Azpisarrerak (sarrerak) (346)
1 ate.
1. (V, G, AN-gip-5vill-larr, B, Sal; Lcc, Mic, Lar, VP 39v, Añ, Dv, H, VocB; -th- L, BN-ad-lab-arb-baig, S; SP, Deen I 142, Urt Gram 11, Ht VocGr , VocBN , Arch VocGr , Dv, H). Ref.: A; EAEL 68; AtSac 55; Iz ArOñ , UrrAnz; Etxba Eib ; Holmer ApuntV ; Gte Erd 196, 301; Elexp Berg; ZestErret. En EAEL 68 at(h)e aparece junto a bortha en Bidarray, Saint Martin de Arberoue, Hasparren, Itxassou y Larrau.
Puerta (sentidos prop. y fig.), entrada. "Aldaba de la puerta, atean aldabea" Lcc. "Puerta" Lar y Añ. "Portería, sar-atea, atea" Lar. "Abre esa puerta [...], idekiezak ate hori" Ib. "Ideki atia (AN-5vill), ireki atea (G-azp, AN-gip) [...] atea edekie da, ez da itzetue (B), para zazue zabal zabala ate ori (AN-5vill), zabaldu ate ori beiak iragotzeko (G-azp-goi, AN-gip) [...] zabaldu atie (V-gip)" Gte Erd 301. En zonas del tipo acentual I o central-occidental (v. FHV 565ss. y ASJU 1972, 110-120), ate 'puerta' posee una modalidad de acento normal o no marcada (ateá), distinta de la de ate (< aate) 'pato', anómala o marcada (ateà). v. atari, 1 borta.
Tr. De uso general en la tradición meridional a excepción de los textos alto-navarros (en los que aparece generalmente atari). Al Norte está tbn. muy extendido, aunque convive junto a bortha (q.v.), forma única en la tradición suletina (y roncalesa), y en autores como Leiçarraga, Jauretche, etc. Cf. infra el testimonio de Ax 17 (V 8). En DFrec hay 231 ejs. de ate (7 septentrionales) y 2 de borta (1 septentrional). Encontramos atea ireki (iriki, edegi, etc.) en Materre (207), Haramburu (309), Oihenart, Pouvreau, Gasteluçar (85), BBizk, Larramendi, Haraneder (Gudu 46), Mendiburu, Cardaberaz (Eg III 241), Mihura (14), Ubillos, Guerrico (II 75), Moguel, Añibarro (LoraS 107), Astarloa (II 140), Echagaray (36), Uriarte, Lardizabal (149), Duvoisin (LEd 92), Laphitz (245), Arana (SIgn 62), Xenpelar (184), Beovide (AsL 44), Arrue (May 136), Elizanburu (PAd 22), Apaolaza, Agirre (AL 64), Iturzaeta (Azald 187), Azkue (BeinB 86), Echeita (Jos 142), Mujika (PAm 22), Jautarkol (Biozk 65), Mendaro Txirristaka (254), F. Irigaray (140), Alzaga (Ram 96), Otxolua (107), A. Barriola (Goi 18), T. Agirre (Uzt 246), Zaitegi (Sof 197), J. A. Irazusta (Bizia 93), N. Etxaniz (Antz 80), Mirande (Pr 152), B. Enbeita (NereA 240), Erkiaga (Arran 20), Anabitarte (Poli 48), Bilbao, Ugalde (Iltz 20), Basarri 122, Larzabal (Senper 54), Labaien (SuEm 187), Etxaburu (Kontu 7), Tx. Garmendia (BordaB 115), B. Ayerbe (111), J. Azpiroz (46) y Albeniz (227).
Atea zabaldu, algo menos frecuente, aparece en Etcheberri de Zibur (Noel 77), Harizmendi (214), Etcheberri de Sara (195), Larramendi (STomas 2), Olaechea (65), Mihura (84), Ubillos (218), Moguel (CO 179), Duhalde (153), Hiribarren, Duvoisin (LEd 114), Udarregi (141), Arrue (May 166), Agirre (G 320), Barbier (Sup 109), Altuna (48), Txirrita (B I 204), Orixe (Mi 93), Lauaxeta, Otxolua (88), Lekuona (EunD 49), A. Barriola (Goi 75), T. Agirre (Uzt 69), Zaitegi (Sof 93), Munita (16), N. Etxaniz (Nola 33), Etxaide (JJ 39), San Martin (Zirik 121), Aresti (Ipuin 57), Oskillaso (Kurl 73), Berrondo (Kijote 157), Alkain (88), Ataño (TxanKan 261) y Gerrikagoitia (177).
Laztan enea, naigaran / zure atean arteti. Lazarraga (B) 1204r. Gabaz egunaz oi nituan / aren ateak rondadu. Ib. B12, 1179v. Itsi jatzun, bada, sekulareko / karzela gogor onetako ateak. Ib. B15, 1181v. Gizonika eldu etzan / paradisuko atean. / Baia orai beteko dira / zeruan gure lekuak. / Ango ateak ireki diguz / ogi konsagratuak. MPortal 51ss. Sagaramendu saindu hunen bidez eraman nauzu bekatutik garaziara, [...] eta Ifernuko athetik Parabisuko aldera. Mat 240s. Eta limosnak partituz atheko probetara. EZ Man I 123. Simeon ona ilkhi da / tenpluaren athera. EZ Noel 80. Parabisuko athea. Harb 82. Batek erraiten du behatzea eta bertzeak so egitea. [...] Batak athea, bertzeak bortha . Ax 17, V 8. Athea, athe hertsia da. "Angusta porta" . Ib. 474 (V 307). Mutil itsi egizu atea giltzaz, zerren ate itsietarik biortuten da diabrua. Mic 14v. Daukazula zauri onetati sartuteko zerura ate irigiak eta zabalak. Cap (ed. 1893) 153. Ate bati zegoen eskalea goseak hil zezan. "Le pauvre qui s'attacha à mendier à une seule porte, mourut de faim" . O Pr 487. Zori onari irekok atea, / eta gaitzari auko beha. Ib. 438. O Erregeren athea, / Arraitasunez bethea. Hm 103 (dirigiéndose a la Virgen). Zinetz nazazu, ezin goazke Iainko aita gana athe hartaz baizen. SP Phil 91. Zure bihotzeko athea ideki baziniazat. "Ostium cordis" . SP Imit III 24, 2 (Mst y Ip bortha ). Helas! Zeiñ hagitz den hertsia / Parabisuko athea! 168. Emon deusu sinistea, / --Andikanoren berbea-- / franzesari ze zatozan / iditera atea. BBizk 27. Leihotarik eta athetarik leizorren kasatzeko erremedioa. Mong 593. Bañan ungi egiten ezpaduk bekhatua athean ziagok. "In foribus" . Urt Gen 4, 7. Halako solasari atheak hertsteagatik. ES 196. Ara, norbait atean. Acto 128. Gaudezen erne, o ene arima, eta hertsatzigun gure sensuen atheak aditzeko zer erranen darokun gure Jainko Iaunak. Ch III 1, 1. Israelitek bere athetan ezarri zuten bildots odolak. CatLav 25 (V 19). Eritu dizut Biotza? Ala ondo. Orrekin atea iriki det an sartzeko eta bizitzeko. Lar SAgust 15. Zeruko Erresuman eziñ sar zaitezkela, nahigaben eta hertsduren athe hertsitik baizen. He Gudu 95. Ez da zer etsaiari idiki animako atea edo leioa. Mb IArg I 376. Nondik nabil ni, bide estu edo lasaietik, ate zabal edo estutik? Cb Eg II 133. Goiz hartan berean, Booz yarri izan zen hiriko athean, han ziren yendeen baltsan. Lg I 248. Nola ez maita zeruko athea bera den Biryina saindua! Lg II 104. Ate-zaiak, Elizako ateak idiki behar zaiztenai zabaltzeko, ta itxi behar zaiztenai itxitzeko kontua duenak. Ub 218.
(s. XIX) Erabagi ebeen edegitia erriko atiak. Mg PAb 218. Ezauguera onek zarratuten deutso atea arerioari, sartu eztidin. EL1 111. Ate estali edo sekreto batetik sartzen ziran gabaz. Gco I 146. Orregatik dio Jesusek. Ni naiz atea: atetik sartzen ez dana artaldean... lapurra da. AA I 594. Zoaz Kristaua, zoaz gogoz ta biotzez ate oetatik barrena. AA III 351. Jainkoaren ama guziz behar bezalakoa, bethi Birjina izan zarena ta zeruko athe ta sar-bide zorionezkoa. Dh 86. Ate bi alkarren parian zabalik dagozan artian, aisia dago, dino Santubak; Ate bata isten bada, aisia geratuten da. Beste ainbeste senarra agidaka asten danian, Emaztiak isten badau aoko atia, bertati juango da asarriaren aisia. fB Ic III 376. Zarratu [mutillai] ondo atiak, lapur batzui baño ardura geijagogaz. JJMg BasEsc 116. Sar zaitezte athe hertsitik, ezen athe largoak eta bide zabalak eramaiten dute galzapenerat. TB Mt 7, 13 (He, Dv, Ur, Echn, Ol, Leon, Arriand, Or, Ker, IBk, IBe at(h)e; Lç, EvL, Ip, SalabBN bortha, Hual borta, Samper atari ). Errementari batek, kanpoan zanean, / etxe-zai zeukan beti txakur bat atean. It Fab 255. Nok idigi dau atia? Ur MarIl 116. Ez baita aise bidaiatzen, haiñbertze kargarekin, / Ez athe hertsitik sartzen, haiñbertze bagaiarekin. Gy 81. Izpiritua dute [errientek] eskolan argitzen / Yakitaten athea itsuei zabaltzen. Hb Esk 168. Korneliok bialdutako iru gizonak atean otsegin zuten. Lard 498. Athearen bi aldetarik aziendak ezartzen dira, ezker eta eskhuin. Dv Lab 217. Zu zera, bai, zu zera, / damatxo maitia, / nere desiuaren / zeruko atia. Bil 75. Ateaz aurrera sartzen ez ziran. Arr GB 135. Iduritu zitzaion atetik kanpora norbait zegoala. Zab Gabon 36. Baña bizi dalako gaur gure kalean, / Geure etxetik iru garren dan atean. AB AmaE 329. Bai, aieri atiak zabalik utzi besterik ez leoke! Sor Bar 45. Eta diruak emen, or bezela, ate asko irikitzen ditu. Apaol 59. Banituen landak eta phentzeak, eta guziak sekulakotz ostatuko athe horri barna iragan dire. Arb Igand 129. Sartu ziran iauregi atako atetik barrura. Ag AL 100. --Zergatik dinozu dala [Sakramentu] lenengoa? --Dalako beste enparauen atea legez. Itz Azald 129.

(s. XX) Uste eban [...] erriko etxe aberatsenean be, ateak zabalik topako ebazala! Echta Jos 206s. Azaldu da atian kolera biziyan. Iraola 97. Errijan, ate ta leiuak beterik, emakume ta gixonak begira dagoz poz-pozik. Kk Ab I 96. Bein eriotzako ateak igaro ezkero. ArgiDL 123. Zabarkeri guziei ateak ixteko. Inza Azalp 126. Sukaldeko atetik burua sartuaz. Muj PAm 76. Txakurra, zertan ago / atian erdiyan. Tx B 187. Ateko arkua miresgarriki lantua gótico gisan. Zub 82. Etxe handi bat da, ezkerretik, bertze guziak baino larriagoa. Erregebiderat du athea. JE Ber 36s. Ortzia garden dala, / Eguzkijak diz-diz, / Egunaren atiak / Zabal-zabal dagiz. Enb 69. Jolas zaratak neugana dakarz axetxu zolijak, / maitati bere atiak zabaltzen daustaz ludijak. Laux BBa 34. Labako atia barru aldetik itxikeran. Otx 87. Burutik itza mihira / zubi izkutu batez / dator; agotik ara / iazten eguratsez; / belarri-ateetan / erazten da tankez. "En las puertas de los oídos" . Or BM 106. Portuko atea gainduta, itxasandiko saillera sartu ziranean. TAg Uzt 135. Udaldiaren atean, Zarautzera jotzen zun. Ib. 66. Hiriko atherat hurbiltzen ari baitzen. Leon Lc 7, 12 (Lç portale ). Mauleko presondegiaren atheari zagon Herio beltza, sega bizkarrean, norbaiti aiher. Lf Murtuts 47. Iragaiten ditut ene gorputz-ateak oro, ta ez dut sumatzen nondik sartu diran. "Ianuas omnes carnis meae" . Or Aitork 257. Euren griña, zitalkeri ta gorrotoai ateak zabal-zabal egin zizkien. Etxde JJ 107. Eta abadeak krisk-krak baten eleizako ateak idigi be bai. Bilbao IpuiB 233. Etxe artako ateraño abiatu nintzanean, an kamionik ez zala ikusi nuan. Anab Aprika 69. Bere jardunak eta deliberazioak ate itxiz egiñaz. Vill Jaink 131. Zerbait entzun guraz, ateko olari belarri eutsola jarri zan. Erkiag BatB 81. Xaberriko atean zonbat aldiz ez da iragan Frantses! Ardoy SFran 128. Ezkurdi-aurreko kalearen 32garren atean bizi izan ei zan urte batzuetan. Alzola Atalak 138. An dezu [...] tapa-tapa atetik barrura sartzen... NEtx LBB 111. Oi gure etxe maitea, / orroitzapenez betea, / zorionaren atea! Xa Odol 83. Goizetik ikusiko zenduan [prontoia] / atetaraño betia. Uzt Sas 325. Nai baiño leenago ez nuen iritsi komuneko atea. Zendoia 86. Espetxeko atian Santa Ageda abestu euskuen. Gerrika 55. Ate guztiak itxi dizkiolako [Larramendiren hiztegiari], haren berririk ere jakin nahi ez duelako. MEIG VII 54. Teknika gaietan erdarazko hitzei atea orain arte baino gehiago zabaldu behar diegu. MEIG I 93.

v. tbn. (para autores septentrionales). Volt 171. Arch Fab 237. Laph 245. Elsb Fram 72. Jnn SBi 143. HU Zez 129. Barb Sup 25. Ox 38. Etcham 221. Iratz 69. Zerb Azk 13.
(Indet., en casos locales de decl.). A (de, etc.) la puerta. " Ihiztariaren athetan ongarri guti, à porte de chasseur" SP. Algunos de los ejs. que citamos podrían ser de plural.
Haurrak bere Ama athetan / ikhusi bezain sarri. EZ Noel 83. Ekuzu nor dagoan geiez atetan. "A la puerta" . Mic 12v. Ustegabeko tribulazionerik hurbiltzen denean zure athetara. "Ad ianuam tuam" . SP Imit III 57, 1. Zeruko atetara gogua biurtuteko. fB Ic III 277. Ze otsak gure arimako atetan. Astar II 285. Hek zioten burua athetan pikatu. Hb Esk 154. Parisko athetan trikatzen dire, san Migeleko karrika non den. Laph 13. Giristinoak bildu ziren beraz Gazteluko athetara. Jnn SBi 143. Egozan Begoñako / Eleizako atetan. Azc PB 142. Aurkituten zan Eleiza bateko atetan eskean. Itz Azald 23. Jaun andi orren atetara dijoana. Inza Azalp 127. Elixako atetan / gixon bat dilindan. Laux AB 65. Berrogei urteak atetan zitun dagoneko. Etxde JJ 247. Pasatzen naizenian / zure atetatik. (Canc. pop. in Erkiag Arran 20 ) Bikariua zai egongo da / sankristiako atetan. Uzt Sas 184. Atetan aita topo egin nuan. JAzpiroz 137.
v. tbn. DurPl 63. Dv LEd 100. NEtx Antz 97. JAIraz Bizia 50.
(Pl., en casos locales de decl.). En (a, etc.) las puertas.
Ikusirik nezesidade andian bere ateetara eldu probea, eta edugi ezpadau errukirik. Cap 109. Juez aren Tribunaleko ateetan sentenzia etxedeten zaudenean. Cb Eg II 110. Egongo litzatekez Elex-ateetan itxadoten Mez-Emollea. EL1 85. Ateetan eske daudenai baso bat ere ematea gogorako etzatenak. AA III 369. Eriotzako ateetara elduten danian gizona. JJMg BasEsc 278. Uste izan eben ekusela Anibal Erromako ateetatik barrura sarzen. Astar II XII. Lur eder aren ateetara ezkero, sartu gabe itzuli bearra. Lard 93. Zu hunen bihotzeko atheetan deiez. Dv LEd 196. Jaungoikoaren arpegiaren aurrean eta eternidadearen ateetan hitz ziñeztuaz esaten dizut, sinis nazazu. Arr GB 29. Euki eben gau ta egun jagola ateetan. AB AmaE 204. Jarriko naiz nexka gaixoaren etxeko atietan. Goñi 65. Ateetan daukat beste lagun bat. Jaukol Biozk 72. Ateetara etorri yatan pezkin edo galdaragille bat. Or Tormes 43. Moja-etxeko ateetan zalburdia gelditu balitz bezela. Alz Ram 113. Tiki-taka, tiki-taka laster egoan trabenako atietan. Bilbao IpuiB 33. Ateetan [=boca del puerto] zijoan itsas-ontzi aundira, len ikusitakoa, ikaragarrizko salto aundia egin zuan. Anab Poli 37. Otsoa arguio (aitatu) eta otsoa ateetan. (AN-gip). EZBB II 86. Bitoriko ateetan zegoan kontroleraño allegatu giñan. Alkain 24.
v. tbn. fB Ic II 232. Zav Fab RIEV 1909, 38. Urruz Urz 61. Muj PAm 50. TAg Uzt 151. NEtx LBB 174.
" Atetik elki ta leiotik sar (Sal), salir por la puerta y entrar por la ventana (se dice del pródigo)" A.
2. Hoja de puerta.
Sandailiak ateak ditu zirarrez, / Nola zirarrez da ala zendalez. Sandailia 9s. Zeian etsea urrezko atea. RS 253. Utziko dut nik gakoak atean. Volt 170. Iminiko dut Letrak eta trasladua eliza onen ateari erasidik guztien notorio den. BLeiz 47. Haren arima sainduak athe eta gondeak / Bortxaz irauzi zituen eta hautsi gatheak. EZ Man I 129. Athea bere erroetan eta uhaletan ongi iarria eta pausatua dagoenean. Ax 45 (V 29). Marteillu zillar[r]ezkoak, hauts detzake ate burdinazkoak. O Pr 314. Hori dela athearen bulkatzea. SP Phil 149. Helas Jauna! emazu goarda bat ene mihiari, eta athe zarratiar bat ene ezpainei. He Phil 366. Sagardiko atea berengana tiratu ta gilza zezatela. Mb IArg I 383. Hautsi izan ditu herioaren atheak eta sarraillak. Lg I 231. Elizako ateak erre. Mg CC 249. Ate bigaz itxita emon eutskula Jaungoikuak miina. fB Ic II 183. Ta ate arren zirritutik / egiten ditu begiak / nor darakutsan argiak, / eta dakus ezkututik. Zav Fab RIEV 1909, 33. Beleneko ate zar / batzuben azpiyan / jayo da otzak ikaraz / gaurko gaberdiyan. Echag 27. Jarri zaneko, emoten deutsee atiari ots ikaragarri bat, zabal zabal egiten da. Ur MarIl 65. Atea bere albo, buru, morrollo eta ubalakin sorbaldan artu. Lard 143. Bi golpe atiari / eman zizkan: da!. da!/ eta irten zanari / egin ziyon galde. Bil 149. Azken gerlak ez zion komentu hari ez athe bat, ez leiho bat utzi. Laph 169. Puskatuak zituzten ateak tiroka. Aran SIgn 9. Aitaren aserre ura ikusi zuanian, Franzisko jarri zan gelako atiaren atzian, paretiaren ta atiaren tartian. Bv AsL 45. Eseri ez al zan, ematen dute kolpe andi bat atean, geratzen da atea dan ainbat zabal. Arr May 77s. Ketan egoan atea. A BeinB 93. Eliza ate zahar bat ezin idekiz. HU Zez 132. Burdinazko athe batek du hesten harrasia. JE Bur 198. Aldaztorreak ateak dituz letuez. (V-m). A EY II 35. Hainbertzenarekin etxeratzen da, eta atheari panpaka hasten: Pan, pan, pan! Barb Sup 38. Ateratzen dira handik eta zango puntetan yuaiten Piarrexen ateko giltza xilotik soiterat. Zub 39. Urbildu zen zurezko ate batera. FIr 139. Entzuten al duzue ateak erroetatik ateratze otsa? Or Mi 78. Bakotxak bazerasan / nahi zuen hitza: / Kasola bat uretan / ito baginez? / Etsenplutzat atean / zertako ez itza? Etcham 62. Txabola atako ate zistril a ukabilkada bat jota lurrera bota. Otx 107. Ate gorri zurezkoa. Ldi BB 144. Ateak egin zun otsera [...] burua itzuli zuen. TAg Uzt 178. Burnizko atea orpoetatik okertu, irautzi ta barnera egin zun. Zait Sof 93. Ate antzera, ol bat kaiman larruz bixagratua. JAIraz Bizia 13. Ezurtegia itxirik zegonan burnizko ate aundiz. Or QA 110. Gaxuxa barnetik ateari pusaka ari zelarik, Gaxina oihuka hasi zen leihotik. Zerb Azk 107. Adi egon zen apur bat, belarria atearen kontra. Mde HaurB 15. Ostikadaka atea apurtu. Bilbao IpuiB 252. Gabaz ateko giltze-zuloti, eta egunez solora agertuten zaneko, an ei zirean sorgiñok ekin da ekin. Akes Ipiñ 28. Olarratz-eneko baratzaren ate gorriraiño eldu zan. Erkiag BatB 45. Belarriak atean josiak ditu. NEtx LBB 108. Azariak ate bat lapurtu zuneko kanta ura. Lab SuEm 210. Santsonek irauzitako eliza-aundiaren ate aietako bat. Berron Kijote 196. Etxeko sarrerako ateak oso zarrak eta puskatuak zeudela. BAyerbe 97. Azkeneko bueltan [butano ontziak] nire [kotxiaren] eskumako atia jo. Gerrika 170. Burnizko lau ate. MEIG IX 142 (en colab. con NEtx ).
v. tbn. Urruz Urz 42. Ag Kr 196. JanEd II 114. Auspoa 39, 116.
"Aterik aiña maratilla dauko orrek (V-m), ése tiene pretextos o excusas para todo, litm.: ése tiene tantas tarabillas como puertas" A. "Eziñ laike jardun zuregaz, aterik aña maratilla dittuzu ta (porque tienes tantas salidas como cuestiones)" Etxba Eib. "Aterik aña maratilla eta bat sobra" Ib. "Atiak ainbat maratilla beti (AN-5vill), ateak zenbat maratilla, zuk ainbat aitzeki" (AN-5vil) Inza NaEsZarr 1599. "Orrek battu atiak baño maratil gei(ag)o" (AN-5vill) Ib. 1641. "Denetarako bazeukek orrek maratilla, erantzuna, aitzekia" (AN-5vill) Ib. 1863. "Hik beti dakak atia aña maratilla!" ZestErret.
Zenbat ateri nik ots, ainbat maratilla, / topatzeko ederra Txomiñ da mutilla. AB AmaE 405. Zuk dezu aterik ainbat maratilla, eta buruko miña ere egin dirazu. Urruz Urz 53. Aren miñak aterik aña maratilla eukan. SM Zirik 125. Ate danentzat billatzen dezu / komeni dan maratilla, / triste daudenak alai jartzeko, / Mattin, zu zera mutilla! Basarri Auspoa 112, 128.
3. Desfiladero, paso, puerto (de montaña). "Garganta o estrechadura de un valle; desfiladero. (Roncal). Por extensión las peñas que forman la garganta o desfiladero" VocNav. Cf. los topónimos Ataun, Atibar, Alzate, Arrate, Belate, Eulate, Garate, etc. (ApV 107). v. ataka, mendate. .
Zuen aitzinian ikusten duzie zoko ilun bat, neholere handik bidia iragiten ahal dena iduri zautzuela: ate gabekoa. Zub 118.
4. (V-ger-ple-arr-m, G-bet, B, L-ain ap. A; Lcc, Mic, Lar in Aq 1379, VP 2r, H (-th-)) Ref.: A; A Apend .
Fuera. "Fuera, a lugar, atera " Lcc. "De fuera, aterean " Ib. "Hacia fuera, aterutz " Ib. "Fuera, atetik " Mic. "De fuera y de dentro, atetik ta barrendik " Lar in Aq 1379. "Hors, dehors" H. "Hoy, en V y G, sólo se usa en algunas locuciones [...]; aterutz (V-m), hacia fuera; aterantzean (V-m), al ir hacia fuera. [...] Creo que haríamos bien en desterrar para siempre la palabra kanpo, usando en su lugar la genuina ate " A. " Ekartzak egur batzuk atetik (L-ain)" Ib. " Atetik edo barnetik (B) por fuera o por dentro" Ib. " Atean dabil, atean, está, anda fuera" A Apend. v. kanpo, landa. . Tr. Documentado desde Lazarraga, es empleado en la tradición vizcaína antigua y por algunos autores labortanos clásicos, siempre con algún sufijo de declinación; cf. los usos algo diferenciados de aterontzeko (en Ubillos), aterontz (en Arrue), aterontzean (en ambos), o aterako en Lardizabal. Desde principios del s. XX se resucita el término (por impulso de Azkue), como sustitutivo de kanpo (cf. at). En textos vizcaínos modernos aparece la forma ata- ; cf. ataz, atazko, atako alde, atako banda s.v. ATEZ, ATEZKO, ATEKO ALDE, ATEKO BANDA.
Etorri zan aurki atetirean Eneko Pagoetako bere arma gezi barriakaz. "Vino allí de afuera parte. " . Andram 160. Atean uso etxean otso, ala bizikidea gaxo. "Fuera de casa paloma, en casa lobo, tal manera de vivir malo" . RS 133. Atean uso, itxean otso; ala bizikaria gaisto. RIs 10. Nahiz dela etxe barrenean, nahiz dela athean, / Jendeek izanen dute gerla bere artean. EZ Man I 63. Orti badaroa zure mezedeorrek, nik obedieten dot etsean ta ateti. "Yo obedezco en su casa y fuera" . Mic 13v. Ifinten deuskuzala barruti pensamentu gestoak, eta ateti enkontru gestoak. Cap 69. Haurrak athean duena erasi, sukaldean zuen ikasi. "Ce que l'enfant a raconté hors la porte" . O Pr 620. Halakoak gutitan frogatuko duzu dabilzala bankuaz hagitz atherat lekat bankuaren kantalean. INav 120. Nahi baduzu muillatu Balenziako plaian muilla zazu 7 brasetan eta baldin nahi baduzu muillatu atherago 6 brasarano gustietan harea da. Ib. 6. Heldu zarenean athetik iakitekotz ea non den Ulizilloko portua. Ib. 126. Halaber iakin behar duzu portu hark badirudiela athetikan eztela unziaren egoteko lekurik. Ib. 126. Ioanentzare lihorretik kabal, zeiña baxek hagitz atherat ilkitzen baitire. Ib. 19. Ordean handik lauster altxatu zen athetik haize erremulia bat, nord-este daritzana. He Act 27, 14. Tokikuak izan leitekez edo barrukuak edo atakuak. EEs 1925, 85. Etxe barnetik, nolapaiteko zizpekin bertzeak, tiro-gai eskasekin eta atetik Jainkoak daki zenbat etsairi buru egin bear. FIr 140. Ura zaintzeko agindu zion, eken galbiderako etorria zitekela, atekoekin xede batera zoakela. Ib. 141. Geure barna ixilik lotan dagonian / itzala ta gentzat baitira etxian, / barneko giriñak duaz baña atara / onbidian lapur. "Entonces salen las pasiones hacia lo exterior" . Laux BBa 132. Atean euri-otsa..., / aize-zotin luzeak... / Agur... Da... gi... dan lo... o... o... Ldi BB 14. Atean aize latza / dabil, aserre... Noski! "Fuera" . Ib. 8. Lan gaitza, gaitzik bada. / Ateko giro txarra / lotarako onena. "Cuanto peor tiempo fuera" . Ib. 10. Aiek barrendik, amek atetan, / bikatzen ttute marrakak. "Ellos por dentro y sus madres por fuera" . Or Eus 225. Noizean-beinka, bederen, erbestekoak atera oiltzen omen zituzten. Zait Plat 60.
(Con instr. o ablativo). Fuera de.
Esperanzeaz bizi oi n[aiz] / erri onezaz atean. Lazarraga B281204r. Hartakotz ez begia heda hautzaz athera, / Gutiago beharria kontrarako elhera. EZ Man I 16. Zeren zu baitzara argi, eta hura itsu: zu zuhur eta hura erho; zu zeure tentuan eta zentzuan, eta hura handik athean eta kanpoan. Ax 310 (V 206). Emaiten duzu aditzera, eztakiela zer mintzo den, egiatik athean dabillala. Ib. 296 (V 197). Baxa artaz athetik Ioatekotzat eraman behar duzu plazenza xipiko punta deskubritua untzi baten luzetasunean xonbrelluko Irlarekin. INav 107. Or dago portale bat, uriaz ateti. Acto 153. Elizaz atetik (kanpotik) jardunak egiteko, ordea, gu zuen aldean misiolari trebeak gera. A Ardi 141. Gaurko erri-bixikeraren zertzelada neurritik atakuak dirauen artian. ForuAB 137. Ordañez, Mendiolak eman izaten dio --gaur bezela-- basotik ateko ega-alditxo baten abagunea. Ldi IL 41. Edozein irabazpidedun euskeltzalerik ezta, berea uka dionik: eta euskeltzaleez ateko zenbaitek ere balemaioteke. Ib. 71. Bearrizanok geitzen diran neurriz alogerak be goratzeko, ta bear balitz, sendiaren aldiz-ateko bearrizanai be arpegi emon al izateko. Eguzk GizAuz 182. Gudaz ateko gintzak. "Industria civil" . EAEg 22-3-1937, 1340. Aldiz-ateko lanei buruz. "Trabajos extraordinarios" . Ib. 4-4-1937, 1431. Guziak, ordea, etxetik atera yaurtik bezate, gure izurritea bera baita. Zait Sof 63.
(Tras sust.).
Nai bezelako iñarikari onak izaten dira, bizkarraren gañean egonian ta eskuakin bakarrik ura eutsitzen dutela, bi ankak ur atetik altxatzen dituztenak. Anab EEs 1920, 68.
ATEA HARTU. Dirigirse fuera.
Juantxok atea artu. Anab Usauri 70. Banaka batzuk poliki atea artu zuten. Anab Poli 57. Santu guztieri agur esanda atea artzeko asmotan asten danean. Ib. 60.
ATEA BATU. "Atia batu, juntar la puerta" Iz ArOñ.
ATE-HABE. Jamba. v. ATE-PILLERO.
Ikhusiko duenean odola athaburuetan, eta bi athe-habeetan, etxe-sartzea iraganen du. "Utroque poste" . Dv Ex 12, 23 (Urt bi athepilleroetan, Ur abe bietan).
ATEA BETEKO (V-gip) (Hombre) grande como una puerta. "A tia beteko gizona, hombre corpulento" Iz ArOñ.
ATEA DEBEKATU. Prohibir la entrada.
Gure etxeko athea luzaz debekatu izan diot. Larz Senper 86.
ATE-HAGA (V-gip; -th- Ht VocGr, Dv A; atheaga Hb; ataga V-m, G). Ref.: A (ataga); Urkia EEs 1930, 27. "Portefaix, athehaga" Ht VocGr 406. "Athe-haga, grosse perche en bois qu'on place derrière les portes cochères en travers pendant la nuit" Dv. "Tranca de puerta" A. v. atalaga.
Astoa arrantzaka asten denean, ez belarrik eman; artu ordea ataga ta yo gogor. Or Mi 92.
ATE-AGAI (atagai Lar). "Tranca de puerta" Lar.
ATE-AITZIN.
a) (Lar, ( A ), Dv).
"Antepuerta" Lar. "Cancel, [...] ateaitzina " (Azkue cipia erróneamente atai- ). v. ataurre.
b) Zona de delante de la puerta. " Atheaitzin, devant de porte" Hb.
Eta bildua zen hiri guzia athe aitziñerat. He Mc 1, 33. Hanbateko ostea bildu izan zen, non ez etxeak, ez-eta athe aintzinak ezin iduk baitzezazketen. Dv Mc 2, 2. Oraiko samats moldetan, laborariak hedatzen du ihaurkina bere athe aintzinean. Dv Lab 152. Bizkarrera berak altxatu, bizkarrean ereman athe aintzinera, eta, brau, orgetan ezarri. Barb Sup 146. Herriko jende guzia, athe aintzinetan zagon, tente potente, Alkate-Jaunaren goait. Ib. 39s. Kafe batetako ate aitzinean, mahain xipi batean. Zub 105. Hotz-hotza daude beren pareta xuri eta harri pikatu beltzaan dorpeekin, leiho hegalak elgarri hurranduak, athe-aitzinean alhartzerik ere gabe. JE Ber 53. Egun hautan Baionan greba berezi bat ukhan dute: zikin-biltzailek ez dituzte batere bildu athe-aintzinetarik ondarkin, jats-kin eta gaineratiko zikinak. Herr 8-9-1955 (ap. DRA ). Ostalera ate aintzinean, ez baitu nehor barnean. EZBB II 84. Ikusi zituenian bi ruedak ate-antziñian. Auspoa 77-78, 22.
ATEA JO (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-lab; Lcc, Ht VocGr (athe-), VP ). Ref.: Gte Erd 50, 27. Llamar a la puerta. "Atea jotzeko burnia, picaporte" VP 81v. "Bean atea jo dute (V-gip, G-azp, AN-gip)" Gte Erd 50. v. ATEAN JO.
Ez, geiago ez jagot joko / kontereagaz atea. Lazarraga A24, 1195v. Io dut atea eta oihu egin dut hiruretan. Volt 220. Ene borondatearen atheak ioiten dituzten gogoeta gaixtoei erraiten derauet: Ea tentagarriak, iragan aitzinat. Ax 368 (V 242). Sein onek xaio bear dau, xo bidi atea. Acto 115. Io zazu athea, etzaitezela unha [...] grazia salbagari haren papur bat [...] merezi dezakezun arteraiño. Ch IV 12, 3. Zure iraupenak bigunduko dau Zeruba; jo atia, egin oles ostera ta ostera, ta edegiko jatzu. Mg CO 282. Joten eban neskatillatxu onek Marijaren atia, bere bitartez ikusteko Jesus. Ur MarIl 98. Kristau on asko bilduta zeuden, San Pedro-gatik Jainkoari erregutzen, Apostuoluak atea jo zienean. Lard 504. Hainitz athe, zor derautenetan, yo ondoan, deus ezin bildu dut. Hb Egia 21. Dran, dran atea jota dator neskatxea. AB AmaE 225. Amak jo zuan atea Kaxillen etxean deadar egiñaz. Urruz Zer 79. Onetan ginala, Isabelek atea jo zigun. A Ardi 112. Atia kox kox jo nion eta / laixter iriki ziguten. JanEd II 135. Kaxk, kaxk, kaxk, jotzen du athea. Zerb GH 1923, 87. Eskaliak ogi-eske atia joten eben bittartian. Altuna 23. Aterik jotzeke sartuta iñoren etxean! NEtx Antz 124. Eska, bila, io atea. Or QA 130. Baña ezan ausartu bada-ezpadan be aterik joten. Bilbao IpuiB 202. Diru batzalliak atia jo eban. SM Zirik 42. Aterik jo gabe, oi zuan bezela, sartu zan. Ugalde Iltz 23. Gizonezko batek etxera etorri nai badu, atea jo ta eztula egiten du. Anab Aprika 18. Athea jo eta idekitzen dute. Larz Senper 128. Ta San Pedrori atia jo diot / ustez puliki puliki. Mattin 130. Ta udalak, bear zan tokian atea jota, lortu eban bear zan laguntza. Etxabu Kontu 211. Atea jo ta an azaldu zan. BBarand 135.
v. tbn. Astar II 141. PE 37. Sor AKaik 120. Muj PAm 36. Enb 201. Lek EunD 27. Ir YKBiz 291. Etxde JJ 222. BEnb NereA 59. Osk Kurl 59. Lab SuEm 183. Ataño TxanKan 225.
( Ateari jo ).
Bilha zazue eta kausituko duzue, jo zozue atheari eta idekiko zaitzue. Dh 80. Kask, kask, kask jo zuten etxe txar batetako atheari. Barb Leg 71.
ATEA JOKA. v. ATE-JOKA.
ATEAK SEGITU EZ.
"Etxe batera sartzean edo irtetzean, lehen itxita zegoen atea irikita uztean esaten da. Etorri haiz baña atiak eztipa segittu " ZestErret.
ATE-ALARTZE. Umbral de la puerta. "Atalatz, atalotz, atalartze, tope o escalón de la entrada, para sujetar la hoja de la puerta. Puede ser de piedra o de madera y va fijo en el suelo" (BN-baig) Satr CEEN 1969, 209. v. atalas, alartze.
Eskaratzeko ate-alartzean andre zar bat agertu zan. Lh Yol 53. Platonen EROS edo maitasunak gogo xorrotxa laguntzen du Ederraren athe-alharzeraino. Lf ( in Zait Plat XIX ).
ATE-ALASE. v. atalas.
ATE-ALBO. Jamba. "Ate-albuak, las jambas" Iz ArOñ. v. ATE-HABE, ATE-PILERO.
Ister bata bestearen gañean ipiñita, edo sorbaldaz ate-alboari eutsika, orkoagatik edo emengoagatik marmarrean. Ag G 162. Doniban egunean etxe aurreko ate-alboak lizar-adarrez, elorri zuriz eta ezpataz apaindu oi dira toki askotan. JMB ELG 118. Bana bi athe-alboetan, bi athe aurreko orman eta lau sartzerakoan ezkerreko aldean. Osk Kurl 126.
ATE-ALDAMEN. Jamba. v. ATE-ALBO.
Umezurtz errukarria, astiro astiro, lerden lerden, oinkadea bada-ezpadan jaurtigiaz, ate aldamena eskuz idoroaz, Manuelen besotik aurkeztu da. Ag G 360.
ATE-ALDE.
a) (V-arr ap. AEF 1928, 39 ).
Zona de la puerta.
Bera parau zan aulkiyetatik kanpoko ate-aldian, andik ikusten eban ederto, sukaldeko argitara, sukaldetik urteten ebana. Kk Ab II 165s. Aurrena, ate aldetik begiratu, gero atze aldetik batera eta bestera ibilli. Ugalde Iltz 26.
(Con -ra, -rantz ). (Hacia) la puerta.
Ate aldera juan da hitzegiten du. Moc Damu 11. Orduan Betijairi, ate-aldera joanta, sukaldekoari deiez asi zan. A Ardi 96. Bitartean begira zazu ate-aldera. Or SCruz 47. Joaten diranean Lekaidaba aurreratzen da, ta bat batean ate aldera egiten du, gelditu azitzeko bezela. Alz Ram 135. Atzeko ate alderuntz juaten da. Ib. 133. Ni sartu naizenean, besoak ate-aldera luzatuta zeunden. NEtx Antz 121. Ate-aldera adi bai-nengoen. Txill Let 43. Atara burua, ta begiratu eban eleizako ate-alderantz. Bilbao IpuiB 142.
b) Parte exterior, parte de fuera. " Atealderantz, hacia fuera (V-ple)" A Apend. " Atalde, parte exterior, afueras" Otx Voc. " Ataldekuak (kanpokuak), los de fuera" Ib.
ATE-ALDERDI (-th- Dv A). "Vantail, battant de porte" Dv. "Batiente, hoja de puerta" A. v. ATE-ORRI.
ATEAN-ATEAN. En cada puerta.
Atean atean geldituten zirean begira, bada ate danetan dago Bilbon dendea, salerosketea ta zer ikusia. Ag Kr 189.
ATEAN JO. Llamar a la puerta. En Gte Erd 27 se rechaza esta expresión. v. ATEA JO.
Yende beharrek ez dute yotzen / gure etxeko atean / Non ez duten mahainean, / Othoruntz ordua denean, / Lekua gure aldean. Elzb Po 197. Denbora berean yotzen ditek athean kask, kask, kask . Elzb PAd 80. Mutilla su-onduan jezarritta egualarik, atian jo eben. Altuna 66. Atean yotzen duenari idekitzen baitzaio. Ir YKBiz 137. Athean jo du norbaitek. Mde Po 13. Apaizburu Jaunaren atean / jo nai degu gaur aurrena. NEtx LBB 368.
ATEAREN HURRENGO. "Ateen urrengo, muchacha casadera" A Apend. "Atearen urrengo (V-m-ger?), ateetan dago (V-ple), se dice de muchacha que empieza relaciones de noviazgo" A EY III 317.
ATE-ARI. "Vestíbulo interior (V-ple)" A Apend. Cf. 1 ari; atari.
Agertu zan ate-arian Amandoren aginduakaz etorren menditar bat. Ag AL 146.
ATEARI JOKA. v. ATE-JOKA.
ATE-ARTE. v. atarte.
ATE-ATAL. Batiente de una puerta.
Ate-ataletan Gargaritarren aurkako guduak eta Kirinus garaillearen armak. 'Sur les battants de la porte' . Ibiñ Virgil 95.
ATE-ATEAN (Estar, etc.) en la misma puerta; muy próximo.
Hala zuek ere iusten ditutzuenean gauza horiek arribatzen, jakin zazue Gizonaren Semea hurbillean ditekela eta athe athean. "In ostiis" . He Mc 13, 29 (HeH, Leon athe athean; borthán, TB, Dv athean, Ol, Ker ataurrean, Or ateaurrean, IBk ateetan, IBe ate ondoan). Horra nun oihu bat aditzen dugun hamarrak alderat laborari etxeko athe-athean. Zerb Gerlan 97.
ATE-ATETAN. En la misma puerta.
Juan zan salaruntz jan ostian, eta ate atetan emon eutsan larrijak. Ur MarIl 89.
ATE-ATZE .
(En casos locales de decl. sing.).
a) (El) otro lado de la puerta. "Tras [...], at-atzean, at-ostean, tras la puerta" Lar. " Atatze, derrière de la porte" Hb.
Sara, ate-atzean itzketa au aditzen zegoanak, beregan farrari eman zion. Lard 18s. Abadea orduban gelditu zan ate atzean ta giltzaren txulotik aitu zuben esaten zubela: [...]. Sor Bar 37. Gela bat aurkitu zuan, ta ate atzean neskatxa baten oiuak aditzen zituala iduritu zitzayon. Lh Yol 44. Pentsatzea gure zelatan egon dela hor, ate-atzean, gelan sartzen ikusi gaituenetik... Mde HaurB 39. Gehiago eskatzen zaigu [zinean]: haurtasunaren orde umekeria, ate atzean uztea sartzerakoan arrazoi-eskarmentuak. MEIG I 141.
b) Espacio que queda tras una puerta abierta.
A! jarri zazu eskoba nere gelako ate atzian. Iraola 114. Bost oeko etzalekuan ez zan ez tximista-argirik ez eta krisalluarenik. Maleta, ate-atzean. Anab Aprika 68. Willik [...] atea irikitzen du. Biedermann [...] sartzen da ta ez du ikusten ate atzean gelditua dan Willi. Lab SuEm 183.
ATE-AURRE. v. ataurre.
ATEAZ AURPEGIAN EMAN. Dar con la puerta en las narices, no recibir.
Idiki bearrean ateaz arpegian eman zizun. Cb Eg II 109 (Dv LEd 196 atheaz ahurpegian eman).
ATE-AZPI. Rendija de debajo de la puerta.
Ate-azpian berriz, indarka sartu nituan alfonbra guztiak. Anab Aprika 48. [Eskorpion] oriek, lo zaudela, sartzen dituzu ate-azpitik, orman gora igo ta beren burua botatzen dute oe-gañera. Ib. 47. Etziren inprentatu; ate azpiz eta hola partitu ziren. Mattin 83.
ATE AZPIKO (G-goi). "Ateazpikua, puerta inferior [de las dos en las que que se divide una hoja]" AEF 1927, 57.
ATE BAKAR (V-gip ap. Iz ArOñ). Puerta de una sola hoja. Cf. ATE BIKOITZ.
ATE-BARNE (En casos locales de decl. sing.). Interior de un edificio.
An zegoen Mirei belauniko baldosen gaiñean, besoak gora, burua atzera, ta Yondone Petri-ren ate-barnean, aren begi geldiak beste mundua zakusten aragi-estalkia urratuz. Or Mi 122.
ATE-BARRA. "Claua, athalaga, athebarra, atheko barra" Urt V 203.
ATE-BARREN (En casos locales de decl. sing.). Interior de una casa, habitación, etc.
Artan lanik ez ezazu egin, ez zuk ez zure semek, [...] ez-ta zure atebarreneko arrotzek ere. 'Advena qui est intra portas tuas' . Ol Ex 20, 10 (Ur zure ateen barrenen; Dv hire etxean, Ker zure etxean, Bibl zure ateetan, BiblE zure herrian). Ate-barrena neskameren baten aiotsak entzun-iduri zazkit. Zait Sof 15.
ATE-BARRU (En casos locales de decl. sing.). Interior de una casa, habitación, etc.
Ate-barruan zegoelarik oraindik baina kanporako bidea bet-betan hartzeko gertu. Mde HaurB 81. Guardiazibillak alkar begiratu zuten, maltzurki, eta ate barrura lepoak batera luzatu zituzten. Ugalde Iltz 38.
ATE-BAZTER.
a) Umbral.
Ate-baztarretikan / oien eskamilla: / "Andria etxian bada / azaldu dedilla!". Xe 256.
b) Lado, flanco de la puerta.
Atezainak aulki bat emaiten dio eta uzten du ate-bazterrean jartzera. Mde Pr 103. Gero jetxi ditu alanbre pilla bat. Danak ate baztarrean utzi ditu gordeta. BBarand 21.
ATE-BIDE.
Recurso. Cf. aterabide (3).
Esturaldiren baten aurkituten baldin ba zan, Ama altsuari Elisak opaltsen deutsozan abesti, kantaren bati ekitea zan geienetako bere ate-bidea. Belaus Andoni 19.
ATE BETEAN.
Bien arean lau bost oillasko / atzi ditute; mutilla / ate betean agertu zaie / itzala bezain isilla. "Por la puerta" . Or Eus 314.
ATE BIKOITZ (ate bikotx V-gip; ate bikutz V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. Puerta doble, de dos hojas. "Ate bikutza, la puerta de dos hojas verticales" Iz ArOñ. Cf. ATE BAKAR.
Ate bikoitzari buruz bere burua yaurti zun. Zait Sof 93. Esiaren erdi aldean, ate bikotxa edegita dago. Erkiag BatB 120.
ATE-BRINBEL. Umbral.
Ate-brinbeletik kanporako egozala. A BGuzur 121 (en el voc. del final: "Brinbelak erderazkoa dirudi; baiña toki guztietan esaten da ate-azpiko arri edo zuragaitik"). Gizon bat azaldu zan ate brinbalian. Otañ ( in Onaind MEOE 408 ). Besotik elduta eruan ninduan ate-birrinbillara ta andixik atzamarra luzatuta esaustan. Kk Ab II 15.
ATE-BURDINA.
a) (SP).
" Athe burdinak, bandes de fer d'une porte" SP (s.v. burdina ).
b) (Añ, Hb (-th-); ateburriña Añ; ateburni Añ; ataburdina Lar, Dv, H; ataburni Lar, Dv, H). "Aldaba para cerrar" Lar y Añ. "Agarrarse a las aldabas, frase que explica algún empeño o tema, bereari itxeki, ataburniari itsasi" Lar.
ATE-BURU. v. ateburu.
ATE-DANBADA (Lar, Hb (athe-)). "Portazo" Lar.
ATE-DANBAKA. "Portear, dar golpes a las puertas, atedanbaka ibilli" Lar.
ATE-DANBAKATU. "Athedanbaka, -tu, -tze, frapper la porte, la faire retentir" Hb.
ATE-DRANBALADA. Ruido de la puerta, portazo.
Ene mutillak! ango didar ta garraziyak, ango ate-dranbaladea, ango aienak, ango uluak. Kk Ab II 52. Ango egur-otsa! Ango jezar-lekuen jaustea! Ango ate-dranbaladea! Bilbao IpuiB 229.
ATE-HEGI.
a) Umbral.
Eta nola athera baitzen athe hegira, bertze neskatxa sehi batek ikhusi zuen. "Exeunte autem illo ianuam" . EvL Mt 26, 71 (Ur atera ).
b) Lado, flanco de la puerta.
Idazle hoberenen orhoitzapena behar zuela atxiki [Eskualzaleen-Biltzarrak] jendearen baitan, heien izena beiratuz marbrezko harri batzuen gainean zoin etxetan bizi izan baitziren ere, eta hango athe-hegian. JE GH 1927, 346.
ATE EGIN. Abrir(se) paso, hacer hueco.
Nork ditu esku oiñ orietan / Burniarekin idiki / Gorrotoak edo Amodioak / Odolezko lau iturri? / Bularretikan / Ate eginikan / Amodioa da ageri. Cb Bast 57.
ATE-EHIZA. v. 1 ataize.
ATE-ERDI.
a) (V-gip; aterdi Lar, Dv, A). a) "Postigos de puertas y ventanas, aterdia, leiterdia" Lar. "Athe-alderdi ou atherdi, vantail, battant de porte" Dv. "Batiente, hoja de puerta" A. "Hoja superior de la puerta. Atia, ta goikuai ateerdixa" Elexp Berg. v. ATE-ALDERDI.
b) Mitad (en altura) de la puerta.
Bakaldunak bere gelako ateburuba ate-erdi ingururagiño eraztia aginddu eban, onetara atia laburtutziaz, gelara sartu gura ettezanak gura-nai-ez buruba makurtu egijen. Otx 55.
ATE-ERRO. "Pernio" BeraLzM.
ATE-ERTZ. Umbral.
Zakur zintzo bat ate-ertzean, / zelai pollitak ner'aurrean. Jaukol Biozk 106. Zeiñen errez [...] begiratuten eutsan Don Pauliñok sakristauko ate-ertzetik Luki-Andiri, koruko baztar baten egon arren. Bilbao IpuiB 125. Bere arpegia ate ertzean ikusitakoan iru emakumexkoak txundioz zurbildurik gelditu ziran. Etxde AlosT 86.
ATE-HESTE (ateste Lar Dv; Hb). "Bisagra, [...] atestea" Lar. v. ATE-UHAL.
ATE-HESTEKO. "Athehesteko, quichet, loquet" Hb.
ATEETAN EGON. "Atearen urrengo (V-m-ger?), ateetan dago (V-ple), se dice de muchacha que empieza relaciones de noviazgo" A EY III 317.
ATE-ETXE. Marco de puerta. "Chambranle de la porte, athe-etxe" T-L.
ATE-GAIN.
a) (V-gip; -th- H).
Dintel; parte de encima de la puerta. "Dintel. Ate-gaña, arrilandua, eta arrilanduan, jabian armak, jauntxo asko zalako gure aldietan " Etxba Eib. v. atalgain.
Aaronen semeak, gorputz ikaztuen artean zeuden izensu-ontziak artu eta ate-gañ batean josi zituen. Lard 95. Etxe nagusiaren arpegi aldetik, sarrerako ate gañean, lore ta usai gozodun belarrez egindako bi sorta legor ikusi nituan. Ag G 14s. Etxea arri eder apainduz jasoa dago, ta ate-gainean marmol edo aitxurdinezko arri-mai batean itz oriek ozkatuak daude. Lh Yol 4. Hobia berria zen, harrokan egina; / Etzen hortan oraino ehortzirik nehor, / Arkaitz batek hetsia zaukan athe gaina. Ox 80s (Interpr?). Teilarian ikus dezake nahi duenak [harriburua] ategainean landatua, Bihotz Sakratu baten aldean. Zerb Azk 21. Ataburu arri luze batekoa du, baiñan bertan etzaigu ageri etxegillen idazkizun politik Lapurdi ta Naparroako zenbait ategaiñetan bezala. Etxde JJ 8. Ate-gañean tellape txiki bat bedi, etxeari egotzia alde batetik eta bi zutabez eutsia beste aldetik. NEtx Antz 73. Ate-gañak eta ertzak arri-gorrian izan oi dituzte emengo aldeko etxeek. Anab Poli 73. Rrriiinn... entzun zuten trinbea, ta athe gainean argi gorri bat ikusi. Osk Kurl 215. Onen ate-gainean heien ikurrina, koroa xuri batekin; gaixtoen ate-gainean mogiaraz ditaken kartonezko "idola", bandera gorri batekin. Lf ( in Casve SGrazi 11 ). Bildu odola ontzi batean eta, ixipu-sorta bertan bustirik, zirtatu zeuen etxeko ategainak eta alboak. BiblE Ex 12, 22 (Ur, Ol, Ker ateburu, Bibl ataburu; Urt athalapust ). Donostian an dago kanposantuko sarreran, ate gaiñean jarria, egi mardula ta utsegingo ez duana. BAyerbe 162. Zimitorioan aga baten puntan ate gaiñean jarri omen zuan. JAzpiroz 98.
b) " Ate gaña, la cuarta superior de la puerta que se abre a modo de ventana" Lek AEF 1923, 79. v. ATE GAINEKO.
ATE GAINEKO (G-goi). "Ategañekua, puerta superior [de las dos en las que se divide una hoja]" AEF 1927, 57. v. ATE-GAIN (b), atalgain (2).
ATE-GIBEL.
a) Espacio que queda entre una puerta abierta y la pared.
Zohazi edozoin etxetara; nausiaren eta muthiko gaztearen ganbarako athe gibelari beha zakozu; horra non den makhila. Arb Igand 43. Bi hiltzailek athe gibeleko khutxa baztertzen dute, tronadurako hirur taula altxatzen eta zilo hari behera gorphutz hila norapait aurthikitzen. Ib. 78.
b) (El) otro lado de la puerta.
Ordu berean, athe gibeletik heldu, entzuten dute boz bat, saminki hasarretua. Barb Leg 24. Jada athe gibel hortarik aditua nuen. Zerb BiGo 308.
ATE-GILTZA. Llave de la puerta.
Abiatzen dira berriz jaaten; ta onik onenean enzuten da ate giltzen otsa; iges egin zuen [sagu] etxekoak. VMg 13.
ATE-GONTZ. Gozne. v. ATE-ORPO.
Huna Aita Pierren burdin moko batzuek: hemen athe-guntz herdoil bat, hor itzelarri bat. Prop 1893, 86. (ap. DRA)
ATE-INGURU.
Alrededores de la puerta.
Eta aditu zutenean etxean zela, bildu ziren hanbat jende, non ezin iduki baitzezaken etxeak, ez eta athe inguruek ere. He Mc 2, 2 (Dv athe aintzinak ).
ATE-INTZIRRIKATU. Rendija de la puerta. v. ATE-ZIRRIKITU.
Ta gura bogu juan / Geroago lotara, / Oe utsetara, / Eztago ez itxirik / guretzat maratillarik, / Ate inzirrikatuba / Da bide adjutuba. Mg PAb 98s.
ATE-JAGOLE. Portero. v. atezain.
Ate-jaoliaren zer egina da, erejiak, eskomulgaubak ta agiriko pekatari inpamiak Eleisatik (sartuten badira) ateratia. fB Ic III 284. Atejagoliari zerbait eskupeko emon artian, ezteutsee aterik idigiten. Akordagoitia EEs 1915, 131. Esan egijezu nigaz atadiragiño etorri biar daben morroioi esan dagijuela ate-jagoliai burubari ez ikuturik egitteko. Otx 35. Zeruko Ate-jagolearen eguneko kaixerrenkea! Erkiag Arran 39.
ATE-JAGOTE. Grado del ostiario. v. atezaintza.
Au gaiti daukaz zapi maila edo Gradu Ordiako Sakramentubak. Lau txikijaguak, ta iru nausijaguak. Lelengo laurak dira Ate-jaotia, Irakurlia, Etsai-bildurzailia, ta Meza-lagunzailia . fB Ic III 284.
ATE-JOKA.
a) (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ; atajoka Lar). Llamando a la puerta. "(Estar llamando a la) puerta" Lar y Añ.
Bizkitartean Piarres athe joka hari zen; ideki zutenean, bada, ikusi zuten eta balditu ziren. He Act 12, 16 (v aitzina hari zen joka ). Ate-joka nagotzu; parkeska nagotzu; ez bada arren gortu nire dei ta eskariai. EL1 151. San Pedrok bitartean atejoka ziardun eta geroenean atea idiki zioten. Lard 504. Arranondon zan, Sardinzarren etxean ate joka. Ag Kr 32. Bigarren bizitzan ate joka. Iraola 87. Ate-joka aritu nauzu etxeen, Ramus, ta itxoiten nengoan. Lek EunD 29. Ate-ioka norbait. Erantzuna... "Bego". Or BM 124. Alakorik batean emakume bat ate joka. JAIraz Bizia 39. Jakin zezala bera bizi zen artean alper-alperrik zebillela Etxahunian ate-joka. Etxde JJ 247. Onetxegatik artu zun soilki berriro ere Etxahuniara ate-joka joateko asmoa. Ib. 221. Etxe ta etxolan ate-joka diarduan eskekoaren gisan biotz-atadian oles egin eban. Erkiag Arran 94s. Zori-txarra gitxien uste danian etorri oi da ate-joka edonora. Bilbao IpuiB 211. Basarri batera eldu zan gizon bat eta asi da ate joka. SM Zirik 121. Biedermann ate joka. Lab SuEm 193. Eguerdi aldera Frantzisko Zepeda datorkie, aitaren anaia, ate-joka. Onaind STeresa 22. Isabel ate joka da Lurdesen galdezka. TxGarm BordaB 37. Ate joka ditugu dagoeneko deus gutxi ezagutzen ditugun ondorengoak. MIH 302. Behar hau ate joka dagokigu, baina ez da noski guztien belarrietara iritsiko. Ib. 38.
( Ate-joka egin, llamar a la puerta). " Nun zendeten? Ordu erdi inguru ein ddot atejoka " Elexp Berg.
( Atea joka ).
Egun-sentiyan atia joka. MendaroTx 254. Esperantza bat bihotz-ondoan athea joka zait ari. Mde Po 81. Amarrak aldera nabaitu zuten atea yoka. Izeta DirG 27. Irten baño len atea joka deitzera etorriko zirala. Anab Aprika 70. Atea joka ari dira. Lab SuEm 187.
( Ateari joka ).
Etzaizko batere ematen zeruko atheari joka. Dh 225. Goizean goiz lamia ateari joka. Etcham 141.
Jondoni Murthuts ohean zen soldaduak hasi zirenean athei joka. Jnn SBi 142.
b) (Sust.). Golpe de puerta.
An agertuko dira ni esetsi ta salatuten, tentatu ninduen deabruak; galdu nituzan lagunak, eta ainbat kisketada, ate-joka ta dei emoeustazan konzienzia enea. EL1 30. Zeinbat dei, ate-joka, barru-kisketak eta argi ni irazartuteko. Ib. 56.
ATE-JOKADA. Golpe en la puerta. "Aldabazo, aldabonazo" BeraLzM.
Tan, tan, tan, tan!... lau atejokada berri; bañan len baño burrunbatsuagoak. Ugalde Iltz 20.
ATE-JOKI. "Aldaba" BeraLzM. "Heurtoir, athe-joki" T-L.
ATE-JOTZE. Golpes (de llamada) en la puerta.
Olesa ta ate jotia da: nor ote dogu? Txomin, urteizu atera. Mg PAb 153.
ATE-KISKETA (V-gip; atekrisketa V-gip; atekrixketa V-gip). Ref.: Elexp Berg. Picaporte. "Atekrixketia paiñeluakin eldu" Elexp Berg.
Ate kisket baten otsak esnaatu narua ni, lo zorro gogorrenian banago bere. Mg PAb 130. Eta azkenengo itz oek garratz-antzean jaulki bitartean, ate-kisketari eraginda, gela nagusiko atea alderen alde zabaldu zuan. TAg Uzt 196s.
ATEKO HAIZE.
a) Viento que viene de alta mar.
Atheko haizearekin ez ioan 55 brasa baino gutiagotarik. "Vent de la mer" . INav 48. Izanen duzu abrio nordestetik suduesteraiño atheko haizea. Ib. 58.
b) " Ateko aize, viento norte (V-arr). Sinónimo de kanpaize " A Apend. v. 2 ataize.
ATEKO ALDE. "Atako aldetik, por la parte de fuera" Otx Voc. v. ATE-ALDE.
Etzan uartu labako atia barru aldetik itxikeran, gona mendel zati bat atako aldetik ondo sartu barik itzi ebanik. Otx 87.
Alta mar.
Halaber iakin behar duzu Irlaren arrasean atheko aldetik dela lau edo sei brasa ur. INav 125.
ATEKO AZIENDA. "Atheko azienda, porc" Dv s.v. azienda.
ATEKO BANDA (V-m, G-bet; atako banda V-m; atako manda V-ger). "Ateko bandan (V-m, G-bet), con rumbo a fuera" A. "Atako mandatik, barruko mandatik (V-ger), por la parte de fuera (del mar), por la parte de dentro (de tierra)" Otx Voc. "Atako banda, kanporako ibillera; rumbo a fuera. Azkuek ain zuzen orren aurkako dan esan naiekoa agertzen dau; au da: atako banda barik, ateko banda" Zubk Ond.
Talaraiño joan zan Zuriñe, euren untzia ateko bandan ikusten. Erkiag Arran 84.
ATE-KOLUNA. "Atekoloma, dintel (BN-bard)" A Apend.
Haritz bat athe koloma gai. (1758). SenperEus 118. Bi haritzondo mozten ditut eta solidoak egin-arazten, bai eta leiho eta ate kolonak. Etchebarne 83.
ATEKO OHOL.
a) " Atekola, los maderos horizontales del portillo o cancilla" Asp Leiz.
b) Hoja de la puerta.
Zerbait entzun guraz, ateko olari belarria eutsola jarri zan. Erkiag BatB 81.
ATE-LANGA.
a) (Añ; atalanga AN-larr). Cancilla, puerta rústica. "Latas; lata, latea [...]; si es con puerta, (V) erromarea; (G) ate-langea, ate-sarea " . " Atalanga, cancilla, puerta de los campos" Asp Leiz.
b) "(V-gip), tranca, palo grueso que se pone horizontalmente, detrás de una puerta o ventana cerrada" A (s.v. atelaga ). "Ateari trabesean, zeharka jartzen zaion egurrezko langeta-modukoa" ZestErret . v. atalaga.
ATE-LEIHO.
a) (Pl.). Puertas y ventanas.
Hesten zituzten ere denek beren athe-leihoak lehia handitan. Jnn SBi 166. Gure arta berezienetarik bat da, egiazko lan bat, bertzeak bertze, eta ez beti errexena, ate leihoen zaintzea. HU Aurp 126. Athe leiho guzien artetik ikusten ere zituen bere ustez, herriko emazteen sudurrak, alkate-jaunaren ganat luzatuak. Barb Sup 38. Athe leihoak zapartakan abiatu ziren etxe guzietan, asko pareta zahar urratu, teilak airez aire hegaldatu, eta... hedoia lehertu zen herriaren gainera. Ib. 142. Arpegi begi-luzez betetzen dira ate-leioak egundoko ariñen. Mok 16. Ezta izango orduan orma-artian ate-leiuak itxita ezkutuan egoterik. Kk Ab II 134. Ezpeleta. Elektrikaz argitua, dena. Athe-leihoak oro hetsiak, bainan nola ez, margoztatuak oro, paretetako xurien artetik. JE Ber 102. Athe-leihoetarik [tiroka] guk hek gelditu beharrak, hek gelditu gintuzten gu! Zerb Gerlan 77. Piarresek, bere tentaketari buruz, erasoan datorren etsaiari gazteluko ate-leioak zabaltzen dizkion gudari-talde erkiñaren iduri du. Etxde JJ 210. Gelako ate-leioak itxita. Bilbao IpuiB 193. Ate leioak edegi. BEnb NereA 109. Ormen neurriak, baratzeko etxetxu ospatsuaren ate-leioak [...]; erabat esan, lapurretan ganoraz egiteko zerzelada ta azbegiak. Erkiag BatB 46. Idek errexak dira / baserri xaharrak, / ate leioak askotan / berritu beharrak. Mattin 54. Ate-leioak, orlegiz. Zendoia 197. Guztiok dakigu zenbateraino zabaldu zizkien ate-leihoak [hitz] kanpotikakoei. MEIG VII 30.
b) " Ateleio (G-to), ventanillo de una puerta" A.
c) Ventanal que llega hasta el suelo.
Ate-leiho haundi bat soropil batetara irikitzen zena behatzarekin erakutsiz. " A large French window" . Mde Pr 96. Beltzagotuz zioan illun-nabarrean, hirur irudi ibilli zebiltzan soropillean barrena ate-leihora buruz. Ib. 100.
ATE-LEKU. Vano de puerta.
Atzean ezker aldera ateleku aundi bat etxeko atze aurreak ikusten dirala. ABar Goi 14.
ATE-LOSA (V-gip ap. Elexp Berg). Losa de la entrada de un caserío.
ATE-MAILA. "Ate-maillia, el umbral de la puerta" Iz ArOñ.
ATE-MARKO (V-gip ap. Elexp Berg). Marco de la puerta.
Odolarekin bustiko dute etxe bakoitzekoak beren ate-marko guzia. Mb OtGai III 186. Argi makal bat egoten zan eskaratzean, al bazan ate marku azpian, kanpo aldea be zerbait argitu eian. Etxabu Kontu 204.
ATE-MARTEILU. Aldaba. "Heurtoir, athe-marteilu" T-L.
ATE-MORROI. Ujier.
Laurak. Asi-garaia. Lendakari-aulki-atzean lau ate-morroi, soin-ertzak urrez aski-apaindurik. Ldi IL 21.
ATE-MORROILO. Cerrojo de la puerta. "Morrollo, ate-morrollo, cerradura, cerraja (Zarrak bakarrik erabiltzen dute). Eibarren be eitxen dira ate-morrolluak baña Mondraokuak fama geixao dake" SM EiTec1.
Ate-morroilloa askatzen ari-nintzala, idekitzeko, nere belarriak zarratatu ditu etxekoekiko gaitzen berriak. Zait Sof 194. Pernando gizajuak ba-eban naikua biar zutiñik egoten da ate-morrolluan giltz-zulua billatzeko zelan izango zan ba gauza. SM Zirik 37.
ATE-MORROKO. "Atea barrendik isteko burni-ziria (picaporte) (V-gip)" Urkia EEs 1930, 27.
ATE-MOTZ. Portillo, postigo.
Xahal itsusi espantagarria ikusi dute berriz Piarresek eta haren ondotik etxeko guziek, han, athe-motzaren gainean, lephoa luze luzea, begi handi batzuekin. Barb Sup 121.
ATE NAGUSI. Puerta, entrada principal. "Athe-nausia, portail, porte principale" H.
O aingeru iaun onaren / guardia saindukoak, / ideki tzatzue athe / nausi zerukoak. EZ Eliç 377. Illtzen zanaren gorputzarekin batean eraman oi zituzten Elizako ate nagusiaren ondora. Izt C 241. Sarrerako ate nagusia, brontzezkua, Maria Santiaren bizitza gertaerakaz oso apaindua. Ag Ioan 182. Jausten da Aldaretik athenausietaraino. Lander EEs 1916, 61. Belauniko jarri nintzan, begiak opalmai (aldare) ilunduan eta belarriak ate nagusian josita bezela nituela. A Ardi 49. Berialako baten bertako ate nagusija zabaldu zan. Altuna 110. Ate nagusiaren ondotik. Or SCruz 26. Bi urratsez helduak gira komentuaren erdiko athe-nausi zabalerat. JE Ber 67. Ate nagusiaren zirriku batetik sartu ziran. TAg Uzt 177. Kanpoko aldetik berriz, ate-nagusian eta baitegiaren lau kantoietan etengabeko gudari-zaingoa ezarririk zegon. Etxde JJ 184. Sartu ziran etxeko athe nagusitik. Osk Kurl 74. Sartzaierako ate nagusia, burdiñazkoa, dotore egiña, zabalik. Erkiag BatB 156. Kanpoko ate nagusian kanpora aterateko. Gerrika 106.
ATE-ONDO. v. atondo.
ATE-ORPO (V ap. A). "(Vc), gozne, quicio rústico de puerta" A. v. ATE-GUNTZ.
Giltzaz atea itxi egik iñok ezer ostu ez dagian, eta gorde egik emen ate-orpo-ondoan, ni bitartean etorten banaz, sartu nadin. "Quicio" . Or Tormes 74s. Beltranek piztu zun kandel bat eta ateorpoak kirri-karraka ikaragarria egiñaz zabaldu zun atea. Etxde AlosT 53.
ATE-ORRI. Hoja de la puerta. v. ATE-ALDERDI.
Ago txikiko ate orri biak / dira ezpan gorri koralak, / zaldun gazteak bioztuteko / badira eurenez argalak. Azc PB 122.
ATE-OSTEKO (Fig.). Adulterino, de fuera del matrimonio.
Zera... Gabontzaren ate-osteko emakumea, Irune neska zuntzuna dana. Erkiag BatB 148.
ATE-OSTE.
a) (V ap. A; Añ; atoste V ap. A; Lar, Añ, H). (En casos locales de decl. sing.). Lugar tras la puerta. "Tras [...], at-atzean, at-ostean, tras la puerta" Lar. "(Tras cornudo) apaleado, adartu ostean makillatua. Ondo eginen pagua, ate ostean palua" Añ. "Atostean (ate-ostean), derrière la porte" H s.v. IV oste. "Tras, detrás de la puerta [...] at-ostean" Ib. "Atoste, ate-oste (V), detrás de la puerta" A. "Ate-ostean, tras la puerta" A Morf 599.
Hoea ataostean deunga. "La cama de tras la puerta mala" . RS 222. Batzuk uste dabe itxuski, edo ginarria ate ostian ifini ezkero, ezin an sorginik sartu leitekiala. Astar II 41. Alkarregaz atso bi / taberna baten / egozan ate-ostean / ardaoa edaten. Azc PB 107. Lope Nagik aberetxeko ate-ostean beregandu zituan iaki guztiak mauka mauka iaten ziarduan. Ag AL 82. Ta bazter zokoetan egozan alkarturik orri mueta asko, muna-azpietan, ate-ostietan, erreka-ondoetan. Ib. 108. Itxaropen gustija illobiko ate-ostian amattuten ba da. Euzk 1930, 359. Neure alaba Manuelatxu / neure esan bat eidazu / atostean dagon kantoreari / datorkidala esaiozu. Balad 135. Ta San Pedrok, artu zorroa, ta ate ostean itxi eban. Bilbao IpuiB 90. Eta bildurren bildurrez ez ekien zer egin be: ala oe azpian ezkutau ala ate-osteko zulotik begiratu, deika eukena nor zen jakiteko. Ib. 263. Ate osteko eraskin gisa. MEIG IV 100 (opuesto a ataurre, 'prólogo').
(Como sust. pleno).
Eta bakanderearen jauregira juaten asijaz bera, ara non entzuten dautsen ate-oste baten txutxumutxu iñarduben morroe batzuri. Otx 68.
b) Puerta trasera (?).
Zeñak agertu zioten ateoste ixilla, nondik sartzen ziran ara, maiaren gañean zegoan guztia jatera. "Abscondita ostiola" . (Dan 14, 20) Ur BOEg 1503 (Dv athetto gorde batzu, Ol ate ostenak, Ker isilleko atea ).
ATE-HOTS. Ruido de la puerta.
Ate-otsak esnatu nau. NEtx Antz 121. Ate-otsak irtetezeko ta sartzeko. NEtx LBB 159. Andik pixka batera, emakumearen gelako ate otsa aditzen da. Ib. 109.
Ruido de llamar a la puerta.
Ate-otsa: Dan! dan! dan! NEtx LBB 160.
ATE-PILLERO. Jamba. v. ATE-ALBO.
Ihinztatuko duzue baziñean izango den odolaz, athalapuste eta bi athe pilleroak. "In utroque poste" . Urt Ex 12, 22 (Ur, Dv (h)abe, Ker alboko edergarri, BiblE albo, Bibl ate-sahets).
ATE-PORTERO. "Ate-porterua, compuesto híbrido tautológico que tiene curso en el léxico común de Eibar. Ate-porteruak atara ninduan plazatik, ertz batetik duan sartu nintzalako" Etxba Eib.
ATERA (Alativo en función de part.). v. ateetaratu; cf. atera.
Erriko atera zanean, topatu zuen ama alargun baten seme bakar illoian zeramatena. Lard 395. Ama guziz Santak aurra besoetan zeraman, eta Eliz atera ziranean, apaizari ofrenda bi usakume eman ziozkan. Ib. 368s.
ATERA DEITU. Llamar a la puerta.
Neskameak, nolako itxura atera deitzen dutenak, alako arpegia jarri izan oi dute. Muj PAm 36.
ATERA JO. Llamar a la puerta. v. ATEA JO.
Korrika kalea pasa ta kuarteleko atera jo zuan. Ugalde Iltz 66.
ATERAKO (H (que cita a Lard)). (Tras instr.). De fuera de.
Arteraño Jerusalenez aterako leku guzietan kristauak eramankizun andi gabe pake onean bizi ziran. Lard 490.
ATERENEKO. Más exterior (?).
Zundaz miraturik ea non den athereneko punta zeiña baita deus gutirik barnean berze buia trebesean. INav 130.
ATERIK ATE (V-gip; Añ). "(De) puerta en puerta" Añ. "Aterik ate dabill eskeko len zan aberatsa" Etxba Eib. v. ATEZ ATE.
Ez bota kanpora aterik ate ogia billatzera. VMg 30. Eskean dabilzanak aterik ate. Gco II 369. Aterik ate dabilela eskeko a goserik, eta erdi biloxik. fB Ic I 65. Naijago dabeela aterik ate eskian ibili, eurak biarra egin eta umiai erazo baño. Astar II 89. Aterik ate nabill / Jesusaren galdez, / eziñ iñon jakiñik / jayo dan edo ez. Echag 124. Eskeko, Jaungoikuaren deiko, aterik ate dabillen batena. Ur MarIl 97. Premiñadun aterik ate eskean dabilzanak. Itz Azald 115. Eskean aterik-ate joan bearrean geratuko litzakez. Echta Jos 284. Puntillak eta erretortak aterik ate saltzen ibiltzen diran aien moduan. Iraola 110. Beñipein lan billa joan bearko euke erririk erri, aterik ate. Ag G 149. Ez utzi Ama maitasun billa aterik-ate, / eskale batean antzera. Jaukol Biozk 70. Gezur kontari aterik ate / txanponak bildu eskian. MendaroTx 169. Onela buruetan aterik ate nenbillala, protxu andi barik. Or Tormes 63. Agure zimela aterik-ate eskian "Aita guria" apalik errezatuaz ebillanian. Kk Ab II 166. Gau ixilian datozanian / aterik ate kantari. BEnb NereA 191. Mutil koskorrak urteten deude aterik-ate, Santa onen bizitze arrigarrie kantauez. Akes Ipiñ 20. Zorion, etxe ontako denoi, / oles egitera gatoz: / aterik-ate oitura zarra / aurten berritzeko asmoz. NEtx LBB 366.
ATERONTZ (Tras instr.). Aparte de.
Nork Jaungoikoaz ateronz barka litzake bekatuak? Arr Bearg 91.
ATERONTZEAN (Tras instr.) Aparte de. "Aterontzean (G, Ub), fuera de, excepto" A.
Eliza serbitzatzen duenak, deitzen dira Apaizak ta Eliz gizonak; ta, oez ateronzean, Kristau artean bizi diranak, Elizgeak edo Legoak. Ub 218. Aita gureaz ateronzean, Kristauak geienean esan oi duen orazioa da Kredoa . Ib. 164.
ATERONTZEKO (Tras instr.). De aparte de.
Hizkuntz bakoitzak ditu, hitzegiteko, berezko ta bere etxeko hitzak: gure euskerak beintzat bai. Onez aterontzeko geienak besterenak ditue. Ub 3. Larunbataz, ilbeteaz eta Israeltarren gañerako festegunaz aterontzeko egun guzietan barau egiten zuen. Arr Bearg 269.
ATE-SAIETERA (V-gip; ate-saietara V-gip). "Kanpoko atea bi zatikoa denean, goiko zatia. Behekoari ate, soilik" Elexp Berg. v. ATE GAINEKO.
ATE-SAIHETS. Jamba.
Odola ikusiko du bai ataburuan bai ate-sahetsetan. Bibl Ex 12, 23 (Urt athe pillero ).
ATE-SARE (V-gip; Añ; ate-sara G-azp; atasai G-azp; atesasare A Apend). Ref.: A; Iz IzG (ate-sara); Cancilla, puerta rústica. "Latas; lata, latea; [...]; si es con puerta, (V) erromarea; (G) ate-langea, ate-sarea" Añ. "(V-gip), cancilla o puerta de campo que se abre y se cierra, distinta del erromara" A. "Atesasare, atesare (V-astar [?])" A Apend. "Barreras [...] que se abren y cierran a modo de puerta" (G-azp) JMB AEF 1928, 31.
"(G), puerta de alambre" A.
Verja.
Lau illabete dirala espetxeko ate-sarearen ondoan ikaragarrizko geratera jasotzen da. Anab Usauri 92.
ATE-SARRAILA (Pl.). Puertas y cerrajas.
Inguratu nuen itsasoa neure mugez eta mugarriez, ibeni nerautzan athe-sarraillak. (Iob 38, 10) "Vectem et ostia" . Ax 113 (V 75; Dv haga ta atheak ).
ATE-SARTZE. Entrada.
Oiñetakoak zituzten / utzi athe sartzean, / eta berak sarthu ziren / humilki barrenean. EZ Noel 62.
ATE-SOINU. Ruido de puerta.
Aditzen da ate soñuba eta ondoren boz bat. Moc Damu 33.
ATE-SUBIL. Umbral.
Daphnik, ista-iario, oitugabeko ikuskizun bat miresten du Olinpuko ate-subilletik: odeiak eta izarrak dakuzki bere oinpean. "Limen Olympi" . Ibiñ Virgil 46. Ez dakit zer dan, noski, baiñan Hilax zaunka ari da ate-subillean. Egia ote? Edota maitariek ametsetan ari ote gera. "Et Hylax in limine latrat" . Ib. 57.
ATE-TENTE (athe- T-L). "Jambage de porte" T-L.
ATETIK ATERA. De puerta en pueta.
Maitasun-eskean, eskale-antzera, / gau t'egunez dabil atetik atera. Jaukol Biozk 65.
ATETIKO (A (que cita a Cap)). Exterior, externo.
Emaiten deuskuela barruan arimako grazia señale atetikoakaz. Cap 60. Nolan emon al leige grazia atetiko señaleak? "Señales exteriores" . Ib. 60. On eta zintzoa danak atetiko eginbearrak bere baitan lendanik atontzen ditu. Ol Imit I 3, 3. Atetiko gaitz iztia eta bere ikasketa. "Patología y Clínica quirúrgica" . EAEg 22-11-1936, 363. Gaitzez dauden abereak [...] soin-izti eta atetiko gaitz-izti arauz aztertzea. "Sesiones anatomo-patológicas" . Ib. 28-12-1936, 667.
ATE-TRANKA (ate-tranga V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. Tranca de la puerta. "Até-trangia" Iz ArOñ.
ATE-TXAKUR. "Atexakur (Lc), perro ratonero" A. "Perro idóneo para guardar la puerta. Nai bozue, neuk jaukat zuendakok moduko atetxakurra politta" Elexp Berg.
ATE-TXINGET. "Ate-txingeta, pestillo de la puerta. Sin. kisketa. Ate-txingeta zan orduan naikua, ez zalako lapur bildurrik" Etxba Eib.
ATE-TXOKO. v. ATE-ZOKO.
ATE-TXORI (V-arr-gip). Ref.: AEF 1928, 38; Elexp Berg. Quicio de puerta.
ATE-UHAL (ateubal Lar, Dv). "Bisagra, ateubala, kontza, atestea" Lar. DRA transcribe erróneamente atenbala.
ATE-UNE. Vano de la puerta. v. ATE-ZULO.
Idiskoak, dartada izugarrizkoa egiñaz, sokak eten eta zabal zabalik ikusi eban ate-unean zear, sekulako anka-jokoari emon eutsan. Erkiag BatB 52.
ATE-UZTARRI. "Ate-uztarri (Lc), marco de puerta" A.
ATE-XOKO. v. ATE-TXOKO.
ATEZ, ATAZ (Tras ablativo). Fuera de; aparte de. v. at.
Jai oiek elizatik ataz edo landa ospatzen zirala-ta, ortaz sortu zan auzia. Eguzk RIEV 1927, 427. [Gauza] onak, egijazkuak, txadonan eta ikastolan. Txarrak, nai nun, areitatik ataz ixan ezkero. Zidorra Euzk 1930, 359. Aldra aundijetan elexatik ataz urten eben, eta beriala [...] aurretijez gertauta eukien aulkiratu ziran. MEnb Euzk 1930, 460. Lenengo biak Euskalerrian indar gitxi dauke ta emendik ataz be larregirik ez. Eguzk GizAuz 193. Orain, ordea, nerau ere, lege-esitik ataz, yitoan eramana naiz, gauza oiek ikusiaz. Zait Sof 184.
ATE ZABAL. v. atezabal.
ATE-ZAINTZAILE. Portero. "Ate-zaintzallia jarri eben iñor ez zeiñ barrura sartu" Etxba Eib. v. atezain.
ATEZ ATE (Lar, VP 82v, Añ; -th- SP). "(De) puerta en puerta" Lar y Añ. v. ATERIK ATE.
Betleena direnean / arrotzak arribatu, / athez athe dute ostatu / etzitekotz galdatu. EZ Noel 49. Alegerakiago bizi da athez athe dabillan errumesa. Ax 431 (V 280). Gertatzen da onelako neskatxakin, atez ate salgai dabiltzan janziera edo soñekoakin gertatzen dana. AA II 84. Donostian egona / ez genduen kalte: / ez ere ibillia / emen atez ate, / beron limosna onez / bete giñan arte. Echag 258. Asten da atez ate, / ta etxe batean / sartzen da barrena ta / dago sukaldean. It Fab 256. Athez athe joaiten direner. Arch Fab 83. Ogi hura athez athe eskatzen du bere urguluaren zaphatzeko. Laph 37. Gañerako eguna pasatzen zuen [...] eskean atez-ate. Aran SIgn 22. Atez-ate bildutzen dezuten ogia. Bv AsL 82. Ematen zioten eriei athez-athe ibiliz bildu zuena. Jnn SBi 81. Jende beharreneri / guziak utzirik, / Athez athe zabilan, / sabela goserik. Zby RIEV 1908, 414. Athez-athe biltzea Donianeko merkatuan biltzen ez zena. Barb Sup 168. Jun atez-ate euskaldun danoi / beren biotzak eskatzen. Jaukol Biozk 54. Esnezaleak atez ate. Or Eus 388. Ez al da esan luzaroan atez-ate ta mendiz-mendi "piñua itxusia da". Munita 36. Andre Maria, aren lagun atez-ate. NEtx LBB 305. Joku-zale bazerate, laister eskean atez-ate. EZBB II 20. Egun artan, bruxadun talde batzuk ibili ziran atez ate. Zendoia 233. Ez dauka idearik egiterik, atez ate ibili ez dan batek, zenbat kaso ikusi eta pasa bear izaten dan. Albeniz 227.
ATEZ-ATEKO. "Ostiatim, athezathekoa" Urt Gram 54.
ATE-ZIRRIKA.
Ta aiturik ostalari etxekoandreari nola iritxi zitzaion Euzkeraz itzegiten zuen ezezagun bat, zegoan gelako ate zirrikatik begira zelatan jarri zan. 'Por el ojo de la llave' . Aran SIgn 76s. Ziolarik ere, humetan sarri atezirrikatik begiraturik orazio edo otoitzeko denboran, lurretik gorunz altxatua ikusten zuela. 'Por algún resquicio' . Ib. 53.
ATE-ZIRRIKITU. Rendija de la puerta. v. ATE-ZIRRITU.
Eta bakanderearen gelatik barruna igaro biar ixanik, ate zirrikittuban belarrija ezarritta zeletan egon zan zati baten ezer entzun edo iñor nabattu ete-eukian. Otx 83.
ATE-ZIRRITU (H; BN-baig ap. A), ATE-ZIRRIZTU. Rendija de la puerta. "Leiho, athe zirritu batetik behatzea, regarder par une fente de fenêtre, de porte" H. "Haur hori untsa gaizki ikhasia da; aitzina hortan athe-zirritotik beha zagon etxean zer iragaiten zen ikhusi beharrez" A s.v. zirrito. v. ATE-ZIRRIKITU.
Begira dagoala / ate-zirritutik, / agertzen zaio norbait / kanpoko aldetik. It Fab 94s. Pertzan ipurdia baño beltzago zan atso batek, ate zirriztu batetikan atera zuan burua. Apaol 117. Mausser delako izkilu eta tiro-gaiez bete-beteak (ala zauden beñipein, berak ate zirritotik ikusi zituenak). FIr 140. Otso-zaunka izua ate-zirrituan... Lek EunD 31. Baña bertatik pasau zean baten, neskatotxoak ikusi eban ate-zirriztutik, burua oiñaldian zeukala, ta ankak burualdian. SM Zirik 118. Bi ate zirriztotatik ari aria dator. NEtx LBB 107.
ATEZ KANPOKO. De fuera de casa.
Etxekoa zaitugu. --Atez kanpokoa oraindik. NEtx LBB 46.
ATEZKO, ATAZKO (Tras ablativo). De fuera de.
Hungriatarrak edo, batek daki! nunguak ixango ziran... Edozetara be, euzko-erritik atazkuak. Euzk 1930, 367. Gutxienen usten duenen batean, errizaien eskuetan eroriko dituk goiz edo berandu legetik atezko ibilli ortan. TAg Uzt 176.
(Tras tema nudo).
Euzko-jaurguak erri-bakia gogoz zainduko dau, eta biarrezkua ixan ezkero azkenerañoko bidiak eta lagi-atazkuak eurak be artuko dauz. "Medidas extremas y excepcionales" . EAEg 9-10-1936, 7.
ATE-ZOKO, ATE-TXOKO, ATE-XOKO.
a) Rincón de la puerta.
--Ate-txokuan ollar bi... --Ate-txokuan pentsatze'ek ik beti, zigarrua fumatzen egotiatik. Sor Gabon 21. Athe zokoan khutxa handi bat; eta gainean hegastegia, ernaiak ageri, berinazko trampa edo idekidura bat teilen artean. Horra nolakoa zen gela hori. Arb Igand 76. Egun batean gelditu nintzan / ate-xokoan gordia / ango manera ederra ikusita / ezin idukiz irria. JanEd II 63. Xoane, burua aphal, nigarrez ari zen, eta Laphitzondo itsusia... urratua zagon athe zokoan. Barb Sup 95. Biharamunean, soldado xaharrak egiten du alegia eta kanporat joaiten, eta gero eman zen athe-xokoan gorderik. "Le coin de la porte" . Bar Leg 67. Ate-txokoan, aingerutxo bat / Ari da txistu ta danbolin jotzen. (In MEIG I 77 ).
b) Esquina, escuadra de la portería.
Baiña indartsu Zamora, / ta jo baloia albora, / Castro-ren ate-zokora. Insausti 198.
ATE-ZUBI. "(V-m), umbral" A. Se refiere tal vez al dintel.
ATE-ZULO (V-gip ap. Elexp Berg ), ATE-ZILO, ATE-XILO, ATE-TXULO.
a) Ojo de la cerradura.
Hetsi zioten athea sudurraren gainerat. Bainan sarthu zen nonbaitik: Behar bada athe zilhotik, sorginak bezala, eta oro harritu zituen. Hb Egia 75. Doña Iñesen semea noiz nahi juaiten zitzaion athe xilotik barrandatzerat. Laph 72. Ekibarreko Jaunak khondatzen diotzate haren eta ostalerraren arteko solhasak; goiti nola igain den, athe xilotik nola behatu duen. Ib. 144. Bai, hurbildu zuen begia athe xilora. Jnn SBi 72. Isillik eta bakarrik, ate-zulotik Urabillak ikusi ebazanean. A BGuzur 120.
b) Vano de la puerta. v. ATE-UNE.
Azkenez ikusten da ate zuloan, santu bat nitxoan legez, irudi gozo bat [...]: Leon XIIIgarrena da. Ag Ioan 220. Ez zekian bertan geratu edo ate zulotik atera. Ugalde Iltz 68.
ATE-TXULO.
Agujero, abertura a modo de puerta.
Be aldean [karobiak idukitzen du] otea ta egurra sartzeko zulotxo bat, ate bezela. [...] Sartzen diote [otea ta egurra] ate zulotik, su ematen diote, ta an egoten dira. Ag G 22. Kotaratzeko ate-zulorantz zijoazenak [olloak] . TAg Uzt 13. Zapaltzalleak zabaltzen diguten ate-txulotik nai ta nai ez igaro bearra. Ataño TxanKan 103. Ate-zulotik eskua sartu ta arrapatu nuan. Baiña arkumea etzan pasatzen ate-zulotik, eta an utzi bear izan nuan arkumea bertan. BAyerbe 140. Hitz-sorketa biziro gogoko izan arren, ez zion atezulorik ireki bere isuriari. MEIG VII 34.
c) Abertura superior de una puerta doble. " Onek basarriko atiok, badakizu, onek, bi zatiko ate onek; gu joan da, gabian ixi-ixilik atezulotik begira, Mikaelai pipia erretzen " Elexp Berg.
ETXE ETA ATE. En casa (en su tierra, etc.) y fuera.
Etxe eta ate [Tovar-ek] izan zituen irakastaldiak ez ditut aipatu besterik egingo. MEIG VIII 86.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper