela erruki ergelik erakusteko gizon bat. MdeHaurB 86.
Eztau iñorendako errukirik. SMZirik 12.
Garbaiz ta errukiz ikusten eban maisuak. ErkiagBatB 26.
Erruki ordez, zigorra merezi dute. MAtxGazt 101.
Mutillaren errukiz urtu bearrean. NEtxLBB 143.
Gure irrati onek eztio / iñori egiten gaitzik, / baztar guzitan errukia ta / poza za baltzea baizik.Olea 149.
Il-zori zegonaren bizkar erruki aundi gabe.AtañoTxanKan 112.
Jaunagana zuzentzen ditu bere begiak erruki eske. OnaindSTeresa 48.
Errukiz eta erdeinuz egoten zitzaizkidan begira. MIH 185.
v. tbn.
DurPl 79. fB Ic II 190. Astar II 185. CatLlo 85. CatBus 37. Arr GB 119. Aran SIgn 88. Legaz 58. Azc PB 315. Urruz Zer 53. EusJok 138. GMant Goi 100. ArgiDL 53. KIkV 105. Altuna 112. Enb 144. MendaroTx 76. Laux BBa 58. Lek EunD 28. ABar Goi 53. TAg Uzt 278. SMitx Aranz 125. Txill Let 98. Anab Poli 61. BEnb NereA 186. Zait Plat 77. And AUzta 132. Gand Elorri 150. Gazt MusIx 229. Ibiñ Virgil 92. Etxba Ibilt 462. Uzt Noiz 125. Azurm HitzB 52. Ker Ex 20, 6. Berron Kijote 169. Ayesta 20. Insausti 289.
azpiadiera-1.1
"Penitencia, arrepentimiento"Añ.
azpiadiera-1.2
Etxe au egiteko etzan arri-errukirik izan. AgAL 10.
2."(G-goi), miserable, digno de compasión"A.
v. errukarri. Zorionduten eskeko erruki au. Ib. 203.
Ze ezaindurik ta ze ikusgarri errukian ifini zaituan nire largureak!Ib. 203.
Ezker orrek daduka / golpe egokia, / argana dijoana / dago errukia. Ud 61.
Ez baliteke orrelangorik / danok geintikez erruki. Ayesta 78.
azpiadiera-2.1
Basoan aurkituten eudienaren errukie!AkesIpiñ 30.
sense-3
3.Misericordioso. Ama erruki orren begi gozoak gure alde itzuliazitzeko. InzaAzalp 157.
azpisarrera-1
ERRUKIAREN ERRUKIZ.
De tanta pena, compasión. Nexkaren esku izoztuak eta soiñeko arlotea ikusirik, errukiaren errukiz galdetu zion [...]. NEtxLBB 161.
azpisarrera-2
ERRUKIARREN.
Con compasión, compadeciéndose. Naigabe onen aurrean [...] nor errikituko ezta? [...]. Baña [...] eztira Mariaren samiñak amaituko errukiarren bakarrik. AgSerm 179.
Eta nik, errukiarren, [...] esan nion. AArdi 33.
Errukiarren mintzatzen da neskatxa. ZaitSof 24.
azpisarrera-3
ERRUKI DA (H).
Es una pena. "C'est (à en avoir) pitié" H. Ian sendo neure maite maiteak, / errukia da galtzea. AzcPB 93 (en Ur PoBasc 326 zetarako da galtzia).
azpisarrera-4
ERRUKI EDUKI(Con aux. trans. bipersonal). v. ERRUKI IZAN. Linda damea, erruki nauka, [='compadézcame'] / ez dodan gero kulparik. Lazarraga 1184r.
azpisarrera-5
ERRUKI-EGIN.
Obra de misericordia. Lurreko igali aietan eta idurikizunetan erruki-egiñak adierazirik zeudela esan genun. "Opera misericordiae".OrAitork 410.
azpisarrera-6
ERRUKI-EGINTZA.
Obra de misericordia. v. ejs. de errukizko egintza (egikera, egite, obra, etc.) en ERRUKIZKO. Zeintzuk dira arimeagazko erruki-egintzak?KIkV 80.
Gorputzarekiko erruki egintzak. KIkG 65.
Urtzi-geide-maitezko / erruki-egintza. Enb 209.
Guziok bateratuko al-gera erruki egintza ontarako!LdiIL 106.
Zuretzat errukigintzak egin zetzaten. OrAitork 421.
Oiek erruki-egintzak dira.Olea 150.
azpisarrera-7
ERRUKI-EGINTZADUN.
Misericordioso, de misericordia. Erruki-egintzadun / Lan aberkoi ori. Enb 65.
azpisarrera-8
ERRUKI ERAGIN.
Hacer compadecerse. Bere mingostasunak erruki eraginda. EtxdeJJ 34.
azpisarrera-9
ERRUKI-ERAGINGARRI(Lo) que hace compadecerse. --Zein da onera erruki-eragingarria? --Egikera on guztiak Jaungoikoaren aserrea bigundu eta samurtuteko daukan indarra. ItzAzald 121s.
azpisarrera-10
ERRUKI-ETXE.
Casa de misericordia (institución benéfica). Zoro-etxeko gexuai [...] oraintxu Erruketxe deunekuai egin dautzon lez, sorozpena ta laguntzea geitu daion. ForuAB 93.
Tolosako Miserikordian ere goardi egin genun. Orduko Erruki-etxea etzegon oraingoaren tokian. Apalategi 22.
Bilbaoko Erruki-etxia, San Mameskua. KkAb II 57.
Dirutza ori, artara-ezkero, Euskadiko Erruki-Etxeetarako izatea. LdiIL 100.
Eritegiak eta Erruki-etxeak aragiz ornitzeak. "Hospitales y asilos".EAEg 24-11-1936, 377.
Ospital izenez ezagutzen dogun zar eta nok jaube egin ez eukenen erruki etxeko ardurea. EtxabuKontu 93.
Atso-agureentzako erruki-etxeak eta umeentzako eskolak egiten. MIH 310.
v. tbn. Ir YKBiz 102n.
azpisarrera-11
ERRUKI IZAN.
azpisarrerakoSense-11.1
a)(Trans.). (Lar, A). Compadecer. "Dolerse, tener compasión" Lar. v. ERRUKI EDUKI. Zuk ni erruki ez nauzu. Lazarraga 1144r.
Beti bere erruki naben / munduak eta jenteak. Ib. 1164v.
Atseginago dot nauela ene etsaiak iñartxi ze ez erruki. RS 112.
Ori sinisten dizut, ta erruki zaitut. CbEg III 369.
Bigunenak ta arimak geijen erruki edo maite ditubezanak. MgCO 197.
Erruki balituzte bezela. VMg 76.
Eri dagoana bera erruki izan bear degu. Gco II 72.
Boluntario mixerabliak / agitz ditut nik erruki. FrantzesB I 103.
Senar emaztiak alkar erruki badabee. fBIc III 345.
Israelko semeak erruki ditut. Lard 66.
Jaungoikoak erruki ditzala gajo oek. ArrGB 40.
Ez nazu asko erruki. PE 60.
Andriak ez nau erruki. Ud 21.
Anton, erruki zaitut. ABAmaE 335.
Erruki aut, Katalin. ABeinB 64.
Erruki dogun neskatilla onen ardurea artutea. EchtaJos 297.
Erorita daudenak erruki ditut. AgG 261.
Orrekin dabillena / beti det erruki.EusJok II 170.
Iñork etzaitu erruki. TxB I 63.
Erruki zazute alkar. MendaroTx 31.
Yainkoak erruki beza Erin gaxoa!LdiIL 170.
Bildots bat iltzean ez du arakiñak erruki. OrPoem 545.
Aita naizen aldetik erruki aut. EtxdeJJ 70.
Erruki al nazue?NEtxAntz 106.
Bentura erruki zuan. AnabPoli 124.
Erruki nagik. BilbaoIpuiB 34.
Azken orduan erruki zaitut / olan jarraitzen badozu. BEnbNereA 119.
Erruki duket orain iltzea. "Lloraré mi muerte ya".GaztMusIx 233.
Erruki izan nezazu!XaEzinB 75.
Ume gabeko etxea tristea dek benetan! Erruki dizkit!AtañoTxanKan 167.
Bizi zeraten arte orrenbeste izaten badezute, etzaituztet erruki. JAzpiroz 136.
v. tbn. Oe 160. DurPl 79. JanEd I 65. Yanzi 219. FEtxeb 193.
azpiadiera-1.1
(Errukien izan). "(Vc, B), el más digno de compasión. Nor dozu errukien, nekazale elbarritua, ala jokolari nora-bakoa (V)" A.
azpiadiera-1.2
(Errukiegi izan). Errukijegi dogu geuk geure gorputza. fBIc III 264.
azpiadiera-1.3
(Con el vb. elidido)."Erruki polizian eskutan jausten dana"ElexpBerg.
"Eztakizu gure aitta zelakua dan: erruki etxera berandu dioana."Ib. Erruki atzean gelditzen dana!NEtxAntz 108.
Batzuk nekez itxi eutsen oni: batetik, ganaua erruki; da bestetik, satsa erabilten errezago. Gerrika 157.
azpisarrerakoSense-11.2
b)(Intrans.; precedido de gen.).Apiadarse (de).
Gure erruki izan dedin gure Ama maite au. Astar II 277.
Izan zaitez gure erruki. AñEL2 107.
Alkarren erruki izango direana. EchtaJos 158.
Ire ume ta emaztearen erruki nauk. AgG 130.
Onelako ikuskizunaren erruki ezpanitz. ZaitSof 57.
Bere erruki ezpalitz. EtxdeJJ 269.
Etsaien gogo aulduen erruki baldin bazera. IbiñVirgil 112.
Neskamian erruki zan. EtxbaIbilt 470.
azpiadiera-2.1
(Con instrumental).v. errukitu. Nere buruaz ni erruki ez banaz. CbEg II 30.
Bestean bearraz kupitu edo erruki ez dan gaiztoekin. InzaAzalp 83.
Ni ataz erruki nintzan lez. OrTormes 79.
Gaxoa bere buruaz erruki da. AnabUsauri 82.
Bertoldinen txaldankerijaz beti ixan gara erruki orain artian. Otx 179.
Lurtarren oiuaz erruki izateko. EtxdeJJ 230.
Nai duzunaz erruki baitzera. OrAitork 239.
Gaixorik dagon anai orretaz / arren! erruki gaitean. MMant 112.
Gaur erruki naiz beraz / eta bere aurrez. Insausti 315.
azpiadiera-2.2
(Con dativo). Batzuetan amorrazi egiten zuan egosgogorrak; bestetan erruki gintzaion gixajoari. Anab Usauri 9. Menderatzen autanean ez natzaik erruki izango. EtxdeJJ 77.
Asarretzen nintzan manestarren aurka eta erruki nintzaien. OrAitork 217s.
Erruki nintxatzun. GandElorri 126.
azpiadiera-2.3
(Precedido de sust. nudo). Erabagile zuzen da arteza / oben-erruki etzareana. AzcPB 30 (en Ur PoBasc 495 Juez justu errudunentzako / Errukirik ez daukana).
azpiadiera-2.4
(Errukiago izan). Errukiago / dira Abereak berak / gizonak baño. GavS 11.
Errukiago / dira Abereak berak / gizonak baño. OrAitork 249.
azpiadiera-2.5
(Con el vb. elidido). Sei urteko gerraren / ta nekeen erruki, / Jainkoak jatsi deusku / bakia zerutik. Ulib(inFrantzesB II 35).
(Con aux. trans. bipers.). Etorri al bazenduteke, / erruki izango ez dezute. Yanzi 72.
Orain erruki degu / bañan berandu!Ib. 192.
azpisarrera-12
ERRUKI-MENDI.
Monte de Piedad. Bilbaoko Aurrezkitegi-kutxa eta Erruki-mendia. EAEg 9-11-1936, 253.
azpisarrera-13
ERRUKI-OKELA.
Comida que se mendiga. Erruki-okelaz bat lan-galdezka doa. "Junto con el mendrugo de pan".OrEus 357.
azpisarrera-14
ERRUKI ON.
Misericordia. Gure Jaunak bere errukionez erakutsi ziona. AranSIgn 29.
Erruki onez goxoki artu / zazula zeure besotan!Basarri(inUztLEG II 225).
azpisarrera-15
ERRUKITAN.
Arrepintiéndose. Bat ezpada akordatzen / sasoia denian, / gero errukitan den- / bora juanian. Yanzi 193.
azpisarrera-16
ERRUKIZKO.
azpisarrerakoSense-16.1
a)Misericordioso. v. errukior. Errukizko Ama maiteak. CbJosefa 12.
Ama graziazkoa, Ama errukizkoa. AñEL1 226.
Asmau errukizko gauzaren bat lagun urkoaren onerako. AñLoraS 68.
Obra on errukizko edo karidadezkoren bat. Astar II 242.
Ama errukizko au.UrMarIl 25.
Eman zioten errukizko ostatu argatik. AranSIgn 31.
Errukizko txistuaz deitzen badidazu. ArrMay 59.
Errukizko iturria. AzcPB 29.
Errukizko begi ederrak erakusten dizka. AgG 197.
Errukizko itxaso baztergabea. ArgiDL 103.
Errukizko izpia zeneriodan. LdiBB 2.
Bere errukizko magala. OrEus 414.
Errukizko irriparreaz. VillJaink 122.
Aize gogorrak errukizko esku legunez legortu eutsazan. ErkiagBatB 106.
Errukizko itz bat ere ez nioken iñori entzun. AtañoTxanKan 51.
Errukizko Amari utsitzen dautso bere arima naigabetua. OnaindTeresa 28.
v. tbn.
KIkG 80. Etxde JJ 244. Gazt MusIx 225.
azpiadiera-1.1
(Referido a las obras de misericordia de la doctrina cristiana). Obra errukizkoa dala [...] tristeak konsoletea. AñNeke> 217.
Gorputzeko obra errukizko edo miserikordijazkuak. Astar II 69.
Errukizko egite okin. Legaz 35.
Errukizko egikerak dira amalau. ItzAzald 119.
Errukizko egiñenak. KIkV 10.
Zazpi eginbide errukizkoak. InzaAzalp 22.
Errukizko egikera. Enb 204.
Errukizko egintza da lagun-urkoa jaztea. LabEEguna 98.
Al daneraño bete ezkero / guk errukizko egintzak. Olea 92.
azpisarrerakoSense-16.2
b)Penoso, que da lástima.
v. errukarri. Jo eben jo pataria, ta errukizko ausiak eta intziriak egin zituan. ErkiagBatB 58.