Azpisarrerak (sarrerak) (346)
errege.
Etim. De lat. rege .
Onom.: Ad illos pontes regales qui dicitur Erretzubi. (1125) Arzam 220. Johan Regue. (1189) Ib. 220. De Don Sancho Errege. (1200) Ib. 220 (en la misma pág. aparece "de Don Sancho Rey").
1. (gral.; Lcc, Volt 113, Deen I 38, SP, Mic 9r, Urt I 8, Ht VocGr, Lar, VP 24r, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H), rege (SP). Ref.: A; Bon-Ond 151; Lrq; Iz R 289, Ulz 426; Etxba Eib; Zubk Ond 236; EAEL 31.
Rey. "Regem [vocant] erregia <ereguia>" (Voc. de Aimery Picaud, s. XII) TAV 2.2.12.
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Hay rege en Leiçarraga, en Xarlem (1314) y en un ej. de Mirande (Po 97). Sólo algunos autores sabinianos de la primera mitad del s. XX lo sustituyen por el neologismo bakaldun (q.v.). En DFrec hay 369 ejs.
Respecto a su uso con o sin artículo: a) Cuando errege, con sentido singular, no tiene complementos a derecha o izquierda, el uso más frecuente en todas las épocas y dialectos --al menos hasta finales del s. XIX-- es sin artículo: Erregeri, dakidala, nik eztizit faltatu. E 237. Rege ohora ezazue. Lç 1 Petr 2, 17. Gizon batek / Errege baleu enojadu. Lazarraga A26 1198r. Errege espantatu zen. Ber Trat 110v. Erran zioen deblauki erregek baietz. Ax 345 (V 229). Erregeren predikadore. El 1. Erregeren tropakin batutzera. Arr GB 11. Neuk, Erregek. ForuAB 143. Errege ikus diteke? Barb Leg 135.
b) Hay, en unos cuantos autores, ejemplos en los que errege, sin complementos y con sentido singular, aparece empleado con artículo. Este uso parece hacerse cada vez más frecuente. Buena parte de ellos emplean también a menudo la forma sin artículo --no incluimos entre estos últimos ejemplos del tipo Ni errege naizela (Lard 451), Dabid errege egitera juan zanian (fB Ic II 180), Ederki esanak dituzu, Errege (Zait Sof 74), etc.--: Hek bada regea enzunik parti zitezen. Lç Mt 2, 9 (sin artículo: Mc 6, 26). Ea egin duzuen Erregeak manatu zinduztena. Ber Trat 110v (sin art. 110r). Emen lur guti onetan, / dago Erregea sarturik. Aleson 1s. Hekila zian erregiaren tristezia ematü. Egiat 239 (sin art. 272). Zer egin zien erregeak? Ub 53 (sin art. 23). Mesede andi bat erregearen majestadeari. Gco I 403. Esaminetan dau erregia. fB Ic II 191. Erregearen agindua egitera. Lard 203. Itzultzeko baimena erregeari eskatu. Arr GB 92 (sin art. 11). Banaki erregea segur dela zonbat maite dutan. Ardoy SFran 336 (sin art. 347). También lo documentamos con artículo en: It Fab 47 (sin art. 59). Gy 108 (sin art. 292). Arrantz 36. AB AmaE 130. Elsb Fram 59 (sin art. 88). Arb Igand 106. Azc PB 42. Ag AL 153 (sin art. 44). Itz Azald 114. Ill Pill 262 (sin art. 19). Altuna 73. Or SCruz 15. Zub 82. Barb Leg 11 (sin art. 136). Ir YKBiz 389. Zerb IxtS 74 (sin art. 109). Zait Sof 79. Bilbao IpuiB 227. Arti Tobera 289. Gazt MusIx 67. Alzola Atalak 77. Ibiñ Virgil 107.
c) Cuando errege va seguido de adjetivo --o bien de adnominal (-ko, -ren) pospuesto-- se emplea siempre determinado (con artículo u otro determinante). También aparece determinado si está precedido de un ordinal o de beste: Rege eternalari. Lç 1 Tim 1, 17. Errege Franziakuak CartEspBN 449. Hire ganik illkhiko duk errege iuduena. EZ Noel 66. Beste erregearen sekretarioa. Cb Eg III 229. Errege prestu hura. Lg I 358. Erregalatu ere ziozkan errege Frantziakoari. Izt C 162. Erori zen errege dohakabea. Zerb IxtS 55. Hay un ej. de Astarloa en el que el adnominal pospuesto no aparece determinado: Kontu egizu dirautzula Errege Españakok, zuazala jatera beragaz nai dozun guztijan. Astar II 232.
d) Cuando errege, con sentido singular, va precedido de sintagma adnominal (-ko, -ren) o de oración de relativo, o bien aparece como aposición detrás de un nombre (Dabid errege(a)), desde los primeros textos se documentan ejemplos con y sin artículo: Regen Regea eta Iaunen Iauna. Lç Apoc 19, 16. Non da Iuduen rege iaio dena? Lç Mt 2, 2. Huná, hire Rege ethorten dun iarririk dagoela asto-ume ar baten gainean. Lç Io 12, 15. Zeruetako Erregeari. Lazarraga A 1154r. Zeruko eta lurreko erregea. Ber Trat 9v. Bere Erregeri. Ib. 27v. Zeruko erregeren aurrean. Ib. 32r. Bere erregeren edo bertzeren kontra. Ax 25 (V 15). Lagun izango dogu Erodes errege. Acto 195. Zeruko erregea dana bakigu. Ib. 401. Ongi nai dion erregegatik soldadu batek egiten ez duena. Mb IArg I 384. Errege guzien erregea. AA I 455. Jesus, loriazko erregea. Dh 78. Ango errege eta O'Donnell. Afrika 144. Biba Nafarroko erregea! Laph 10. Harvey, Angleterrako erregeren medikuak [...]. JE Med 86. Eguzki-erregea. TAg Uzt 262. Piarres bera zan [...] Sustarriko txori kantari guzien errege. Etxde JJ 10. Emplean también el artículo en este contexto (no incluimos aquí los ya citados en el apartado b)): Mat 256. EZ Noel 65. Harb 186. O Po 23. SP Phil 69. Tt Onsa 24. BBizk 29. Bp II 25. ES 142. Ch III 56, 6. Cb CatV 92. Mb IArg I 119. Lg I 271. Brtc 255. Mg CC 157. Xarlem 19. Añ EL1 185. VMg 76. Echag 161. UskLiB 39. MarIl 105. Izt C 477. Ur MarIl 61. Hb Esk 65. Dv LEd 194. ChantP 284. CatS 21. CatJauf 33. Xikito 1. Altuna 47. Balad 237. ArgiDL 63. Etcham 210. Mde Pr 249. Erkiag BatB 152. Berron Kijote 195. MEIG IX 103.
Done Johane Garazikoek dute grazia Errege baitarik. ZalbSM 76. Labrit eta Errege / aita seme dirade. Condest 1s. Ni errege balin baninz, erregina zinate. E 169. Zenbeit orduz lehen ere gerthatu izan zen Iuduak rege gabetu izan baitziraden. Adv ** 2v. Euskel Erriau oi nola eben / errege batek pobladu. Lazarraga A6, 1169v. Gobernadoreak du jendarma bat, Erregek emanik. CartEsp 456. Errege barri, lege barri. RS 261. Itsuen errian, okerrok errege. RIs 55 (Saug 49 rege; v. tbn. MIH 201: Itsuen herrian okerra errege ). Orik ezten lekuan, azearia errege. Ib. 71. Bi urthez izan zen errege Ierusalemeren gaiñean. Ax 184 (V 125). Urthe batetako haurra zela Saul, errege sarthu zenean. Ib. 185 (V 125). Bere erregearen izendatzean. Ib. 406 (V 264). Herioaren erregea / Bere tronu ederrean. 170. Salütatzen ziela errigarri bezala, komediako Errege baten anzo. Bp II 48. Egiptoko errege Faraonez eta bertzean errege Abimelekez. ES 155. [Erregiñari] emain ziola, bada, esku hau, eranzun zion Errege senar oartu-bageak. Mb IArg I 214. Erregeren Guardietako kapitan baliente batek. Cb EBO 17. Zein izandu zan beste amar tribuen errege? Ub 45. Sirakusarren Errege Dionisiok [...]. Mg PAb 215. Errege bat ere ez dala izango Errege, bere mendekoak laguntzen ezpadioe. VMg 61. Au egitea Errege guztien Erregerekin? Errege aiñ on eta maitagarriarekin? AA III 304. Egun artan sartuko / dirade goizean / Errege ta Erregiña / Donosti lurrean. Echag 84. Zeren bainiz errege lehoa deitzen. Arch Fab 85. Non ere haizeak errege baitire. Gy 172. Jartzen da errege arrotz baten mendean. Lard 361. Guk Zesar beste erregerik ez degu. Ib. 456. Gaztelan Errege batek nai bestiak agindu daijala. (1854). BBatzarN 173. Sainduen nonbrean asko badire ni bezain familia handikoak; badire ere erregen odolekoak eta erregeak berak. Laph 21. I errege baintz, ze jango uke? Sor Bar 31. Burupean abarka zarrak artuta, erregek bezela lo egiten zuela. A Ardi 14. Onela dio Erregeen 1. liburu santuak Samuelen amaz: [...]. Inza Azalp 120. Errege Aita hil izan zen eta Errege gaztea joan zen gerlara. Barb Leg 68. Ta argatik iges egiten du, yende aiek munduko errege egin nai dutenean. Ir YKBiz 212n. Errege bera baño ere obeto bizi aiz emen, mutil. TAg Uzt 87. Hiruetan hogoita hamar urthetan hil zen Dabid, berrogoi urthe errege egonik. Zerb IxtS 56. Bere burua errege, jaun ta aundikitzat jotzen duten zoro oietako bat. Vill Jaink 143. Kristo errege maitatzen eban eta artzen eban aintzat. BEnb NereA 148. Dirua dogu danon errege. Ib. 240. "Euskal aldizkari bakarra" ez ezik "euskal aldizkarien erregea". MIH 201.
(Como primer miembro de compuestos). Cf. infra compuestos del tipo ERREGE-MAKILA, ERREGE-SAGAR, etc. Sólo en documentos medievales se encuentra la forma de composición erret-: Erretzubi (1125, Arzam 220), Erret Ihera (1150, ib. 220). Es frecuente, al menos en la tradición septentrional, el uso de erregeren adnom. como equivalente de 'real', en expresiones del tipo: Erregeren adbokatu. E 5. Iacques Millanges, Erregeren Imprimatzailearenean. Mat I. Erregeren kontseilari. Ax 1, etc. v. errepide.
[Herodes] rege arropaz beztiturik. Act 12, 21. Errege-konseju nagusiaren buruak agin dezan. Lar Fueros 225 (cf. CatLan 3 Erregeren Kontseillu ). Errege legea ausitzea. Mg CC 241. Pilatosen etsean imini eutsen errege yanzi gorri barregarria. EL2 99 ( EL1 89 errege-jantziera; v. tbn. errege-jantzi en Lard 180). Uste duka [...] nauela lotsatzen / [...] hire errege-tituloak? Gy 299. Kastillako errege-lagun. Hb Esk 70. Elefante geien artean bat, besteak baño andiago, errege-armaz estalia. Lard 344. Errege agindu edo dekretuba. (1846). BBatzarN 163. Errege legeetan aginduta daguan legez. " Reales órdenes" . (1864)Ib. 199. Justizko etxejaunak dute errege-odola euren zañetan. Zab Gabon 86. Purpuraz egindako errege mantua. AB AmaE 351. Lotazilla 27ko Errege-erabagijaren aginduak. " Real decreto" . ForuAB 141. Kaldeako errege-mutillak an kixkali zitun. Or Dan 3, 48 (ap. DRA ). Olite ta Estellako errege-jauregietan. Lek SClar 114 (v. tbn. errege-jauregi Onaind STeresa 76). Haurrak ziren errege-jantzi dotorez apainduak. MEIG I 117.
(Ref. a los Reyes Magos). v. ERREGE MAGO; cf. infra (2).
Erregeak ziren bada / berze bidez bihurtu, / baita Iosefek Haurtxoa / Ejiptura altxatu. EZ Noel 68. Erregeek ekhartzen tuzte presentak. 79. Erregen adorazionia. Bp II 27. Hau egiten dutenak izanen dira zori oneko Goiztar Erregeen lagunak. Mb IArg I 159. Herodesek berantetsi zituen Jesusen adoratzerat urrundik ethorri ziren erregeak. Lg II 120. Betoz Erregeak. Echag 152. Erregeak ethorri omen zitzaizkon adoratzerat. Hb Egia 66. Etorri ta jun ere egingo ditek Erregiak gu asi bañan len. Sor Gabon 21. Artzainek, Erregeek / lehenik dute han / Adoratu Jainkoa / gizontasunean. Zby RIEV 1908, 208. Hor dütü goizerritarik / erregiak dohañekin. UNLilia 13. Aitxe, erregiak euskeraz eztakije ala? Kk Ab II 35. Ume negartieri erregiak eztetse kopiñik pe ekartzen. SM Zirik 89. Erregeak dakarte [?] / izarra gaberdin. NEtx LBB 304. Eguzki aldeko erregeen erregalorik ederrena. AZink 17.
(Con hiru ).
Hirur erregeak, edo magoak, eman zitzaizkon bideari. Lg II 113. Herodesek aditu zuanean iru Erregeak zetozela. Ub 63. Iru Erregeak bereala artuta, galdeak egin ziezten, izarra noiz agertu zitzaien jakiteko. Lard 368.
v. tbn. Hm 132. Echag 30. Bil 142.
"Iru erregeak (B), los tres Reyes, cierta constelación de tres estrellas" A. v. ERREGE MAGO (b).
"(V-arr-m, G, L), reina de abejas" A.
[Erleek] nola duten bere erregea eta obeditzen duten. Ax 35 (V 21). Erleen Erregea. SP Phil 172 (v. tbn. He Phil 174).
Rey (de la baraja).
Rey (de la baraja). Arti Ipuin 67. Juanixio, eskutik dan batean, atera da bi errege, zazpi ta seiarekin. TxGarm BordaB 34. Bota erregeak, zeñek zeñekin jokatu. BBarand 12.
"Mate, en el ajedrez, erregea atzitzea" Lar.
2. (El día, la noche, la víspera... de) Reyes. " Erregez kondiak einik, por Reyes" HerVal 276. v. infra ERREGE-EGUN, ERREGEEN EGUN, ERREGEENAK.
Erregeen urrengo bigarren igandeko irakur-aldia. Mb IArg I 177. Iru Errege bezpera gabean 1844garren urtean. Echag 196. 1850garren urteko Errege bezpera gauean. Ib. 246. Iru errege gabean. Ib. 151. Erregien bezpera. Ib. 198. Erregen aurretxuan zan. [...] --Maistriak esan zestan ez juateko eskolara erregiak pasau arte. SM Zirik 89. Urte Barri, Errege, Aratuzte martizena. Etxabu Kontu 28. Iritxi zan Errege bigarrena. TxGarm BordaB 97. Erregen bixamon goixian. Gerrika 29. Errege-bezpera zan. Insausti 273.
3. "Pez, rey (Atherina hepsetus), errege " FauMar 48.
ERREGE-ALABA. Princesa, hija de rey.
Errege alabarik / eztüzü Europan / khiristi denetarik. Xarlem 609. Mutillak oiu aundi bat errege-alabari. Or Eus 54.
ERREGEAREN AURPEGI. "Erregian arpegixa. Eufemismo con que se evita el decir ipurdixa. [...] Erregian arpegixa agiri jakon fraka apurtutik" Etxba Eib.
ERREGE-AULKI. Trono. "Errege-alkhia, trône" Dv.
Dabid bere aitaren errege-aulki edo tronoan eseriko du. Lard 363. Jaunak emanen dio Davit bere aitaren errege alkhia. Etcheberry 184. Erroman, errege-aulkian bidez zu zinean jarten. AB AmaE 152. Autsaren ordez errege-alkia trukatzea bezala. Inza Azalp 114. Karlosek euskaldunetaz baliatu nai zun errege-alkian eseritzeko. Or SCruz 15. Jaunak emanen dio Dabid bere aitaren errege-alkia. Leon Lc 1, 32. Agintea ostu zun gizontxoa bere errege alkian iraun-erazteko. Etxde JJ 180.
ERREGE-BELAR. "Erre belharra ou errege-belharra, l'arum maculé" Souberbielle GH 1930, 219.
ERREGE BELTZ (Título aplicado a Satanás).
Debruak irri egiten du [...] Iduri zaio Jainkoa bera garhaitu duela. Ago istant bat, ago Errege beltza! Etcheberry Maiatceco 10.
ERREGE-BIDE. v. errepide.
ERREGE-BIXKOTX. Un tipo de bizcocho.
Errege-biskotxa. (tít.). ECocin 45.
ERREGE-EGUN. Día de Reyes. v. ERREGEEN EGUN, erregen.
Zelebratzera gatoz errege-eguna. Echag 248. Urte berri eta errege-egunetako xeiak. Mdg 131. Ilbeltzaren 6an egiten da [...] errege-eguna. Ir YKBiz 24. Errege eguneko goizean. Osk Kurl 74. Errege-egunakin / juanda umoriak. Auspoa 77-78, 271. Urte Barri, Errege egun, Pazko, San Iñazio, dagonilleko ta irailleko Andra Mari egunetan. Etxabu Kontu 29. Errege-egunez txistu ta guzti joaten ziren haurrak. MEIG I 77.
v. tbn. JAzpiroz 57. Insausti 250. Albeniz 189.
ERREGEENAK. Festividad de Reyes.
Andik Erregenak pasa arte, pentsamentu bakarra izango zuan. TxGarm BordaB 39. Urte berritatik asiko naiz [...]. Gero Erregenak. JAzpiroz 73. Au Erregenetarako bukatu eziñik etzegok, ba! Ib. 61.
ERREGEEN EGUN. Día de Reyes. v. ERREGE-EGUN.
Abendoaren lehenbiziko Igandetik Trofaniaraiño, edo Erregeen eguneraiño. Mat 11. Erregeen eguneko irakur-aldia. Mb IArg 158. Ürtharrilaren seigarrenian, zoin deitzen baita Erregen eguna. CatLan 8. (39 erregen egüna edo trüfania) Eta Erregen egunerako pentsau eta emon deiela parte. Gerrika 188.
ERREGE-HERRI. Reino.
Provenzako errege-erri ederra. 'Royaume de Provence' . Or Mi 138s. [Germanak] eskualde zenbaitez jabetu ziren, German errege herriak eraikitzen zituztelarik heietan. Mde Pr 207.
ERREGE-ETXE.
a) Palacio real.
[Jose] errege-etxeko bere egitekoetara itzuli zan. Lard 61. Indio tartean / edo errege-etxean / Jesusen izenean / beti pelean. Aran SIgn 216. Adabaldo dukea, done Jertrudisen loba ona, prankotarren erregetxeko semea. Ag AL 43. Laster zabaldu ziran errege-etxeko berriak alde guzietara. NEtx LBB 162. Salbazioko errege-etxera [eramango zuana] . " Alcázares de su redención" . Berron Kijote 45.
b) "Erregetxe, erreusa, pieza no útil, reusada. Debía venir del tiempo de la Real Armería cuando los trabajos se entregaban en lo que se llamó erregetxia" SM EiTec1 148.
ERREGE-GIZON. "(B), cortesano" A.
Erregegizon, kapitan aberats bat. Cb Eg III 388. An ziran kabildo ta errege gizonak, / an ziran gure junta obretako jaunak. Echag 49. Yesusek errege gizonaren semea sendatzen du. (Io 4, 46). Ir YKBiz 74 (TB korteko yaun, Ker errege-etxeko bat ). Errege-gizona, Herode erregearen yauregiko gizon bat edo zan [...]. Latiñezko Vulgata-k "erregetxo" dakar, guk yarri dugun errege-gizon orren ordez. Ib. 74n.
ERREGE-GRANA (O VocPo, SP). "Pourpre Royale" O VocPo.
ERREGE-GRANAZTATU.
Zuhatzetan ederrena / zur hau nonti bait' ethena / argi da, da distiatu / et'errege-granaztatu. 'Orné de la pourpre royale' . O Po 65.
ERREGE-HIRI (Dv). "Ville royale. Dabitek Jerusaleme hautatu zuen erregehiritzat (Etch I)" Dv.
Zelako arduriagaz begiratuten ez jako bere aitaren Errege uri ta jauregijan. Ur MarIl 16. Errege-uri edo korterako autu ziran Jaunaak. (1850). BBatzarN 169. Artu errege-uriko bidia, ta bai-yuan [...] gure Peru. Kk Ab I 24.
ERREGE-JAKI. "Manjar real" Lar.
ERREGE JAUN. Señor rey.
Oi, amorezko errege jauna, / suplikaetan natxazu. Lazarraga A, 1151r. Oi Gaztelako errege jauna, / erregiagaz ikatsu. Ib. A6, 1169v. Gure bortuetako diferenziak eztirade errege jaunen arteko diferenzia, baizi errien eta partikularen arteko. MRos 13.1r. Gure Errege Iauna, Prinze giristinoak [...]. Mat 220. Errege jaun baten tronua. 83. Kristandadeko errege jaun askoren ordenaak. fB Olg 146. Gure errege jaun Don Fernando. Astar II XIII. Errege jaun onek bere eskuz izkribatu zion. Izt C 507. Errege jaun zeruetakoa. Aran SIgn 104. Nere senar on ta Errege Jaun Renatorekiñ. Arr May 158s. Errege yaunak nahi izan zian [...] bizi zadin kortean. Elzb PAd 65. Kopla onetan Naparroako errege jauna aipatzen da. Lek SClar 113.
v. tbn. Etchart 7.1r. Bp I 23. Mb IArg I 173. AA III 373. Echag 199. Gy 321. Arrantz 37. ArgiDL 164. Ox 131. Barb Leg 135. Or Mi 53. Etxde JJ 166. Balad 92. Zait Sof 155.
ERREGE-LAGUNDI. Compañía real.
Caracasko errege-lagundia. A Y 1934, 3.
ERREGE MAGO.
a) Rey mago.
Errege Magoek adoratu. Ber Trat 7r. Eguzkiaren sortaldetik etorri ziran Errege Magoak edo jakintsuak. Ub 65. Adoretan dozue Jesus Errege Magoak legez. LoraS 66. Errege Magoak izar batek gidatuak. Jnn SBi 39. Errege Majen jitia Jesüsen adoratzera. Ip Hil 103.
v. tbn. Acto 376. Lg II 121. Echag 55. Lap 193 (V 86). Barb Sup 168. Balad 195.
b) Reyes Magos (nombre de un grupo de tres estrellas).
Izar arte xoragarrienaren erdian, Jon Doni Jakoberen bidetik ezker, Errege-Magoer eta oilo kolokari aski hurbil, ilhargia. Barb Piar 109.
ERREGE-MAKAL. "(V-al), chopo real" A.
ERREGE-MAKILA (-kh- Dv, H s.v. makhila). Cetro. "Errege-makhila, sceptre" Dv. v. ERREGE-ZIGOR.
Zure errege-makillea, zuzentasun-makillea. Ker He 1, 8 (Dv, IBe errege-mak(h)ila; He szeptro ). Bere erresumaren eta errege-makillaren jabe izango dala. Berron Kijote 142.
ERREGE-MIN. Escrófulas. v. ERREGEREN MIN, gurintxo.
Zer den errege mina? Halako min tzar punpula gorri bat. GH 1921, 579.
ERREGEN. "Real, regio (1893). De errege 'rey' y -(r)en. Lo emplea muy poco y exclusivamente en 1893: 1602-garren urtian Españako Pillipe irugarrenak Dekreto Erregen batian baiduri-emoten eta laketuten ebazan Bizkaiko lagi, kittutasun ta ekandu onak. [...] Real Cédula [...]. 1893a (164)" NeolAG. Cf. erregen. v. ERREGEZKO.
ERREGE-OPIL. Nombre de un tipo de torta.
Ophil amandazkoa. Errege ophila. ECocin 59.
ERREGE-ORDAIN.
a) Virrey.
Izaten dira batalletako nagusi, an edo emen Erreg-ordain edo Viso-Rey. Mb IArg I 221.
b) Regente.
Castillako errege-ordainak. " Régent" . Ardoy SFran 76.
ERREGE-ORDARI. Virrey. v. ERREGE-ORDE.
Errege ordariaren paper bat. "Vice-roi" . Ardoy SFran 237.
ERREGE-ORDE (Lar, H, A). "Virrey" Lar. v. ERREGE-ORDEKO, ERREGE-ORDARI.
Palermarat ethorri zen Alemaniako jaun bat, Enperadorearen gorthekoa, eta errege-ordeak besta handiak egin ziotzan. Birjin 570. Igorri zitzaien [...] barri balioso au Iruñeko Errege-orde edo Birreiari. Izt C 398. Errege ordeak paldoan sartzera kondenatu zuen. Mde Pr 80.
ERREGE-ORDEKO (G, AN, B ap. A; Añ). "Virrey" Añ. v. ERREGE-ORDE.
[Jose] Eldu zan Ejitoko agintari nagusi ta errege ordeko izatera. MisE 167. Ona non jarri zaitudan Ejiptoko lur guztiko errege-ordeko. Ur Gen 41, 41. Naparroako errege-ordekoak agintzen zituala. Zab Gabon 95.
ERREGEPEKO. Súbdito del rey.
Egondu zan Jainkoa, erregeai ta errege-pekoai ezer egin gabe. Ub 50.
ERREGEREN MIN (SP, H). "Erregeren minak, les écrouelles" SP. v. ERREGE-MIN, gurintxo.
ERREGEREN XAKUR (Dv, H). Oruga. "Erregeren xakhurra, chenille" H. v. ERREGE-TXAKUR.
ERREGERI KARTA ESKRIBITU. "Hacer aguas mayores, erregeri karta eskribidu (V-ger)" A EY III 241.
ERREGE-SAGAR (V, G). Ref.: A (sagar); Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret. v. errezil-sagar. Reineta. "La manzana más estimada y de mejor gusto es la reineta, que llaman errege sagarra" Lar Cor 60. "Se conocen las variedades siguientes [de manzanales]: Urtebete-sagarra, errege-sagarra, madari sagarra (V-gip)" AEF 1927, 107. "Errege-sagarrak daroiaraz gaixo batendako" Etxba Eib.
Errege-sagarrak. BorrB 35. Nola sagar klase asko dan [...] udare-sagarra, errege-sagarra, elgieta, libra-sagarra. Sor Bar 30. Ara, errege-sagar ederrak. Ag G 85. Bakallaua saltsa gorrian; errege-sagarrak konpotan. NEtx Antz 122.
v. tbn. TAg Uzt 279.
ERREGE-SEHI. Senescal, mayordomo de una casa real.
Aren zango ta iztarrak, Yon Costa errege-seinarenak ziruditenan. 'Le sénéchal Jean de Cossa' . Or Mi 13.
ERREGE-SEME. Príncipe, hijo de rey.
Errege-semearen eztaien parabola. Lard 432. Errege-seme izatera deithu banindute zer etziren izanen nere atsegina eta boztarioa. Dv LEd 59s (Cb Eg II 26 erregeren seme ). Higaten da goiti errege semea. Hb Egia 45. Errege-seme On Feliperen jaiotza-pestaetan. Aran SIgn 57. Apain eta txukun, errege seme bezain nagusi. TAg Uzt 25. Principe hori [Príncipe de Viana] lehengo Nafarroako errege-seme aipagarri bat. Othoizlari 1960, 301. Errege-semeen irakasle baitzan Aristotel. Zait Plat 22. Errege-seme batek artuko / nau emaztetzat onduan. NEtx LBB 221.
ERREGE-SUDUR. "(R), nariz larga" A.
ERREGE-TXAKUR. v. ERREGEREN XAKUR.
Oruga procesionaria erderaz; "Errege txakurra" euskeraz, errege-txakur antzera ibilli oi dalako. Munita 93. Errege-txakur edo somorro-gaitzak ez dio eltzen [Alertze piñuari] . Ib. 72.
ERREGE-TXAPEL. Corona.
Arantzazko errege-txapelez jantzia. Ag Serm 579.
ERREGE TXIKI.
a) Régulo.
Galileako Probinzian Prinzipe edo Errege txiki bat zan Herodes. AA III 519.
b) Príncipe heredero; rey niño. "Se decía de Alfonso XIII, cuando la Regencia de su Madre María Cristina de Haugsburgo. Errege-txikixa Bilbon izan zanian" Etxba Eib.
Errege Jan kontsola zite / korajereki sar zite / zur'emaztiak errege txipi bat / barda sorthü ükhen dizü. Balad 93.
Errege txipitto hori artha handieki eraik. Balad 94.
ERREGE-ZIGINA (det.). "Erregezigiña, malva real" Labayru Hist I 472 (ap. DRA).
ERREGE-ZIGOR (erregexigor Urt II 130). Cetro. v. ERREGE-MAKILA.
Koroa buruan, eta errege-zigorra edo makilla eskuan. Lard 400. Bere koroa eta errege-zigorra eta bere esku eta aginte guzia. Arr May 163. Ezluke iñork errege-zigor ura eskubian artu nai. Ag G 359. Zure errege-zigorra, zigor zuzena. IBk He 1, 8.
v. tbn. Ibiñ Virgil 93.
ERREGEZKO.
A) (Adnom. y adj.).
Real, regio. "Royal" Urt Gram 51.
Erregezko sehaska <ce->. SP POB 87. Erregezko zure markak / kontenplatzen tudala / ikhusten tut diferentak / enetarik direla. Arg DevB 58. Nola bada billhatzen duzu zeruko bertze biderik, gurutzearen bide erregezkoa baizen? " Regiam viam" . Ch II 12, 6. Baldinetariak bada lege erregezkoa konplitzen baduzue. He Iac 2, 8 (Dv errege legea ). Don Diego Carbajal Jodarko jaun erregezko buruzari. Izt C 322. Madrilleko Ikasola Erregezkoak argitaratu izan zeban. Ib. 132. Caracasko Laguntza erregezkoa. (1890). Ag ( in JFlor; cf. supra ERREGE-LAGUNDI). Berriz ezarri zutenean bere karguan, ez zakoten utzi erregezko autoritatearen itzala baizik. Elsb Fram 95. Erregezko apaindura ederra txairo eta egoki darama. MEIG I 178.
B) (Sust.).
a) Persona al servicio del rey.
Pilipe, nagusiya eta erregezko <-sk-> bat. Ill Pill 16. Erregezkoa odoldua eta zikindua. Ib. 18.
b) Persona regia.
Kondaira ez omen da, [...] errege, erregina, erregezko, handizki eta jauntxoen tirabirak lerro-lerro ipintzea. MEIG VI 74. Irrikitzen egoten dira erregezko eta handikien ezkontza eta jaien berri jakiteko. MEIG I 149s.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper