1.
(gral. (no V)
; Volt 93, SP, Urt I 278, HtVocGr, Lar, Añ, Lecl, ArchVocGr, VocBN, Gèze, H)
Ref.:
Bon-Ond 155;
Lrq;
SatrVocP;
IzUlz;
IzR 298;
EAEL 266, 556;
IzetaBHizt. Enfermo."Malade, souffrant, indisposé"H.
"Sabel ethendura batetarik eri izaitea, être malade d'une hernie"Ib.s.v. ethendura. v. gaixo. Tr. Gral. en los septentrionales y navarros, es bastante usual tbn. en textos guipuzcoanos, en los que aparece con frecuencia acompañado de gaixo. En textos vizcaínos sólo lo hemos encontrado en D. Agirre y algunos autores del s. XX. Hallamos la var. heri en Bela (15), además de en autores meridionales y en Mattin (en los que parece ser meramente gráfica).
Ikhusirik anhitzetan beharrian pobria / eri, gose, egarria eta buluzkorria.E 67.
Ebanjelioa du Galilean predikatzen eta eri anhitz sendatzen. LçMt 4, tí. Spirituz eri diradenén medizina bat eta remedio bat dela. LçIns B, 4r.
Eri ziran amen batez / munduan gizon guztiak. Ezcurra 15s.
Lenbizikoa da herien bisitatzea.BerDoc 89v (Bet 14 gexoak).
Erhasunak duenean azpiratu eria.EZMan I 49.
Iauna, othoi altxa zazu ene bihotz eria. Ib. 116.
Eri datzana.Harb 437.
Maingu da, oiñak ditu eri. Ax 48 (V 31).
Eri den presuna bati.Ib. 545 (V 350).
Eriaren penitenzia, penitenzia eria da.Ib. 203 (V 136).
Ohe batetan bi eri. Saug 95.
Gorputz eria arimaren sendozale. OPr 614.
Aurki oso eta sendo, gero eri eta flakho.TtOnsa 158.
Ah, eri gaxo hau bazindu / Oren huntan faboratzen.Gç 156.
Korpitzez eri edo beharretan badira.Bp I 93.
Eri edo gaxo arkitzen diranak.OA 100.
Eriak bisitatzea.El 12 (CatLav 192 (V 99), CatOiq 260 eriak, CatBurg 32 heriak, CatCeg 20 gaisoak, Cb CatV 46 y Oe 38 gexoak).
Begiratzen dire bekhatu egitetik, eriak meloiñ jatetik begiratzen diren bezalatsu.HePhil 26.
Eria agonian sartzean.CbEg III 260.
Bere eri denboran.MbIArg I 333.
Gizon eri laguntz guti edo bat ere etzutenak. MbIArg II 343s.
Egundaino baino eriago gelditu ziren. Lg II 174.
Khantariak eta eri ikhusliarrak.Mercy 37.
Oliadüra errezebitü dien eri batek. CatLan 156.
Aberatsak eta pobreak, sendoak eta eriak.Brtc 112.
Osagarria ardüra galthatzen dügü gü beno eriago denari.Egiat 245.
Janari berak gaitz egiten dio eri gaxoari.Ub 203s.
( s. XIX)Estatua eri dela banatu du berria.Monho 56.
Gaixo edo eri dagoanak.MgCC 143.
Bizkorbéz ene féde héria.LEOng 14r.
Eri edo gaixo arkitzen da zuetatik norbait?AA I 535.
Zarrentzat eta zerbait eri diranentzat.AA III 364.
Eriak bisitatzea.CatB 52
(tbn. en Añ CatAN 42 y CatLuz 20; CatMaq 382 eriek, CatR 49, CatSal 49, CatAe 48 erien)Erien osagarria.UskLiB 27.
Eri lüzaz egonik. Etch 376.
Erri bereko gaixo eta eri beartuentzako.IztC 503.
Ihiziak izurriaz eri.ArchFab 203.
Ora liskartsuak bethi beharria darama eri.Gy 143.
Lehoin eria eta axeria. Ib. 122.
Noiz ikusi zindugun gosetua, edo egarritua, edo arrotza, edo larrugorrian, edo eri, edo itxian, eta ez giñizun lagundu? Lard 435.
Eri eta gaxoak oietan ipiñita.Ib. 486.
Oiean eri zetzala. Ib. 168.
Baldin Jainkoak, ohe batean eri iduki nahi banau, ez dut zertaz khexatu. DvLEd 243.
Jangabia guretako bezain behar da aberentako eri denian.IpDial 76 (It eri, Ur gexo).
[Oihana] ez da bertze onthasun bat bezain eri eta galkor.DvLab 304.
Bertze [ofizio] guzietan ohartzen naiz badela gogo eri gehiago ezenetz laborarietan.Ib. 13.
Izpiritua goibel du eta bihotza eri.HbEgia 101.
Zarra eta gaztea, / sano ta eria.Afrika 158.
Eri izana gatik, bere egiteko guzier bazagokan buru.Laph 248.
Gizon gazte bat bazen gorphutza eri, bainan arima eriago. Ib. 78.
Erien arimen eta khorpitzen ürgaizteko.CatS 12.
[Zarrak] ez ziran barkatuak, ain gutxi eriak.SBaroj(inFrantzesB II 123).
San Franzisko eria. BvAsL 411.
Ospitale batean eri arthatzen.JnnSBi 91.
Mutuak, elkorrak, hitz batez, eri suerte guzietakoak. Lap 302 (V 137).
Jan hark kalte eginik / zela eri egon.ZbyRIEV 1908, 763.
Bere nahiz eri denari / Nork emanen dio osagarri?ArbIgand 150 (cf. O Pr 94).
Hamar, dotzena bat egun iraun du eri.HUAurp 149.
Malko samiñak ixurtuaz eriaren oe ondoan iarririk. AgAL 87.
( s. XX)Anitx eriri.Mdg 125.
Eri nahi direnak izan, edo bederen eritzat hartuak.JEBur 125.
Burua du eri, burua.AArdi 109.
Errak, lagun, zer haiz, eri?Ox 104.
Gertatzen ezpagera / burutikan eri. Tx(inImazAuspoa 24, 128).
Ontan Santek, eri gaixoa apur bat bizkortu zuten.OrMi 145s.
Bai emakumezkoekin ta bai gaxo-eriekin gizonki joka zazu.LabEEguna 69.
Badakin, dudarik gabe, Erregeren alaba nola arras eri den?BarbLeg 135.
Beribil eria, hatsa ituski labur [...] aitzinatzera uzten dugu. JEBer 98.
Jartzen dira eri, / koloriak zuri. Yanzi 164.
Ta eri asko olioz gantzutu ta sendatzen zituzten.IrYKBiz 203.
Neska umezurtzak, zar eriak eta [...] alargundutako emakumeak. EAEg 31-5-1937, 1731.
Hits bazaude edo eri.Iratz 22.
Txala eri zutela.EtxdeJJ 109.
Adimen eriren bat. Ib. 213.
Eri dauntzan adiskideei. ZaitPlat 93.
Eri, ez. Zango bat hautsirik ukana diat.JEtchep 98.
Negarrari emon deutsa mutil eriak.ErkiagBatB 203.
Izpiritua duela eri, dio, gorphutza baino gehiago.LarzSenper 114.
Itsuak argituz, eri direnak sendatuz.ArdoySFran 353.
Eriegi zuen barnea jasaiteko untziaren ur gaineko leria. Ib. 263.
Gazte askoren biotzak maitemiñez eri. NEtxLBB 352.
Hunek hil zuen basurde hura / jada heria omen zen.Mattin(inXaEzinB 117).
Ezbear ori aski ez dala / orain biotzetik eri.MMant 111.
Haur hau arras eri da. Etchebarne 58.
Loturak eta artamenak eginik igortzen ginituen gure lagun eriak.LarreArtzainE 177.
[Kanpion-ek] Nafarroako zenbait eskualdetako hizkuntza erian ikusten du euskararen egoera, ahaleginean eta epetan ibili gabe sendotu behar den hilzorikoa. MEIG IV 132.
Eginahalak eginak ziren eri-presondegi batera eraman zezaten.MEIG IX 98.
v. tbn. Mat 221. Saug 38. Hm 216. SP Phil 27. Arg DevB 199. ES 88. Ch III 50, 8. Mst III 53, 2. AR 328. VMg 77. Gco II 25. Dh 123. Echag 217. JesBih 451. Bordel 69. ChantP 86. Aran SIgn 104. Legaz 34. Arr May 198. Elzb PAd 83. Elsb Fram 60. Jnn SBi 55. CatJauf 59. Goñi 101. CatUlz 36. Const 43. MendaroTx 183. Etcham 118. FIr 190. PierKat 59. Anab Usauri 28. Ldi BB 156. Zerb IxtS 85. Lf Murtuts 91. SMitx Aranz 204. EA OlBe 13. Mde Pr 207. Etxde JJ 48. Vill Jaink 72. Izeta DirG 45. Ibiñ Virgil 104. LuzKant 124. Xa Odol 333. Uzt Sas 125. Insausti 271.
azpiadiera-1.1
(Ref. a los paralíticos o impedidos). An arkitzen zan gizon elbarri bat [...]. Eria bereala sendatu eta oia sorbaldan zuela joan zan. Lard 392.
[Diabruak esan zion] errian berak ezagutzen zuan emakume eri baten antzeko jarriko zuala. Au zan emakume eri bat gorputzez txit itxura txarrekua.BvAsL 41.
Kirkirra belardiyan / anka bat autsita, / zegoala ezin joanik / antsiyaz, ezinta [...] / alegiña lagundu / ziyon [barakulloak] eriyari.RArtEE 1894a, 371.
Herido.Cf. 2 eritu, eritasun (2). A, nola dagoen Jesus laztana! [...]: dana dago eria, dana zauriz ta odolez itsusitua. AgSerm 353s.
azpiadiera-1.4
"Prêt à se casser, se défaire. Paret eria, mur qui menace ruine. Eltze eria, pot de terre qui va se casser"H.
azpiadiera-1.5
(Dv, H). (En la expr. bihotz eri, 'corazón compasivo')."Gizon horrek bihotz eria du, cet homme a le cœur très accessible à la pitié"Dv.
Cf. supra ejs. con el sdo. de 'corazón enfermo, sufriente'.
azpiadiera-1.5.1
"Bihotz-eri (L), compasivo"A.
Bitxi ere bada untzi beretik, oro multxoan elgarrekin altxatu sosetarik parte hartzea, parte uztea. Burutik oso ez den zonbeit othe da ohoin hori; ala berrehunen eskasa baizik ez izankiz, eta bere ohoinean, "bihotz eria", ez duenez atxo gaixoa orotaz buluzi nahi ukhan?Eskual 18-4-1912 (ap. DRA).
sense-2
2.
(gral. sgp. >A
; Lar, Añ(G, AN), VocCB, Dv). Enfermedad."Mal, enfermedad"Lar, Añ.
"En V no se usa más que en los derivados"A.
Cf. infra ERIAN, ERIZ. Eri zitela..., orok igeska, / Bakarrik itxi daroe."La enfermedad".LauxBBa 78.
Gure anai auen artean, mugaz onuzko alderdiko euskaldunen eri berberari oar natzaio.LdiIL 46.
Gizagaixoa eriak ondatu du, antza. ZaitSof 83.
Lendabiziko oiñazea, aren eria edo geisoa izan zan.ErkiagArran 165.
Malaria deritzaion eri edo gaitz txarra.AnabAprika 40.
Biriketako eri edo gaitza. Ib. 85.
Zenbat eta gaitzago izan eria. "La dolencia".GaztMusIx 139.
azpisarrera-1
ERIAN. En la enfermedad.
Hark, erian nol' eheinatzen, / Sendoan er', ene geinhatzen / Zakien, bait' are pausu emaiten.'Quand j'étais malade'.OPo 50.
azpisarrera-2
ERI HANDI (L, BN, S ap. Lh). Gravemente enfermo; enfermo grave.
Joanzékio aitabát bére séme héri andiaren óna náies.LEOng 14r.
Eri handi bat da [gizona] lurraren gainean etzana, S. Agustinek dion bezala. Lap 152 (V 68).
Zonbait egun zauku bakarrik / eri handi egona, / Buruko gaitz batek jana.Etcham 107.
Sendalariak erranez geroz eri-handi dagola.FIr 187.
Ikusi eta ikasi dutanez, eri-handi gehienen buruak guti-aski ilundurik dagotzi.Ib. 184.
Hizkuntza beti eri handi badago ere.MdePr 243.
Bere burua eri-handi ikusiz aise zitzaion bihotza ilhuntzen eta kobla samintzen.LfELit 185.
Bere eri handienentzat zaukan bere dorreko ganbara."Aux plus grands malades".ArdoySFran 154.
Ama eri haundi ukan nuen etxean.LarreArtzainE 161.
Bi eri haundi, biak ere hi1tzera zoatzinak.Ib. 227.
Gogora datozkit harako 1891ko erritasun hura [...] edo, beharbada, Erribera kaleko zoko ilunetan eri handi bizi zen zadorlaria. MEIG VII 35.
azpisarrerakoSense-2.1
Eri-handitu denean ezagutza argi othe duen. FIr 183.
azpisarrera-3
ERI-ARTARI. Enfermero.
Zeren zaren eri-artharia, badire kasu batzu non ezin utz baitezakezu zenbait serora eri. Birjin 567.
azpisarrera-4
ERI-ARTATZAILE. Enfermero.
v. erizain. Eta hemen holako langile on, eri artatzaile, haur-altxatzaile hoien ororen erroak mozten badire [...]. HUZez 101.
Frera eri-arthatzailea.Prop 1906, 8.
Banuen, hortako, gaitasun eta eri-artatzaile gostu zerbait lehenik amaren eritasunetan eta geroxago soldadogoan bildua. LarreArtzainE 160.
azpisarrera-5
ERI-BERATXv. eriberatx.
azpisarrera-6
ERI-BISITA. Visita a un enfermo.
Erran behar da bixkotxak arraro zirela orduan, besta egunez edo eri-bisita batzuez kanpo.LarreArtzainE 111.
Beti bazabilan, egunero, eri bisitan parropiaren gibelondoetan.Ib. 244.
azpisarrera-7
ERI EKARRI. (Con bere, etc. burua).Hacerse pasar por enfermo.
Cf. la expr. fr. "se faire porter malade". Haatik ez erran sekulan ontsa hizala, bethi eri ekar hire burua. Ni bethi eri nizala erranez, oraino Algerian izaiteko nuk. JEtchep 100.
Hala nola mobilizatua izan bainintzan 1939-an, ene burua eri ekarri nuen. Etchebarne 136.
azpisarrera-8
ERI ETSITU. Enfermo deshauciado.
Enfermo deshauciado. Cf. Cb Eg III 316: Bada horrela etsirik dagoen eri bakoitza erio bizia edo bizitza illa dala deritzat. Eri etsitu eta ezin sendatuzkoak.ES 172.
Etzen eri etsiturik sendatzen etzuenik.Lg II 134.
Eri etsitu edo lanjerean denari fedezko egiez eta hiltzerako eginbide handiez mintzatzeko. HUAurp 178.
v. tbn.
MarIl 130.
azpisarrerakoSense-8.1
Eri andi etsitu batengana. FIr 135.
azpisarrera-9
ERI-ETXEv. erietxe.
azpisarrera-10
ERI GAIZKI (S ap. Lrq
; Dv). (Estar, etc.) gravemente enfermo.
"Eri-gaizki da, il est dangereusement malade"Dv.
Eri gaizki edireiten denian, bena hiltzeko phüntia egürüki gabe.CatS 91.
Jacop patriarka eri gaizki zen; hiltzera zohalarik beraz, erran zion [...]. JnnSBi 3.
Alexandre, Tersatzeko aphezküpia eri gaizki zen, ohian hirur urthe hartan.IpHil 137.
Emakume horrek beraz bazuen eri-gaizki hemezortzi urtheko alaba bat. Prop 1897, 220.
Mediku xaharra eri gaizki baitzen. JEBur 123.
Azpilikueta eri gaizki egon zelarik, haren etxe lañorat yuan zen. Zub 46.
Zonbait ilabethe egon zen eri-gaizki, zer nahi pairatzen zuela. LfMurtuts 28.
azpisarrerakoSense-10.1
Duela bizpahiru urte, adixkide bat eri gaizkiturik, bere atxikimendua hobeki ezin erakutsi zion. HUAurp 178.
azpisarrera-11
ERI-GOGOR. "(L-ain, R), sano, de constitución robusta"A.
azpisarrera-12
ERI KARTZELATU. "Eri kartzelatua (BN-lab), gravemente enfermo"A.
azpisarrera-13
ERI LARRI. Enfermo grave.
v. ERI HANDI. Orduan da eria / ezportzatzen larria. EZEliç 198.
Eri larri baten ohe ondoan gaudenean.MIH 150.
azpisarrera-14
ERI-MUTIL. Enfermero.
Sendagailu egile bat, bortz eri-muthil eta guzien gainetik aintzindarien baimena. Prop 1899, 38.
azpisarrera-15
ERI-SAGAR (SP, H(s.v. sagarra)). "Sorte de pomme, pomme des malades"SP.
Badugu ere zer nahi neguko sagar, oro zoin hobeak. "Eri-sagarra", guziz sagar ederra. "Udare-sagarra", ahotik ezin utzizkoa.GatxitegiLaborantza 117.
azpisarrera-16
ERIZ. Por enfermedad, a causa de la enfermedad.
"Eriz etxean daudenak, ceux qui pour cause de maladie restent à la maison"Dv.
Bat bederak, eriz edo ezinez baratzen ezpada, parropia Meza enzün behar dü.Bp I 108.
[Aldamio] hetan zetzan eriz nonbre handi bat, itsu, maingu, hebaindu zirenak, ura noiz higituko zen begira zeudezenak. HeIo 5, 3.
Ona ni emen, eriz / ezin ibillirik. ItFab 176.
Eriz ezinean gertatu omen zan.ZaitPlat 104.
Bertzeentzat bezala, eriz jautsia dela menditik erranen diat. LarzIru 94.