Azpisarrerak (sarrerak) (346)
zahar.
Tr. De uso general. Al Sur la forma zar es la más frecuente, aunque en vizcaíno alterna con zaar ya desde los primeros textos. En la tradición guipuzcoana apenas se documenta za(h)ar hasta principios del s. XX --sólo en Moguel (CC 254), V. Moguel (30) y Zabala (Gabon 65)--, y es usada generalmente por los autores más cultos (que en ocasiones la escriben con -h- , sobre todo desde 1950). Zagar aparece en textos baztaneses (FamInst 882, Echenique, A EY III 57). Para zar empleado por Leiçarraga, v. 1 zar. En DFrec hay 622 ejs. (29 septentrionales) de zahar y 60 de zar.
Onom.: Umme Sahar Fi(lius) Narhungesi. (Lerga, s. II o III). TAV 1.12. Unam terram que fuit de Andere Auria Zaarra. (1085). Arzam 456. Martin de Echaçaharr. (1262). Ib. 455. Sancho Çarra. (1360). Ib. 456. Pieça que se llama Varace Çarra (Ollobarren, 1397). TAV 2.2.4. Ximon sarrena. (1427) Arzam 456.
1. (V-m, G, AN-larr-5vill-araq-ulz-erro-burg, L, B, BN, Ae, Sal, S; SP, Urt I 6, Ht VocGr , Lecl, Arch VocGr, VocBN , Dv (+ -aa- V), H, VocB), zagar (B; VocB), zar (V, G, AN, Sal, R; Lcc, Deen II 171, Lar, Añ, Dv (G), H, Zam Voc). Ref.: Bon-Ond 138 y 155; A (zahar , zagar, zar); Lrq; Echaide Nav 244; Iz Als (zarrogúk); Etxba Eib (zarra); Gketx Loiola (ez-ikustaldi); Holmer ApuntV (zar); EAEL 48; Elexp Berg (zar)
Viejo (ref. a seres vivos: hombres, animales o plantas). "Viejo, zarra" (Voc. de Marineo Sículo, 1533). TAV 3.2.4. "Anciano de edad" Lcc. "Anciano" Lar. "Decrépito" Añ. "Etxeko nausi zaharra, se dit du maître de maison qui vit avec son fils marié ou son gendre" Dv. Cf. 1 zar.

Nolatan gizona iaio ahal daite zahar denean? Io 3, 4. Neure buruau banedukan / zaarzat jubiladurik. Lazarraga B21, 1197v. Txakur zarra irrigau, gazteori alberdau. RS 482. Zure kusin Elisabet / ia delarik zaharra. EZ Noel 43. Presuna zaharra hotzberatzen, minberatzen, idurikortzen, haserrekortzen da. Ax 128 (V 123). Orrek gura dau esan zarra naxala. Mic 13v. Zarraizko san Augustino ia zaharrak Auxilio ipizpiku gazteari emaiten zioen abisuari. SP Phil 234. Zeren Jinkoak mirakülüz Joakim eta Anna haren aita eta ama zahar dohatsier eman eta sor erazi baitzerien. Bp II 91. Joan zitzaion Isak aita zaharrari benedizinoaren galdegitera. ES 87. Inditar andre zar baten eskuan. Mb IArg II 309. Abraan txit zarra, ta Sara larogei ta amar urtekoa zala. Cb Eg III 377. Bethelen zatzan profeta zahar bat gauza iragan hauk guziez yakintsun zena. Lg I 344. Zuhar zahar makhurra nork xuxenduko du? Brtc 180. Neskato zahar bat. Egiat 173. Juje zahar korronpitu / korronpitzaileen menetik. Monho 148. Andra zar erdi itxu bat. Mg PAb 191. Bi gizon zar zintzoak, elduak eta errespetokoak zirudienak. AA III 332. Alako guraso triste, zaar, errukarrijai. fB Ic I app., 5. Ifernuko Suge zaharraren burua lehertu. MarIl 84. Urde zahar salduak. Etch 616. Plazan ikusi izan zuten gizon zarretako askori. Izt C 249. Oillar zahar bat. Gy 136. Judako gizon eldu eta zar guziak. Lard 184. Wolfio zar leiala. Arr GB 92. Gizon zahar gürgarri bat. Ip Hil 117. Ago, putil, ago! Uste huen Katalin zaharra izi. HU Zez 130s. Itsu zaar bat. Azc PB 52. Lagundu ditu indarren biltzen / Clemenceau gure tigre zaharrak. Etcham 120. Begiak Antxitxarburuko sorgin zahar batek bezen gorri. Barb Sup 28. Baserritar zaar bat. Ldi IL 54. Paris, puta zahar. Mde Po 92. Bai, zaarra ez zara, tximista gorria! Ez beiñipein. Ezta umea bere, ostera. Erkiag Arran 99. Bizitza onek aitona zarrok / oso aspertuak gauzka. And AUzta 112. Kantina-gizon zaarra deitu nuan. Anab Aprika 64. Etxegurengo ama zarrari. NEtx LBB 20. Irundar zarrak gogoraten dira beragaz. Alzola Atalak 136. Eztiarazia zuten azkenean Guidiccioni zaharra. Ardoy SFran 150. Pago zar baten onduan. Uzt Sas 70. Etxean oraino gelditzen ziren ama zaharra eta bi etxeko alaba. Larre ArtzainE 64. Hitchcock zaharra, suspense-bila beti bezala. MEIG I 128.
(Con reduplicación intensiva). "Decrépito, zar zarra " Lar.
Gizon zahar-zahar batek / Barda amari / Mandatu egin dio. LuzKant 18. Zar-zarra zala bere, erririk-erri ebillen Iesukristoren legea zabaltzen. Ag AL 169. Zelai ertzean, lau ola-gizon gazte ta baserritar zar-zar bat zeuden. Lh Yol 49. Iru andra ta agure zaar-zaar bi. Kk Ab II 165. Asto zar-zar bat. Otx 17. Ez da gaztea; ezta zar-zarra ere. NEtx LBB 102.
v. tbn. Zar-zar: Echta Jos 284. Kk Ab I 57. Ldi UO 50. Akes Ipiñ 17.
(S; Dv, H), zar (V-gip, G-azp; ) Ref.: Lrq; Elexp Berg ( zar ) .
(Uso sust.). Anciano, persona vieja. "Junta [...] de ancianos, zaarren batza " . " Zahar batek erran du " Dv. " Zaharrei zor zaiote begirunea " H. " Zarrei bixkor ibiltzeko eta umiei geldik egoteko esatia berdiña ei da " Elexp Berg. " Zarrakin etorri nauk " Zestrret.
Zuen gazték bisioneak ikhusiren dituzte, eta zuen zaharrék ametsez amets eginen duté. Act 2, 17 (He, TB, Dv, IBk, IBe zahar; Ol, Arriand agure, Ker agura ). Aoti bero ezak labea ta zarra. RS 355. Asko daki zarrak. RIs 9. Oro, neskatxa gazteak / gure zaharrekin. EZ Eliç 193. Zahar erho zentzugabea edo zahar amurusa. Ax 188 (V 127). Zarrak eta gexoak. Cap 59. Bethi trufa egiten da zaharrez nahi dutenean berregindurik ibilli. SP Phil 333. Zahar dohatsü hark. Bp II 105. Liburu andian dago luzeago andien eta zarrendako. El 96. Zaharren erranak etzaitzüla desplazent. Mst I 5, 2. Artako bidea ikastera joan zen zar bat gana. Mb IArg I 182. Zahar gaizo hark. Lg I 238. Giren xipi handiak, / zaharrak eta gaztiak, / altxatuko gira guziak. Iraultza 108. Zar askok iraun darue bizitza barrijan. Mg CO 295. Zar berde bik elkar artuta bekatura amilderazteko. AA III 315. Zaar ibilli ezin dirianak. fB Olg 69. Senharraren hun izan, zaharrak errespeta. Etch 152. Zaharrak gehiago nekhatzen badire. Hb Esk 164. Eskriba eta fariseoen eta erriko zarren eskuetan. Lard 424. Oera zarrak eta gauerdiko mezatara gazteak. Zab Gabon 47. Gu bezalako zahar ezindu batzuetarik baizen. Arb Igand 157. Goazan gazte ta zaarrak. Azc PB 37. Fededun guziak, salbu zaharrak, eriak eta lan sobera akhitgarrian ari direnak. CatJauf 87. Zarrak ezteutsie [jolasari] jaramonik egiten. Ag Kr 50. Zarren mai luzean ogei ta sei bat atso-agure nabaritu nituen. A Ardi 64. Airean ez doatzi zahar hoien hitzak. Ox 181. Emakumia zarrai atsegingarri yake ta umiai pozgarri. Otx 21s. Yuduen arteko zaar batzuek bidali zizkion. Ir YKBiz 145. Zure itzok ezmezean yartzen gaitute, ene zar! Zait Sof 113. Zarrari men egitian / irabazten du gaztiak. BENb NereA 83. Auzo onetan ezaguna da, zaharren artean, itz eder bat. Vill Jaink 22. Erriko zarrak. Alzola Atalak 75. Orain zuek jarraitu bearko diozue zarron bideari. NEtx LBB 20. Zahar lagunak gomendatzen tut / hartzeko pazientzia. Mattin 63. Zarraren atzen urtiak nola / izaten diran tristiak. Uzt Sas 130. Guk, zahar hauk. Xa Odol 53. Zarrak esaten eben, euren ustez, ez zala olakorik jazo izan zan gomutaik. Gerrika 119. Etxeko zaharra hiltzen delarik. Larre ArtzainE 131. Zaharra begiramen-zur omen dabil. MIH 318.
"Les parents âgés, père et mère" Lh.
(V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 302). (En comparativos). Mayor, de más edad.
Eta zen haren seme zaharrena landán. Lc 15, 25 (He, TB, Dv, IBk, IBe zaharren, Or zarren; Oteiza, Brunet aundien, Ol, Arriand, Ker nagusi, Leon gehien ). Zarrenak zarraintxu. (AN, 1597). ConTAV 5.2.6. Zeren zaharrago eta gaixtoago egiten garen. Ax 193 (V 130). Persona iru oneetarik zaarrago da bata besteak bano? VJ 5. Obeditü behar dütügüla gü beno zaharragoak. Bp I 93. Perla-maxkorrek bere arteko zaharrena aitzindaritzat [...] hautatzen dutela. ES 142. Iruretarik zein da lenago, andiago, zarrago, obeago edo dakiena geiago? El 33. Iru arreba bera baño zarragoak. Cb Eg II 179. Merob bere alaba zaharrena. Lg I 281. Bere alaba zarrenak esaten dio gazteagoari. AA III 382. Zarraguari ez eikijozu agirakarik egin. Astar II 85. Bilkhuako zaharrenak edo buruzagiak irakurtuko du. MarIl 12. Zarren aizen partetik / dekan deretxoa. It Fab 241. Santiago zarren au gure Españara etorri zala. Lard 502. Halakoak [haritzak] maiz gerthatzen dira uste baino zaharragoak. Dv Lab 341. Zaharrenak erraiten dio gaztenari. Laph 134. Zeinbat eta zarrago joiazan txarrago. AB AmaE 237. Beste mutill gazte bat lau edo bost urte Inazio baño zarragua. Apaol 24. Ezagutu ebanean / osaba zarrena. Azc PB 134. Zaharrena zen bakarrik aitarekin orgetan joana. HU Zez 71. Senarra zortzi edo amar urte zarragoa. Echta Jos 215. Ematen zien gosaritxoa bere aizpa zarragoai. Inza Azalp 20. Itzuli zen beraz anaia zaharrena. Barb Leg 140. Beti bera baño gizon zarraguakaz. Kk Ab II 61. Nere mutiko zaarrena. Ldi IL 16. Oiugin zun [arrantzale] bietan zarrenak. TAg Uzt 46. Frantzia baita "Elizaren alaba zaharrena". Zerb IxtS 109. Hura baino hiru aldiz zaharrago zen gizon bati. Mde HaurB 58. Zaarragoren batengan [goxoki olakoak] begi onez ezin eraman baditugu ere. Or Aitork 18. Beronike deritxa, ta dan baiño zaarrago emoten dau. Erkiag BatB 172. Egi au zure senide naizta lagun zarragoak esanda. MAtx Gazt 16. [Fraille] gaztenak laga eban zarrena eskubide onetan lelengotzat. Etxba Ibilt 455. Frantses baino hamalau urthe zaharrago. Ardoy SFran 148 (57 hamalau urthez zaharrago ). Zarrago eta bearrago. ZMoso 63. Aurriderik zarrena. Ib. 60. Hiru urtez ni baino zaharrago eta aintzinago ere zen semenarioko ikasketetan. Larre ArtzainE 149. Etxean mutilletan zaarrena nintzalarik. Insausti 17. Nor izan zen zaharragoek badakigu, eta gazteagoek behar lukete jakin. MEIG IX 43s.
Apaiznausi ta yauretxeko buruzagi ta zarrenai. Ir YKBiz 472.
(V-ger-arr-oroz-m-gip, G-goi-to-nav, AN-5vill-larr-ulz-erro, L, BN, S, R-uzt; H), zagar (B), zar (V, G, AN, Sal, R; Lcc, Mic 9v (s-), Lar, Añ, H). Ref.: A (zahar, zagar, zar); Iz ArOñ (saar), R 300; Ond Bac 404; EAEL 215; ZestErret. (Ref. a cosas). "Anciana cosa" Lcc. "Vieja cosa" Mic 9v. "Viejo, vieja, lo que no es nuevo", "rancio, antiguo, añejo" Lar y Añ.
Purga ezazue bada altxagarri zaharra, orhe berri zaretenzát. 1 Cor 5, 7 (He, TB, Dv, Ker, IBk, IBe, Bibl zahar, Ol zar ). Lastategi zaarra exeki azkero gatx da atsedeiten. RS 399. Aita Tubalen baitharik / dugun hitzte zaharraz. EZ Eliç VIII. Hobe dela arropa osoa, zahar pedazatua baiño. Ax 550 (V 353). Lau eskarpiña zar ta urratuak. Mic 15. Harri zaharretako hontza. SP Phil 125. Bekhatiaren larru zaharra utzirik. Tt Onsa 47. Dorre zahar bat. INav 18. Lau untza salboin zahar. Mong 593. Gogotik iausten tu tresna zahar eta ihetzeak. Ch III 54, 8. Erropa zar bat. Cb Just 54. Edanen dugu [arnoa], / zahar edo berri. Monho 62. Eztot beste biarrik egin zarrak maniau edo adobetia baño. CrIc 62 (ref. a las ropas). Ez du intxaurrak izan bear zarra. It Dial 103. Lauburu zar bat. AB AmaE 42. Lau kantoiko ontzako zarrez zeok ori betea. Apaol 41. Ihiziko zenbait harma beltz eta zahar. Elsb Fram 118. Baba zarrak. Alz STFer 122. Maitxo bat, azpiyan liburu zar batzubekin. Moc Damu 5. Argatik emen etxerik berriyena zarra da. Iraola 85. Herri tarro zahar bat. JE Ber 50. Asaba zaarren gogoaz elkartzen gaituan urrezko kate zaarra. Ldi IL 141. Urre zarra dan arrats mian. Laux AB 75. Asto matrail zahar batekin. Zerb IxtS 48. Etxe aphal batzu, zaharrak. JEtchep 80. Au bezelakoa zan [erlojua]; bañan au askoz zarragoa da. Izeta DirG 92. Egur zaar eta lore barrizko / giroa dabil, arkaitzez. Gand Elorri 35. Iakintzaren iauregi zarra lur-iota zetzan. Zait Plat 27. Arri zarrak eta Grekoak [Toledon] . Alzola Atalak 71. Atera ditzagun kutxa zarretik [...] antxiñatik gure erriak gorde dituan kontu zaarrak. NEtx LBB 155. Bizikleta zar bategaz. Gerrika 125. Bere soineko zahar bat. Larre ArtzainE 58. Edizio zahar bakanetan baizik ezin aurki daitekeen Etxeberri Ziburukoa. MIH 289.
(Con reduplicación intens.).
Bai, ekarzan gaur praka zar zar zulatuak. AB AmaE 277. Zazpikiñeko mutillak berri berria dauka [txapela], ta nik zar zarra. Ag G 30. Eliza zahar zahar hartako paretak. Barb Sup 142. Praka ta alkondara zar-zarrakaz beti. Bilbao IpuiB 273. Bagenduan eskail-buruan komon zar-zar bat. JAzpiroz 123.
Que viene de antiguo; (enfermedad, etc.) inveterada.
Eritasun luzeak eta zaharrak nekhatzen du midikua. Ax 84 (V 57). Zor zaharra minberrizale. O Pr 440. Usanza zaharra nekez utzten da. SP Imit I 14, 3 (v. tbn. usan(t)za za(a)r CatLav 24 (V 19), FEtxeb 100). --Othoitz hoiek aspaldikoak direia? --Bai zahar dira. Bp II 65. Kostüma zahar zütan herruak barna egin dütükian bat. Mst III 12, 5. Zerorrek dezun oitura zar, edo kondenazioko usadio ori. Cb Eg III 387. Bere zor zar ta berriak. Mb IArg I 80. Hiri hartako familia zahar eta ohorezkoenak. ES 118. Nork zundatuko ditu zure bihotzeko gaitz zaharrak. Brtc 248. O zein zaarra ta txaarra gatx au! Mg CO 115. Erran zaharrak dioena. Arb Igand 109 (v. tbn. erran zahar Mst I 1, 4, Dv Lab 375, JE Bur 36, Zub 67, Etcham 235, Zerb Azk 97, Ardoy SFran 23, Xa Odol 241, Larre ArtzainE 50; esan za(a)r Or Tormes 23, Laux AB 45). Ekandu zarrak etzirala galdu bear. Ag Kr 54 (v. tbn. ekandu zar Kk Ab 61, Zait Plat 13). Eta hemen gaindi ez ote dira debozione zahar andana bat, Aragoi aldetik noizbait jinak? Ardoy SFran 11. Bertso zar batzuk abestu. Uzt Sas 37 (v. tbn. bertso za(a)r Lab EEguna 76, Ldi IL 173, Laux AB 24, Salav 43). Eztul zarra, lagun txarra. EZBB I 114. Katarro zarra daukanarentzako. Ostolaiz 71. Esaera zar batek diño: "gaur egin al dozuna bixerko ez itxi". Gerrika 70 (v. tbn. esaera za(ha)r Zab Gabon 55, AB AmaE 307, Munita 30, Insausti 140, MIH 192, etc.). Teatroa aski zaharra da Euskal Herrian. MEIG IV 60.
(Con reduplicación intens.).
Euskadiko kondaira zar-zarrenetan jaria dagon gauza da. Lh Yol 5. Kanta zahar-zaharrak bide dira. Lek SClar 115. Siñeste au, agi denez, zaar-zaarra da. Vill Jaink 19.
2. (S; Ht VocGr, Lar, Arch VocGr, Gèze, Dv (+ -aa- V)), zar (Dv (G)). Antiguo, de otro tiempo. (Obviamente, algunos de los ejs. podrían tener cabida en el apartado anterior). "Ancien" Ht VocGr 327, Arch VocGr, Gèze, Dv. "Ley antigua, de Moisés, lege zarra, anziñakoa" Lar. "Ancêtres" Lrq. v. ANTZINAKO.
Aprobatzen eta aboatzen dugu Konzilio zaharréz determinatu izan dena. Ins G, 2r. Martiri zaharrek. EZ Man I 121. Testamentu zarreko dotrinea. Cap 142. Tusuria, diabruari erraten zioten euskara zaharrean, eta orano hitz haur usatzen da Zuberoan. O Pr 208n. Gure buraso zaharren / hunla kontentatzeko. Hm 105. Filosofo zaharrek bezala. SP Phil 173. Philo Iudaeus author zahar batek. Tt Arima IX. Gero eman zuen zaharrek usatu / ogi lemamigabea. 124. Liburu zahar eta berri guztiek. ES 160. Bere bizio zaharretara erortzeko. He Gudu 80. Auxen bai dala egiaz / denbora urrezkoa, / ta ez len koplari zarrak / erausitakoa. GavS 35. Patriarka zaharrak eta profeta handienak etziren gai izanen. Lg II 149. Lege-gabeko Jendeen Eleiz berria Judatarren Eleiz zarraren sustrai ta zimenduaren gañean ipintzeagatik. Ub 113. Ezkiribizale zaharrenetarik batek dio. Egiat 172. Gure asaba zarrak / biztu al baleitez. Zav Fab RIEV 1907, 93. Testament zaharreko eta berriko izkiribu guziek. Jaur 162. Anziñako denpora zar igarotakoen billa. Izt C 154. Testamentu zarreko eta berriko Historia. Lard III. Zizeron, Erroma zaharreko mihi ederrenak zion. Hb Egia 1. Errana izan zela zagarrei. Echn Mt 5, 33 (Dv zaharrei; Lç, He, TB lehenagokoei, Ip nuzpaitkuer, Ur (G) anziñakoai, Ol, Leon antzinekoei, IBe aurrekoei ). Azaña aundi bizkaitar zarrak / egiñikuak. AB AmaE 42. Lengo zarren esaera dala. Urruz Urz 39. Telegrafa zaharrek (telegrafa berririk ez zen oraino) hedatu zuten berri handia. Elsb Fram 132. S. Anselmok, S. Gregorik eta beste izkiribizale zahar hanitzek. Ip Hil 128. Zaharretan argituenak [populuak], hala nola grekoak eta erromanoak. Lap 6 (V 5). Zaharrek utzi on guziekin. HU Aurp 214.
(s. XX) Zer bihotzak ziuzten eskualdun zaharrek! Ox 174. Gure asaba euzkotar zarrak. Enb 33. Gure aurreko gerrero zarrak / odol erruz ixuriyak. Tx B II 32. Moda zaharreko egoitza azkar batzu. JE Ber 77. Kondaira zarra ta euskera aztertuaz. Lab EEguna 62. Asaba zârren baratza. Ldi BB 144. Apustu zaarretan ala egiten omen zan. Or Eus 304n. Grezi zarreko Delfosen Apoloren elizan. JAIraz Bizia 99. Irlandara zaharra. Mde Pr 230. Ez da Azkaineko paper zaharrenetan izen hori ikusten. Zerb Azk 69. Aurreko zarren antzera. BEnb NereA 138. Egun far egiteko ikusten diran pelikula zaharrak, etziran barregarriak euren denboretan. Osk Kurl 216. Laredotar Bernardino idazlari mistiko zaarrak. Vill Jaink 125. Salomon zaharra bezin zuhur eta zintzo bilhakatua. Larz Senper 32. Aoni, Beotiren izen zarra. Ibiñ Virgil 50n. Ta zaharren arabera / egiten artzanidiak. Casve SGrazi 24. Erdal olerki horiek zahar kutsua, zahar usaia dute, oraingo irakurlearentzat. MEIG III 106. Gure liberal zaharrak. MEIG IX 43.
Antiguo, anterior, anterior al actual. "Gure egoitza zaharraren ikhustera ethorri gira, [....] notre ancienne demeure. Auzo zaharra, voisin d'autrefois, qui ne l'est plus" H. "Oren zahar, heure solaire" Lh. v. LEHENAGOKO.
Hartu zinduen bidetik aldaratu zare, zure bizitze zaharrerat bihurtu zare. Brtc 253. Ministro zaharren doktrinaz / ez baitziren hauk gustatzen, / Mentaberriren katiximaz / dire gozoki bazkatzen. Monho 40. Zuen bizi zaharra gordea dagola Jesusekin thunbaren barnean. Jaur 156. Noiz-ere-bait topatu / genduen [dantzarako] tokiya, / aduana zarreko / zertegi aundiya. Bil 33. Erreboluzionea hastean hamabost urthe zituzten guziek behar zuketela peritu, zeren heiek, Frantzia zaharra ezagutu zutenek, ez baitzezaketen maitha Frantzia berria. Elsb Fram 105. Zure aitzineko Erretor zaharrek ausartzia batentzat zedukaten. Arb Igand 107. Erreglan zirenak ez bakarrik lehengo lege zaharrarekin, bainan lege oraiko berriarekin ere. HU Zez 155. Lengo leku zarrera / etorri naiz puntuz. Tx B 36. Eguerdi baino gehiago ez ditake orobat, oren zahar [= 'heure solaire'] . JE Ber 24. "Dotriña" zaarra nai lukela etxean, etxeko zaarrek berria ezpaitakitela. Ldi IL 54. Erreminteneko nagusi zarra, gu aur giñan baño lenagokoa. Or QA 192. Arabati etorren arribide edo galtzada zarra. Akes Ipiñ 11. Ikaraturik etorri zan gero bere sen aundi ta zaarrera. Gand Elorri 74.
Antiguo, que antes ejercía un oficio, jubilado. v. IZANDAKO.
Oxalde, sortuz geroz, / da bidarraitarra, / hanitzek dakitena, / guarda zaharra. Bordel 103. Soldado zaharrak galdegin zion beraz amoina Jesus Jaunari. Barb Leg 66.
(Ref. al hombre antes de renacer por la fe cristiana).
Gure gizon zaharra harekin kruzifikatu izan dela. Rom 6, 6 (He, TB, Dv, Ker, Bibl zahar; Ol beñolako, IBk aintzinako, IBe zaharkitu ). Arimak ere behar du gizon zaharra erauntsi. SP Phil 20. Gizon zaharra bizi da oraiño ene baithan. Ch III 34, 3. Beldürrez gizon zaharrak, erran nahi beita, aragi miserable ezpiritiaren pian orano untsa jarri eztenak, gañia har dizadan. Mst III 20, 3. Biluz gaitzala giza zaharretik. Dh 49. Han behar dituzuela zerratu gizon zaharretik oraino gelditzen zautzuen guzia. Jaur 156.
(Ref. a la mayor o más antigua de varias personas homónimas o de la misma familia).
Job santu, Tobias zar eta beste anitzek. Mb IArg I 230 (v. tbn. Tobias za(ha)r en AA I 605, Dh 229, fB Ic III 374 y Zerb IxtS 63). Herodes, izen-goitiz Antipas zeritzan au zan [...] Herodes zarraren eta Kleopatra Jerusalendarraren semea. Lard 452. Adiskidea, esan zion Ganbelu zarrak, ez burlarik egiñ. Urruz Urz 14. Bilbora juan giñan / zortzi bertsolari, [...] / Ormaetxe zarra ta / bestia Alberdi. Auspoa 39, 127. Plini zarrak diñoskunez. Ibiñ Virgil 44. Etxahun zaharrak erranen zuen bezala. Larre ArtzainE 90. Harengan hasten da [...] Donostiako euskal idazleen arraza bortitza: Baroja zaharra, Bilintx, Soroa, Altzaga eta beste hainbeste eta hainbesterena. MEIG III 131.
3. (H).
Viejo (amigo, etc.).
Adiskidea zaharrik, / kontua berririk. O Pr 2 (reproducido en Mg PAb 171). Moisesen adiskiderik zarrena. Lard 104. Iduritzen zaitak yadanik bi adiskide zahar garela. Elzb PAd 35. Guazen, lagun zarra, guazen! Alz STFer 138. Adiskide ta bezero zaarrak doguz, Erroke. A BeinB 72. Antxiñeko aizkide ta lagun zarrak ixan balitzaz lez. Kk Ab I 103. Ain adiskide zarrek azken-agurra bai neke! Ldi BB 102. Lagun ezagutuberriak ez dituk izaten baztarzale; bai, ordea, maitale zarrak. TAg Uzt 105. Aurtzarotikako bi adiskide zarrak. Etxde AlosT 68 (JJ 147 zahar). Lagun zar, ernegauta naiagok beti toki onetan. Bilbao IpuiB 240. Eskoletako adixkide zaharra. Larz Senper 18. Lagun zaharrak baitira. MEIG I 163.
v. tbn. Mde Pr 304. Zar: Arr GB 124. Zab Gabon 40. Ag AL 105. Jaukol Biozk 72. EA OlBe 31. NEtx Nola 10. JAIraz Bizia 63. Basarri 33. Uzt Noiz 20.
Veterano, antiguo (en un oficio, etc.). "Veterano" Lar, . "Almogáraves, almogávares, soldados viejos y de valor, soldadu zar, latzak eta portitzak " Lar. " Itsasturi eta ihiztari zaharrek diotenaz " H.
Bere soldau zar ta barrijak. Mg PAb 209. Ni naiz soldau zar urteak igaro ditudana onelako irriskuetan. VMg 13. Bego gerlari zaharra. Gy 249. Terzioakin soldadu zarrak / nastu ta [moroen] kontra jarriyak. Afrika 143. Ni soldadu zar bat naiz. Arr GB 127. Esango dot Jose nik dala lapur zarra. AB AmaE 324. Itxas-lapurra / lepo-makurra / gudari zarren aurrean. Azc PB 214. Lenengo izendia egiten, asi bedi bizipidean zaarren diranetatik. EAEg 29-4-1937, 1584.
(Ref. a los cristianos).
Giristiño zahar eta iudu itzuliena. EZ Man I 73. Kristau zarra ta askotan komulgatzen zerana. Cb Eg III 383. Kristinau zaarren artian. JJMg BasEsc 258. Gizon jatorra zala bai, edo-ta, gutxienez, kristau zaarretakoa. Berron Kijote 225.
Egia da, agian, ez direla euskaldun zahar eta betikoak bezain jatorki mintzatuko. MEIG VIII 45.
4. (Ref. a la luna). "Cuarto <qu-> menguante, irargi zarra " . Cf. ZAHAR-BERRI-ARTE (b).
Illhargia zein den zahar edo zenbat egun dituen. EZ Eliç XXXI. Zaharrena iakiteko ea zein zahar den, edo hasi dela zenbat egun duen. Ib. XXVI. Illhargi zaharraren hirur kontu haukin exenpluak. Ib. XXXIII. Bazkoz illargi-zar, Austez illargi-berri. (B). Inza NaEsZarr 2001.
5. (V, AN-5vill, L; SP, Dv, H), zar (V, G, AN, B; SP, Dv, H) Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 241; ZestErret.
(Precedido de part.). "Bildu zaharra, cueilli dès longtemps" SP. "Ian zaharra, qui n'a mangé depuis longtemps" Ib. "Ez gare barazkaldu zaharrak, il n'y a pas longtemps que nous avons dîné" Dv. "Nola baitzen ian zaharra [...] (Gy)" H (en realidad Goyhetche trae xahar, q.v.). "Jan-zaar (V), jan-zar (V, G, AN), jan-zahar (L), el que está en ayunas, por lo menos sin haber comido desde horas atrás" A s.v. jan. "Janzar dagoan gizon batek" Ib. (s.v. anbarau). "Ez naiz Donostian izan zarra" Elexp Berg. "Julien ezta oinddio lanetik etorri zarra" Ib. "Etzan ezkondu zarra il zanian" Ib. "Ez naiz jaten aritu zaarra (AN-5vill), ez da il zaarra (G-azp-nav, AN-gip-5vill, B), ez zera edan zarra (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 241. Cf. ZAHARREAN (b).
Halaber presuna ianzaharrak, mathela gogortuak edo horzkitua dagoenak, eztu atseginik hartzen iaten hastean. Ax 490 (V 317). Santxo beno bost urthez hil zaharrago nizalakoz. Egiat 180. [Ameriketarat] joan zaharrak jin berrier bidearen zilatzeko han dagozilarik erne. JE Bur 210. Jantzar egotiak jakijak gozatsu eta on egitten dittuz. Otx 110. Ageri zen esteiaria jan zahar zela. Eskual 20-6-1913, 4. Kanpan-torreko erlejuari begiratu bat ontan, eta... bezperetako ordua jo-zaarra. Mok 16. Gaisorik arkituko balitz, sartu-zarren dan batzarkideak egin beza ordekotza. EAEg 2-2-1937, 960. Gutienik hiru oren jan zahar behar dira izan, urean sarthu gabe. Herr 20-7-1961, 2. Jan-zar dagola bere, edateko beti gertu. Erkiag BatB 174. Egun osoan janzar ta nekaturik egonik. Ib. 113. Leenago ain urruti egiten zan Barbari-aldera kamiñoa dago, ez da ain egin-zarra baiña. Olea DV 17-10-1990, 74.
XAHAR.
a) (V-arr, AN-5vill-burg, L, B, BN, S; Urt II 100, VocBN, Gèze, Dv, H (+ xaar); xar B; xagar B). Ref.: A; Lh; Lrq; EAEL 48, 215; Izeta BHizt2. (Forma con palat. expr.). Tr. Documentado en todos los dialectos salvo en vizcaíno. Hay un ej. de xar en Arradoy (cf. txar) que también emplea xahar. En DFrec hay 50 ejs., 46 de ellos septentrionales. Viejo (ref. a personas y seres vivos). "Dim. de zahar, viejecito. Uhinak eztitzen dire, hedoiak barreatzen, zeru xaharra agertzen da (L), las olas se calman, las nubes se disipan, el (viejo) cielo se descubre" A.
Beti orrela ibilli gabe / majo xarraren igesi. FrantzesB I 117. Etxahun xaharra. Etch 404. Yaun xahar bat, xuriraino irindatua. Hb Egia 137. Behin baziren bi senar emazte xahar. HU Zez 53. Panplonan dedan izeba xarra. Tx B II 21. Hok izan ziren mediku xaharraren azken hitzak. JE Bur 126. Oxalde xaharra. Ox 193n. Zaldi xahar bat. FIr 149. Indio xaarrari. Ib. 150. Agure xar bat. Anab Usauri 34. Bere mintzai xaharra baizik ez kasik ezpainetan. JE Ber 49. Hamabi gizon xahar, lurrerainoko bizarrekin. Barb Leg 131. Bai-bainun amona xâr bat. Ldi BB 144. Guk gure euskera xar oni. NEtx Nola 25 (v. tbn. Antz 111). Ama xaharra bizirik al duk? Etxde JJ 46. San Yoseperen, Yuan Bataiariaren eta Simeon Xarraren bidez. Or QA 66 (Eus 229 xaar). Artzain xahar bat bazagon bere etxolan. Zerb Azk 39. Emakume xar arek urte asko nola baitzituan. Salav 10. Hala nola Juan de Azpilcueta, Frantsesen iloba, geroxago deitzen omen zutena Sadako "Jaun xarra". "Vieux maître" . Ardoy SFran 70s (58, 59 xahar ). Apez xahar batzueri. Larre ArtzainE 257. Sekretario xaarra juxtu-juxtu bi makulurekin. Insausti 47. Atso xahar batek. MEIG I 78.
v. tbn. Arch Fab 231. Bordel 101. Laph 207. Elsb Fram 132. Jnn SBi 158. Lap 24. Zby RIEV 1908, 85. Xikito 9. Const 28. TP Kattalin 196. Etcham 162. Iratz 171. Lf Murtuts 3. Mde Pr 293. JEtchep 113. Xaar: Mok 11. Xar: Lek EunD 31. EA OlBe 10. Zait Sof 111. Ataño TxanKan 201.
(Con reduplicación intensiva). " Atxo xahar-xahar bat ezpain makhur batekin (L, BN), una viejecita muy vieja con un labio torcido (adivinanza del llar)" A.
Hor heldu zaio atxo xahar xahar bat. Barb Leg 140. Azkaindar xahar-xaharretan nor edo nor baditake oraino Luis Handia ezagutu duenik. Zerb Azk 103.
(Uso sust.). Anciano, persona mayor.
Hola behar ginuke bethi gure xaharrekin! Barb Sup 54. Xaharrak ez ditu bere kopetako ximurrak ikusten. Zerb GH 1936, 120. Gure xaharretarik zenbat aldiz ez dugu geronek De Lancre famatu haren izena aditu. Zerb Azk 93. Ostatuan bisita labur bat gazteek, xaharrak aldiz meza nausiko. Larre ArtzainE 236.
(H) .
(Ref. a cosas). Viejo. "2. vieux (opposé à neuf, nouveau). Aldagarri xaharra, vieux habit. Arno xarra, vin vieux. [...]; 3. vieux, usé. Athorra xaharra, vieille chemise" H.
Kostüma xahar baten herexak. Egiat 177. Kapa xahar bat bizkarrean. Laph 194. [Balakite] zonbait phondu egiten philda xaharretan. Elzb Po 220. Nun dira lengo ontzurre xarrak! Sor Bar 96. Huntan ohart gaizkion / erran xaharrari. Zav Fab, RIEV 1908, 765 (v. tbn. 757). Egun ona deritzon liburu xahar batetik hartua da kapitulu hau guzia. Arb Igand 174. Belengo estalpe xar batean jaio zan Jesukristo. KIkG 18. Othoi, ama, kanta zaguzu aire xahar pullit hura. Barb Sup 107. Bidarriko eliza liburu xahar gehienak galduak baitira. Ox 189. Suieta xahar bainan / kantore berria. Etcham 180. Ez duzu arno hobeagorik oraino? Arno xahar zerbait? Barb Leg 144. Etxe txar apal batzu, teilatu xaharra baizik ez dutenak biziaren kolorekorik. JE Ber 42 (v. tbn. 30). Kanpantorre xârrean. Ldi BB 70. Gaua igarotzeko bide ertzeko borda-xahar batean sartuta. Etxde JJ 190. Supazterreko mila ixtorio xaharrekin. Zerb Azk 80. Usaia xaharrak segitzen ditutzie! Larz Iru 16. Pertsu xaharrak. Ib. 122. Xaberriko Kurutzefika xaharra. Ardoy SFran 112. Gurutze Santuko Ermita xarrean. NEtx LBB 100. Harma xaharra sal ta berririk ez eros. Xa Odol 136. Ardo xaharra. Larre ( in Xa Odol 14 ). Indar-etxe xar bat. AZink 163. Dotriña xaarra. Zendoia 15. Auto xahar bat, okasionezkoa, erosi. Larre ArtzainE 234. Oroigarri xahar kuttun bat. MIH 304. Xar: . EA OlBe 21.
Ostatu xahar-xahar batean. Larre ArtzainE 249.
"Xar, se dice a cosa vieja y pequeña" Mdg 153. Cf. txar (I, 3).
b) Antiguo, anterior; antiguo, de tiempos pasados (no actual). "Auzapez xaharra, ancien maire. Gure egoitza xaharra, notre ancienne demeure. Syn. lehenekoa, aitzinakoa, zena" H.
Hauk Frantziako teatro xaharretik jalgi dira. Lf ( in Casve SGrazi 8 ).
c) Viejo (amigo).
Holako herriño batean litzaioke goxo azken urtheen iragaitea, hiritik lau urratsetan, hirirat artetan adixkide xahar <xabar> batzuekin bazkari ontto baten egitera joanez. JE Ber 50. Ezagun xahar bat baginuen begien bixtan, Chevresis-les-Dames. Zerb Gerlan 112 (hablando de una localidad).
d) (xahar Dv, que cita a Gy). (En el compuesto jan-xahar, hambre atrasada).
Nola ere omen baitu yan-xahar gaitztoa. Gy 9. Nuharroinsko baitut maiz apetitoa / eta yan-xaharra modu gabekoa. Ib. 158.
XAHAR-BILGU. Asilo de ancianos.
Garaziko San Frantses parropiak ez ditu halere bere egitekoak eritegi eta xahar-bilgietan mugatzen. Larre ArtzainE 319.
XAHAR-ETXE. Asilo de ancianos. v. ZAHAR-ETXE.
Donibaneko Ospitalea deitzen zuten xaharretxea. Larre ArtzainE 315. Xaharretxean pausatu da 76 urtetan. Herr 9-1-2003, 5.
XAHAR-KONDERA. Historia de viejas (?).
Amatto, irriño bat ageri hortzetan, / pulliki hasia da xahar konderetan. Barb Sup 186.
XAHARRAK BERRI (Forma expr. de zaharrak berri: v. infra).
Xaharrak berri eta berriak xahar beti beretik ari litaken kazeta peges hau. HU Zez 143.
XAHARREAN (Forma expr. de zaharrean: v. infra).
Saindu handi eta famatu horren etxea hantxe dago oraino ere, erreleki bat bezala osorik hala hala bere xaharrean beiratua. Zby Pel 63.
XAHARXETAN. Haciéndose algo viejo.
Haritchabalet-en gelaria, Mañaña, xaharxetan hasirik zen. Jaun erretorak hartü zian Mañañaren suineskail, Graxi bere illoba. Const 35.
ZAHAR-AKITU. "Zaharrakitu (S), hacerse decrépito. Zaharrakitua, el decrépito, el muy viejo" A. Lhande atribuye a Hb zaharrahitu, pero no lo encontramos en éste.
Beredin urtez zarrakiturik (zahar akitua, decrépito) dan amaz oroi zaite. Zait EG 1957 (3-4), 30.
ZAHAR-ANTZ.
a) "Zaharrantza, envejecido (L-côte)" Lander (ap. DRA).
b) Aspecto antiguo.
Irlandarazko lehen textuek zaharrantz gehiago erakusten dute. Mde Pr 217.
ZAHAR-ARRANDA. Pensión de jubilación. "Zahar arranda hunkitzen du (BN-arb)" Gte Erd 272 (junto a zaardadekoa, zartzarokoa, zagar partea, etc., de otras zonas). v. ZAHAR-MOLTSA.
ZAHAR-BERRI.
A) (Adj.).
a) Viejo y nuevo, que es a la vez viejo y nuevo.
Zuri niagozü, lürlagün eta gaiekhi, argizagi zahar-berria! Chaho AztiB 12. Asmo ta iakinbide zar-berriak ioan-etorrika dabiltzan bitartean, betiko egien uberka osotuz eta sendotuz oi doa. Zait Plat 37. Io ara, io ona, urte osoak erabilirik, iakite ugari bildu zuen azkenean, berri ta zar-berri. Ib. 6. Gure euskera zar-berri au. Gazt MusIx 7. Bizi dadin, nahiz odol zaharrez, nahiz berriz, nahiz (hizkuntzaren haria beti baita zahar eta berri, aspaldietarik datorrelako) zahar-berriz. MEIG VIII 45s.
b) Renovado.
Au da Ganbelu Jaunen / etxe zar-berria. Urruz Urz 21.
c) Repetido.
Zenbaitek kantatze'itu / bertso zar berriyak, / oso zarrak igual / len berak jarriyak. AzpPr 62. Lexibia zar barri da ona. EZBB II 48.
d) Viejo y nuevo.
Kultura zar-berrien arteko elkartearen eragilletako bat. Gazt MusIx 61. Bi izkelgi artzen dudaz nik Espaiñian, itz-urrenari dagokionez: C ta CN (Gaztela Zaar-Berrietakoa). Or ( in Gazt MusIx 22 ).
B) (Sust.). (zar-barri V ap. A). "Noticias y anécdotas. Olako gizon maritxurik! Beti dabil au zar-barri billa, ero, buru-arin au" A.
Aipatu zituan zar-berri politak ao zabalik entzun zizkioten aramaiotar baserritarrak. AEmil EMusika 34.
ZAHAR-BERRIAN. "(S), en el tiempo que media entre una cosecha y la otra nueva" A (s.v. zaar).
ZAHAR-BERRI-ARTE.
a) (S ap. A; zarbarriarte V, L-ain ap. A). "El tiempo que media entre dos cosechas" A. "Zarbarriartean Santa Mariñako aldapea nekez egiten da (V-oroz)" Ib.
b) (S ap. A; zarberriarte AN, Sal, R ap. A; zarbarriarte V-arr ap. A). "El tiempo que media entre el plenilunio y el novilunio" A.
c) "Zarbarriarte (V-m, AN-gip-5vill), época en que la cosecha y la fruta están en sazón de perderse o de conservarse" A.
ZAHAR-BERRI-UNE (zarbarri-une V-m ap. A). Tiempo entre dos cosechas.
ZAHAR-BIHI. "(S), pensión de la vejez" A. v. ZAHAR-MOLTSA.
ZAHAR-DENBORA. Vejez, tiempo de la vejez.
Zorrak eta egitekoak elkhargana bildu eta guztiak zahar denborako begiratu. Ax 183 (V 124).
ZAHARDUN (Precedido de sust.). Provisto de (...) viejo.
Txapel zaardun gizona. A BeinB 42. Atorra zaardunak seiña beeganean itxi. Ib. 110. Edale ona kapa zaharduna. Zerb GH 1936, 220.
ZAHAR-HELDU. Anciano.
Tribunalak errietako ateetan idukitzen zituzten, eta an biltzen ziran eginkizun au zegokien gizon zar-eldu, eta besteak. Lard 161. Urte artan Jueztzat bi gizon zar-eldu ipiñi zituzten. Ib. 303.
ZAHAR-ELE. Refrán, proverbio. "Zahar-elhe, zuhur-elhe (S; Chaho ms.), palabra de anciano, palabra de prudente" A. v. ZAHAR-HITZ, ZUHUR-HITZ.
ZAHAR-EMAN (G-azp; zarremon V-gip ap. Elexp Berg). "Zarrémon [...]. Que aparenta más años de los que tiene. Orrek oinddio irurogei urte be eztauzka, beti izan da zarremona baiña" Elexp Berg. "Anai-arreba guztiak die zarremonak" Ib. "Zaar eman(ago), (el) que parece (más) viejo" (G-azp).
ZAHAR-ERITASUN. "Achaques de vejez" VocB. v. zaharreri.
ZAHAR ETA BERRI (Lo) nuevo y (lo) viejo, cosas nuevas y viejas.
Komeri zâr baten bidez emanik ikaste, / naiz beste bat asmatzen, zâr ta berri, nâste. Or Eus 59.
ZAHAR ETA GAZTE. Viejos y jóvenes (sólo incluimos los ejs. de uso sust.). "Zahar ta gazte [etorri] (V-arr, G-azp, B)" Gte Erd 131. v. ZAHAR-GAZTE.
Eta haren kolpeak / badaramatza sotilki / zahar eta gazteak. Monho 100. Askotan guzti guztiak, zar ta gaztiak beteten dira pekatuz. Mg CO 131. Gizon ta andre, / zar ta gazte, / baita ere / itsu ta erren, / atozte, atozte arin, / gauza andi bi / miraritzen. Ulib ( in FrantzesB II 33 ). Elgarganatzen dira / zar eta gazteak. Echag 202. Zar eta gazteak, andi eta txikiak, gizon eta emakumeak elkarren leiean zijoazkion zirikatu eta nekatzera. Lard 146. Bildurik ortarako zar da gazte letradun argienak. Aran SIgn 209. Zar eta gazte, gizon zeiñ andra, / dierri ta probintziak. AB AmaE 57. Non egun baten asi ziraden zar eta gazte, atsoak eta mutikoak, kantari. Apaol 98. Beren burua zerbeit daukaten zahar eta gazte guziak. Zby RIEV 1908, 84. Mundakako gizaseme ta gizalaba guztiak, zar da gazte, ezkonduak zein ezkongeiak. Echta Jos 278. Zar eta gazte, nausi ta txiki, / onetsi zaizela Jaunak. Enb 38 (69 zar ta gazte). Guazen, guazen, zar eta gaztiak. Yanzi 65. Mihiz arrotuko ditu ango zâr ta gazte. Or Eus 59 (Aitork 173 zar eta gazte). Andre ta gizon, zar eta gazte, bildu dira Pelagi donearen elizatxoan. TAg Uzt 24. Eskualdun fededunak, zahar eta gazte, / Amaren laudatzera lehia zaitezte. (In SMitx Aranz 191 ). Etxean zar eta gazteentzat ain osasungarria dan esnea. Munita 30. Zer-nahi eritasunek hartu zituzten zahar eta gazte, oro. Zerb IxtS 51. Zar eta gazte, esan legike / galdu dogula zentzuna. BEnb NereA 161. Zar eta gazte, lekaime pilloa dau lagun otoitzerako. Onaind STeresa 39. Zar eta gazte, gizon eta emakume. Gerrika 185. Guk [...], zahar eta gazte nahaste, mezatik gibelerakoan igaiten ginuen hura. Larre ArtzainE 13.
v. tbn. Ox 34. Mattin 60. Zar (e)ta gazte: Xe 347. Izt C 213. Ag AL 60 (Kr 85 zar da gazte). Ill Pill 4. Arrantz 154. EusJok 155 (49 zar da gazte). EusJok II 154. Laux AB 12. SMitx Aranz 193. Erkiag Arran 33. Akes Ipiñ 20 y 3. Bilbao IpuiB 157. Basarri 74. Ibiñ Virgil 103. Uzt LEG I 307 (Sas 216 zar da gazte). Zar da gazte: PE 114.
(Con el primer miembro declinado o determinado).
Handi xumeak, / zaharrak eta gazteak. Monho 140. Gizonak eta emakumiak, zaarrak eta gaztiak, ta areetati asko, salbeetako duina dotrina ez dakijenak. fB Olg 136. Zaharrak eta gazteak, kondizione guzietakoak. Elsb Fram 118. An biltzen dira zarrak eta gaztiak, beartsuak eta aberatsak. Goñi 100. Ames zorotan jarten ginduzan / bai zarrak eta gazteak. BEnb NereA 55.
v. tbn. JJMg BasEsc III. UskLiB 218. Zar: Echag 60. Ur MarIl 34. Azc PB 203. Ag G 332. Enb 89.
ZAHAR-ETXE. Asilo de ancianos.
Erri onetan zar-etxe edo asilo bat be badago. Agur 14-7-1973 (ap. DRA ).
ZAHAR-GAUZA (Pl.). Antigüedades, cosas de la antigüedad.
Anziñako lurkiundera edo jeografiara eta zargauzetara jarriak argia pranko orobat izango lukete beren jakingaietan zuzenago jarduteko. Aran SIgn 204.
ZAHAR-GAZTE.
a) (G-azp, AN-gip, BN-arb, S; zar-gazte V, G, AN, BN, R). Ref.: A; Gte Erd 131. (Pl.). Viejos y jóvenes. "Zahar-gazteak oro jin dira (BN-arb, S)" Gte Erd 131. "Zaar-gazteak asarre omen dabiltza (G-azp, AN-gip)" Ib. 131. v. ZAHAR ETA GAZTE.
Pasaiak libre zahar gastentzat. (1780). SenperEus 170. Bizia eman zuen gizon-emakume ta zar-gazteak. Ub 114. Euskaldun guzti guztiak, zar gazte, agure ta umiak. Mg CO 292. Zahar gazten arteko / hau da parabola. Bordel 105. Uriko zar-gazteak elkar-arturik. Lard 20. Zahar-gazte, burraso eta haur. HU Aurp 215. Zar-gaztien izketa urratuaz. Ag G 276. Zahar gazteak han biltzen dire. Ox 30. Zahar gazte horien / Baziren arrangurak. LuzKant 98. Sendi ederren aita eta ama, / bijotzez gordin zar-gazte. Enb 142. Gu lore horrek zahar gazteak bil gaitzan. Larre ArtzainE 348. Lanean ari dira gelditu gabe guztiak, zahar-gazteak, gizon-emakumeak. MEIG I 159.
v. tbn. Hb Esk 208. Zar-gazte: Tx B III 134. BEnb NereA 238.
(Sing.). Joven o viejo.
Hasta duenari diok arthikitzen gezia, / eta zahar, gazteari idekitzen bizia. EZ Man I 44. Beraren indarra zar-gazte batek ere eluke ausiko eskuz. Zait Sof 126.
b) (zar-gazte V-m ap. A). Diferencia de edad. "Zar-gazte andia dauke (V-m), tienen mucha diferencia de edad" A.
(zar-gazte V-m ap. A). "Lau egunen zar-gazteak dira (V-m), son de cuatro días de diferencia de edad" A.
Ume zurtz bi, neba-arrebatxuak, Zenon da Ana, urte beteko zaar gazteak. A Ezale 1899, 399a.
c) "Zar-gaztean eztago iltea, la muerte no es cuestión de vejez ni de juventud; no es cuestión de edad (V-arr)" A Apend. v. GAZTE-ZAHARREAN.
ZAHAR-GAZTERIA. Conjunto de viejos y jóvenes. Cf. zaharreria (2).
Adios Luzaideko / Zahar-gazteria. LuzKant 146.
ZAHAR-HITZ (L, BN, S ap. Lh; A (que cita a O); zaharritz L, BN ap. Lh). Proverbio. v. ZAHAR-ELE.
Zahar-hitzak, zuhur-hitzak. "Les dits des vieux" . O Pr 420.
ZAHAR-MIN.
a) (S ap. A; zarmin Sal, R ap. A). "Achaques de la vejez" A.
b) "Zarmin [...] (V-ger-oroz), picor de una vianda rancia" A.
ZAHAR-MOLTSA. Retiro de vejez.
Ilabete ondarreko baziren ere, bestalde, pagatzeko alokazione, asuantza, zaharmoltsa eta zer eta zer. GH 1954, 58. (ap. DRA)
ZAHAR-NAHASTE. Maduro, que ya ha pasado la juventud.
Ezkongeia ta emaztegei biak, gaztea ta zar-nastea. Zav Fab, RIEV 1907, 538 (tít.; ref. a una de las novias a quienes se describe como sigue (ib. 539): [neskatilla] bata oraindo adin onean tzan / bestea ia / galtzen asia ).
ZAHAR OKITU (- kh- S; Dv, H, Foix). "Zahar okhitia (S), viejo decrépito" A. "Décrepit, vieux" Foix.
Gazteak dio zarrokituaz, dagola oin bateki obian. (258). LE-Ir. Eskuara zinez mintzai eskalapoin zahar okitu batentzat daukatenek. HU Aurp 210. Han bizi omen da, zahar-okitua. Barb Leg 138.
ZAHAR OKITURIK. Siendo muy viejo. "Yaun doni Yoane apostoloa zahar okhiturik hil zen" VocBN H.
ZAHAR-PARTE.
a) (zaar- B; zar- B; zagar- B). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Zagar-parte (B), retiro, cuota anual que los dueños jóvenes de una familia dan a los viejos. Zagar-parte onak dituen gizonak bere burua molda dezake" A. "Cuota anual que los dueños jóvenes dan a los viejos al jubilarse éstos. Nik zagar-partea artzeut" Izeta BHizt2.
Pensión de jubilación. "Zagar partea kobratzen du (AN-5vill, B)" Gte Erd 272.
b) "En estilo jocoso llaman también zagar-parte a los achaques de la vejez" A.
c) "Zarparte, la parte que el donante se reserva para sí en las donaciones universales de bienes (B)" VocNav.
ZAHARRAK BERRI (Expr. que indica que las cosas siguen como de costumbre). "--Zer barri? --Zarrak barri" Elexp Berg.
Zer berri degu, Batista? --Berriyak? Zarrak berri, jauna. Sor Bar 87. Zaharrak berri. Egunoroko doinua zahar-berritzeko erantsi ohi diren aldakuntza apurrak sartzea ere ahaztu egin zaie [zinemagileei] . MEIG I 150.
" Zaarrak barri, arrabixaen eraingarri, las cosas viejas presentadas como nuevas producen náuseas [...]. Respuesta a la pregunta zer barri? " Iz ArOñ. "Zarrak berri, gaztien amorragarri" (G-azp).
Azken buruan bi berri on euskaraz ikasten edo dakitena hobetzen eta gehitzen ari direnentzat. Hobeto esan, zaharrak berri, esan ohi den bezala. MEIG III 103.
ZAHARRAK BERRI EGIN. Repetir.
Zaharrak berri beharko ditut, beraz, egin. Eta lehen esanak, berresan, berriagoak eskas direnez gero. MEIG IV 50.
ZAHARRAK BERRITU. Contar cosas del pasado.
Bere kideko agure zârrik / topa baleza atarian, / zârrak berrituz ez du bukatzen / bakoitzez ordu erdian. Or Eus 236.
Repetir cosas.
Besterik mintzatu da hemen Gramática-z eta ez nuke zaharrak berritzen abiatu nahi. MEIG VI 79. Ez da agian alferreko izango zaharrak hemen berritzea. MEIG VIII 95.
ZAHARREAN.
a) En la vejez.
Finean gaizki dena ohitu gaztean, / zaharrean bioa zakua soiñean. Gy 4. Ez ahal ziñen zeroni / ni bezain ariñ gaztean? / Etzare ere kasik / hala zaharrean? Ib. 271.
(BN ap. A; Dv). (Precedido de gen.).
Gizon hura, bere zaharrean, bazoan arinki gure aintzinean. Prop 1876-77, 326. Mutilla bere zarrian. Xe 244. Laister konpontzen gaitu / bere zarrian. AzpPr 105. Eta bere zaharrean, 78 urte dituelarik, burutik maingu ez dena. HU Zez 130. Ez bailezake eskuarak, bere zaharrean, haurraren izpiritua idek oraiko mendetako gauzen itxurer. JE Bur 179. Fandangoetan beharko izanen zuen ari Mariañok, bere zaharrean oraino. Barb Sup 104. Naikoa gordin egon arren bere zaarrean. Mok 4. Oraintsu, bere zarrean ere. Or SCruz 14. "Laba" gisaisoa, bere bizitza osoa itsasoan emonda, bere zaarrean antxen obiratu zan. Erkiag Arran 164. Nere zarrian egingo ditut / gaur ere zurekikuak. Uzt LEG I 236. Zure ahaide Isabel ere, bere zaharrean, haurdun dago. IBk Lc 1, 36 (Leon, IBe bere zaharrean;bere zahartzean ). Gazteegia naiz, ordea, neure zaharrean, lekuko fidagarria izateko. MEIG VI 62.
b) (Tras part.). "(En) ayunas, janzarrean" Lar y Añ. "Ian zaarrean, à jeun (fB)" H. "Jan zarrian, bastantes horas después de las comidas" Garate Cont RIEV 1935, 350. Cf. supra (5).
ZAHARRENETIK ZAHARRENERA. Por orden de edad; por orden de antigüedad.
Senide guziak zarrenetik zarrenera esererazo zituen. Lard 57. Aldiz-aldi, Kratil ori, Erakleitoren iarrailerik azkenengoetakoa genuen, zarrenetik zarrenera. Zait Plat 11. Ona emen, labur bederik, sofista zenbaiten berri, banan-banan, zarrenetik zarrenera. Ib. 118.
ZAHARRAREN ZAHARREZ, ZAHARREN ZAHARREZ. De vejez, de tan viejo.
Neska zarrari zarraren zarrez / illia zaio urdindu. Urruz Urz 45. Zaarren zaarraz burua murrituta daukan menditzarra. A Ezale 1897, 19a. Bere soñekuak zarren-zarrez danak triskilduta. Kk Ab I 6. Bakarra bera, ta zaarren zaarrez doidoi bizi dana. Mok 21. Bertako pago ta aretx eder-galantak, basoetan urteak eginda gero, zarren zarrez egozan lekuan bertan usteldu bear. Akes Ipiñ 8. Zarraren zarrez [Sokrate] iltzen utzi izan balute agintariok. Zait Plat 104. Zarren zarrez usteldutako goganbearrak eta asmakizunak. Ib. 125. Ba ote zuten horrelako zaharraren zaharrez aspaldi usteldu ziren hitzek oraingo liburu batean sartzeko eskubiderik? MIH 344.
ZAHARREZ. De viejo, por vejez.
Leoia zarrez iltzen. It Fab 83. Laborari etxedun bat / zoan zaharrez hilltzerat. Gy 43. Zarrez, zerren larretan, sarri oi zan jausi. AB AmaE 216. Naiz zarrez naiz eriz astunduak ziranentzat. A Ardi 61. Neukon etxia, zarrez, erori dalako. Laux BBa 56. Zârrez birrumetu danez gero. Ldi BB 148. Eritasunez makal ta zaarrez aul denean. Ibiñ Virgil 96.
ZAHARRIK (V-m ap. A). De viejo, siendo viejo. "Zaarrik il zan (V-m), murió de viejo" A.
Askoz naiago det nik / onela zarrik ill. It Fab 44.
ZAHARRIK GAZTERA. Por orden de edad.
Zelan nai leukean ezkondu zaittezan bere alaba bategaz, zarrenaz balitz obeto, aldizka zarrik-gaztera ezkondu deittezan. Echta Jos 322s.
ZAHAR-SARI. Pensión de vejez. "(L, BN, S; Hb), retraite de vieillesse" Lh (pero no lo encontramos en Hb).
Lan-saririk edo zar-saririk jasotzen ez dutenentzat. EAEg 31-3-1937, 1398. Zar-saria edo jubilazioa sortu zuanak, gauz on bat sumatu zuala esango nuke nik. BAyerbe 152. Irurogei ta bost urtera iritxi nintzalarik, zaar-saria jasotzen asi nintzan. AZink 138.
ZAHAR-SARITU. Jubilar(se).
Arkibidelariak bere ardura utziko balu, zar-saritua izan dalako. EAEg 1-2-1937, 953.
ZAHAR-SARITZE. Jubilación.
Latziñaldarien luzapenak, ardura-uzteak eta zar-saritzeak argibidetzea. EAEg 4-4-1937, 1430.
ZAHARTXEAGO. Un poco más viejo, de edad un poco mayor.
Ni bezela ama bat, baña ni baño zarxeagoa, zegoan beñ batean nere gisa gaxo. Arr GB 81. Baldaxar ere gaztea bañan bere adizkideak baño zaartxegoa. Lab EEguna 82. Illoba maite bat, ordurako ezkondua, besteak baño zartxeagoa. Ataño TxanKan 207. Ni baino zaharxago ziren bi apez hek. Larre ArtzainE 264. Bere aldiko idaz-lan gaitzik ez zigun utzi [Txejovek], zahartxeagoak zituen Dostoievsky eta Tolstoyk bezala. MEIG IX 106s.
Un poco más antiguo.
Zaarxeagoa dezu, Urlia agurgarria, orain gogora datorkidan zure illeta bat. Ldi IL 67. Oraingoak [bertsoak] utzirik zaharxeagoetara baldin bagoaz. MEIG IV 88.
ZAHAR-HUSTU. "Zar-ustu duk, completamente envejecido (Darric)" DRA.
ZAHAR-ZAHARREAN (Precedido de gen.). En la extrema vejez.
Oraintxe nere zar zarrean ere malkoak darizkit. Or SCruz 16.
ZAHAR-ZATI (-thi Chaho ms. ap. A). Pensión de vejez.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper