Azpisarrerak (sarrerak) (346)
xoil.
I . (Adv.).
1. (Volt 75, Dv, A (que cita a Ax)).
Completamente, enteramente. " Ez du xoil akhabatu, il ne l'a pas tout à fait fini" Dv. v. txoil. Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, Oihenart y autores labortanos clásicos (tbn. en Goyhetche y Duvoisin). Al Sur lo emplea Beriain.
Bilduren du bere ogi-bihia granerera: baina lastoa xoil erreren du behinere hiltzen ezten suan. " Entièrement" . Mt 3, 12. Iainkoa baithan desir nikek bai hurrensu bai xoil, [...] egin zindeizten halako [...]. " À peu près et bien avant" . Act 26, 29 (He bai hurrentsu eta bai zinez ). [Gizona] Iainkoaganik [...] alienatu izan da halako maneraz, non haren naturá xoil korrunpitu izan baita. Ins G, 2v. Eztezála othoi, permeti Kristinotasuna xoil desola dadin, ez hire izenaren memorioa lurretik khen [...] dadin. Ib. A, 7r. --[Bigarren manamenduak] defendatzen du xoil imajinarik batre egin eztadin? --Ez: baina defendatzen du imajinarik egin eztadin Iainkoaren figuratzeko, edo adoratzeko. Ib. D, 3r. [Gizonak] dohain supernaturalak eta spiritualak [...], xoil galdu ukhan ditu. ABC I 3r. Eztut uste dela deus intenzio gaiztorik xoil kondizioz mudatu ezpadire an diren batzuek. CartEsp 452. Baiña gauza gutia eta aphurra denean, eta borondatea ere ez xoil <joil> deliberatua, orduan benial da eta ez mortal. Mat 166. Etzuen sinestatu xoil, baia gelditu zen kuidadotan. " No le dio crédito del todo" . Ber Trat 110v. Bethi batez punitzea xoill desiratzen dute, / ezen hala balitz hanbat dolore ezlukete. EZ Man I 110. Ni zuri xoil eta totalki emaiteko garazia eman diazadazu. Harb 232. Hartarakotz purgatorioko penak arin diatzotzu edo zeure miserikordiaz xoil khen. Ib. 245s. Egia da ordea, ezta ez xoil eta alde guztiz ilhun ere izanen. Argi asko izanen da lanhope batean bezala. ' Total y completamente a oscuras' . Ax 587 (V 377). Erregek xoil miretsi zuen hunetzaz, zeren etzuen uste ezen erreginak halako iokorik iokatu zukeiela. ' Se maravilló grandemente de éste' . Ib. 410 (V 267). Inguratua zadukan, / ohoreez munduak, / baiñan haren gogotikan, / xoil ziren Urrunduak. Arg DevB 150. Kapare da bilaun eztena, ez eta xoil aitoren seme, bana bien arteko, Españan hidalgoa den bezala. O Pr 367. Xoil unhatzen naiz horrela bethi guduan bizitzeaz. " Taedet valde" . SP Imit III 20, 2 (Ch xoil unhatzen naiz ). [Zure etsai zaharrak] erraintzen tu zure espirituan gogoeta gaixtoak [...]. Higuindu xoill zure bekhatuez egiten duzun aithor humilla. Ch III 6, 4. Holako yenden arraza hanbat da poblatua, / non baididuri zeruaz xoil benedikatua. Gy 85. --Bainan, zer idiz nahi duzu mintza natzaitzun? laneko idiaz, ala gizentzekoaz? --Uste nuen biak orobat zirela. --Ez xoil. Dv Lab 233.
2. Solamente, únicamente. v. xoilki. Tr. Lo hallamos en textos septentrionales de los ss. XVI, XVII y XVIII, así como en algún autor meridional moderno como Lizardi.
Lengoajeaz den bezenbatean ahalik gehiena guziei adi eraziteari iarreiki izan gaitzaitza, eta ez xoil edozein lekhu iakineko lengoaje bereziri. Adv * 7v. Eztut liburutto haur letratu handientzat egiten. Eta ez xoil, deus eztakitenentzat ere. 'Ni tampoco para los que no saben absolutamente nada' . Ax 19 (V 11). Alferrak xoil dira hitztun eder, solhasturi handi: heken konpaiñian zarenean, ezta zure aldirik, zu baiño hek hobeki enzunak dira. 'Solamente son buenos habladores' . Ib. 44 (V 27). Eta ifernuko pena hura etzaie pena iduritzen, eztute hura sentitzen, baiña bai parabisukoa, hura sentitzen dute, hura xoil zaie gaitzi. 'Únicamente éste se les hace gravoso' . Ib. 517 (V 332). Zeren mortifikazione suerte hura ezta bat ere ageri, eztio nihori traburik emaiten, eta xoil dagoka jendeen arteko bizitzeari. SP Phil 320 (He 321 aitzitik xoill baitagoka). Nork ere bada bihotz sinple batez bere desira goiti Jainkoagana alxatuko baitu [...] hura xoil izanen da gai eta baso graziaren [...] dohainaren ardietsteko. SP Imit IV 15, 3. Utziz oro, salbu xoil bizia. Iraultza 18. Bakarte yaungoikozkoa! / Xoil, egazti bat diyoa / odeien senide, zabal egoa... Ldi BB 140.
3. (Urt I 87, H) .
(Precediendo a un adj. o adv.). Muy. "Fort, très" H. v. txoil. Tr. Documentado en autores labortanos de los ss. XVII y XVIII y en el CatAN de Añibarro. En Lizarraga de Elcano aparece la forma <choil>, citada así por Harriet; en realidad habría que interpetarla txoil.
Bertze laurak barka ba-ditezke ere, ordea xoil <joil > nekez eta mirakuilluz bezala erremediatzen dira. Mat 175. Baldin xoill handia bada nihork egin hobena, / Aita Sainduak duela barkhatzeko zuzena. EZ Man I 21. Aingeruak eta gaixto tentatzailleak, / bere artean dituzte guduak xoill aspreak. Ib. 54. Egia da batzuz dela xoill ausartki errana [...]. Ib. 89. Ordean halako dire xoill bakhotxak aldiak / nola baitu deklaratzen xoill guti historiak. Ib. 125. Xoill maiz dik ahoan Iongoikoa. EZ Man II 129. Neure baithan bizitzen naizenean xoil gaizki naiz eta ezin areago. Harb 144. Peril da baldin xoil gogor ezpada, bera dadin, linbur dadin. Ax 350 (V 232). Eritasun hark ezpaitu erremediorik, mirakuilluz edo baizen, eta izaitekotz ere xoil luzaro. Ib. 95 (V 65). Barur luzeak eta hersiegiak xoil desgogara zaizkit. SP Phil 317 (He 318 gaizki zaizkit hainitz ). Gauza xoil erraza. Ib. 92. Xoil pobreki iaten dute, lodiz beztituak dire. SP Imit I 25, 8. Badakizu xoill ungi zure hutsen eta falten gerizatzen. Ch II 3, 2. Gizon aberats batek zuen landa bat xoill hainitz eman zioena. He Lc 12, 16. [Aurkhitu zen] holokausta bat xoil agradagarria Jainkoaren begietan. Lg I 222. Gauza guzietan gogo xoil andiareki dagokiena egiten duenak. CatAN 67.
v. tbn. ES 182.
(Sin que preceda inmediatamente al adj. o adv.).
Xoill desira handia du lohitik ilkhitzeko. EZ Man I 111. [...] erratea xoill da gaitz. EZ Man II 164. [Apostoluek] ongi xoil iujeatu zuten huts handi bat eginen zutela prediku sainduaren utzteaz. SP Phil 175. San Augustinok botu hura handiro xoil konseillatzen dio alhargun giristinoari. Ib. 414. Fruituak xoil behar dira izan handi. Ib. 420. Hainitzetan on da xoil guretzat [...] bertzeak iakin dezaten gure hutsak. SP Imit II 2, 1. Zotilki xoil minzo dire. SP Imit III 2, 2 (54, 1 xoil sotilki). Zure obrak xoil dire onak eta konpliak. Ib. 21,6. Dohatsu xoil dire beharriak [...] egiari zabaltzen zaizkonak. Ib. 1,1. Xoil debozione beroa ekharri baiterautzute. SP Imit IV 17, 1 (Ch hagitz Jainkotiarti bizi izatu baitire). Zure fletxek egin darotzkidate xoil zauri handiak ene ariman. 44 (Harriet cita erróneamente zauri xoil handia). Xoil tuk hagitz preziatuki / mementoak enplegatzen, / noiz ere baita zeruetan / oraziñoa agertzen. Ib. 109. Gure spirituko bixta xoill da laburra eta flakoa. Ch I 3, 1. Jainkoaren iuiamenduak gureetarik xoill dire diferentak. Ib. 7,3.
4. (En frases negativas). Ni siquiera.
Xoil ez dik ehun urte, lagun maiteak, / gizonaren herrunkan gure yartzeak. / Lehen, batzu nagusi; esklabo bertzeak. Elzb Po 215. Nahiz badiren lekho bat eta erdi bedere herri batetik bertzerat, ez ziteian eman xoil oren bat bide horren egiteko. Elzb PAd 83s.
II . (Adj.).
1. (L, BN; Ht VocGr 424, H) Ref.: A; Lh .
Simple, mero, puro. "Seul, sans rien autre, pur, sans mélange. Ogi xoilez bizi dena, qui vit de pain seul, ne vit que de pain. Mahats xoilez egin arnoa, vin fait de raisin seulement. Athorra xoilean ilkhi zen, il sortit vêtu de sa seule chemise" H. Tr. Documentado en la tradición septentrional no suletina desde principios del s. XVII. Son escasos los ejs. del s. XX. Al Sur lo emplean Lizarraga de Elcano (sólo un ej.; cf. txoil) y Villasante.
Geure indar xoillez <joillez> ezin eskapa gaitezkeiela, eta ez libra peril hetarik. Mat 302 (v. tbn. indar xoilez en Harb 271, He Gudu 41, Hb Egia 86 y Lap 158 (V 70)). Ezen larru xolla ene / datxeka hezurrari. EZ Eliç 334. Hala borondateaz beraz, desira hutsaz, xoillaz eta bakharraz, obra ahal ditekeiela, obratu gabe gelditzen denaz, ezin dateke probetxurik. Ax 49 (V 32). Nola nahikunde hutsetan eta desirkunde xoilletan iragaiten zaikun denbora. Ib. 45 (V 28). [Sakramendua] usanza xoillez [...] errezibitzea da bizios. Hm 200. Bide hunetaz [...] gutiren barrenean zure faltak xuxendukotutzu, bainan afekzione xoillez berant erremediatuko itutzu. SP Phil 106s. Han egon zaren Urtheak / berogoi eta zazpi, / hetan belhar xoil iateak, / etzizaizkitzun aski. Arg DevB 56. Zuk hitz xoillaz manaturik / kalmatu zen guzia. Ib. 215. Gure aitzineko zirenen pinturen ikhuste xoillak gure bihotz-mina [...] konsolatzen badu [...]. ES 116. Baldin [euskara] izen xoiletan bada hain misteriotsu, ezta oraino gutiago berboetan ere. Ib. 89. Uste baitute egiazko noblezia dagoela [...] buraso noblenganikako ethorki xoilean. Ib. 105. Ez dugu ezarri behar gure fidantzia eta ohore guzia giriztinoaren izen xoilean, yuduek [...] Abrahamen izenean ezartzen zuten bezala. Lg I 250. Jinkotiar billakatzeko ez da asko nahi xoillaren izatea. Ib. 88. Nola Jinkuak kreatü tü gauza hok oro?Kreatü tü bere hitz xoilaz. CatLan 27. (v. tbn. en contexto similar CatJauf 50 bere borondate xoilaz) Indar xoilez egin dituk legeak, / zuzenari bideak hautsirik. Iraultza 14. Ostia hautsirik ere [...] / Ez da deusa erdizkatzen, / seinale xoila da hausten. Monho 138. Serafinek bere laudorioa / hitz xoil hautaz dautzute egiten: [...]. "En ces seuls mots" . Ib. 154. Zenbat jan-edan, behatze [...], bere nahi xoilez bertze arrazoinik gabe, eta hetan kausitzen den atsegin xoilagatik egiten direnak? Dh 140. Meditazionearen izen xoilak eta aiphamenak asko jende xinple [...] izitzen du. Ib. 93. [Erran arrosarioa] debotki, eta ez ohitura ta usantza xoilez. Ib. 55. Ene bizi moldearen khondera xoilak hanbertzetaraino laztuko zaitu eta harrituko non [...]. MarIl 70. Oro galduak baikinen [...] baldin Jainkoak utzi izan baginitu geroni gure ahal xoilerat. Jaur 147. Otsoa etzen: etzen itzal xoila baizen. "Ce n'en était que l'ombre" . Gy 254. Nola ordean [...] gizon bakhar batek, bere ahal xoilekin, atzemanen zuen erakuspen bat guziz gorakoa? Hb Egia 9. Lantza xoillaz yo eta eman zioela herio-kolpia. Atheka 34. Ez daiteke beraz hartarat hel, naturaleza xoilaren indarrez. Lap 154 (V 68). Eskualdun gaitza, beldurrik gabe, / buru has zagon guduan, / borthizki joka, begiak sutan, / ezpata xoil bat eskuan. Ox 160s. Eta azkenean zera sartu zaigu buruan: lege oiek adimenduaren argi xoillak erakutsitakoak direla. Vill Jaink 79. Monoteismu bera ere, gizonak bere argi xoillaz ardietsi duan ala Jainkoak lehen-gizonari agertutakoaren ondarra ote den jakitea. Ib. 21. Aitortzen dut nor zaitudan / bainan aitormen xoila bakarrik, / zure aski maitatzeko / ez du ene bihotzak indarrik. Xa Odol 265. Nork behar zuen 60 urteko leize hori hitz xoilez bete? Larre ArtzainE 274.
v. tbn. CatLav 31 (V 23). Etcheb GH 1973, 346.
(Precediendo al sust.).
Ora bat topatzen du, / mehe, zimeill, eta egiña xoil hezur eta larru. Gy 48.
(Aplicado a personas). " Gizon xoila deus guti da " Hb. "(L, BN), commun, ordinaire. Giristino xoil, simple fidèle, laïc. Soldado xoil, simple soldat" Lh. " Giristino xoilak jiten dira hunat (BN-ciz), giristino xumeak (BN-arb)" Gte Erd 275. En EI 110 se recoge xoil en BN-arb para la pregunta 'triste', tal vez entendida en este sdo.(cf. triste (3)).
[Eritasunak, oinhazeak] zaurtzen bai dute kreatura xoila. Brtc 106. Gú esklábo xoilengátik <xoil-> padezitzen. LE ( in BOEanm 180 ). Jainkoak [...] ez dezake altxa kreatura xoila hau beino dignitate gorago batera. MarIl 125. Birjina Mariaren bihotza Kreatzailearen eskuak kreatura xoil batean egin duen bihotzik sainduena da. Jaur 370. Ezen krima handienetarik izanen zen, Jesus gizon xoil bat izan bazen, Jainko bezala adorarazi nahi izaitea. Lap 307 (V 139). San Frantses Saleskoaren lehenbiziko misionestak, laur Aita eta bi anai xoil, Pondicherirat jautsi ziren untzitik. Prop 1906, 110s. Alde batean aitzindariak eta bertzean [...] soldadu xoilak. Ib. 37. Apezak ken bitza eskolemailegotik [...]; ez dituelarik erakustuntzat onesten gizon eta emazte xoilak baizik. JE Bur 57. [Frankoek] ezin yasanez menditar xoilek eman zakoten zafraldia, [...] erran zuten eskualdunek moruen laguntza ukan zutela. Zub 31. Ez da harritzeko [...] sarjant xoil gerlarat ethorririk, kapitaingoraino heldua bazen. Zerb Gerlan 98. Erromes xoil bezela mintzatu zitzaion. Etxde JJ 222. Bere baitan egiten zuen Sardiant-buru zela eta ez sardiant-xoil. JEtchep 90. Banako xoillaren alegiñen gaiñetik, badira gizartean mobimendu aundiak. Vill Jaink 172. Gizarteko gorabeeretan gizon xoilaren egiñalak uste den baiño gutxiago dezake. Ib. 171. Beren etxeetan josteko lanak egiten zituzten langile xoilak. Larre ArtzainE 223.
(Con reduplicación intens.).
Jende xehea, apala, etxe xokoetan eta landa-berroetan aurkitzen den xoil-xoil hura. Larre ArtzainE 250.
(Precediendo al sust.).
Bertzeentzat bethi dotor handi dire, / aldiz beretzat ez xoil aprendiz ere. Gy 180.
Simple, sencillo.
Iongoikoa, iraganik zerurañoko holak, / portua ezin ardiats dezake untzi xoillak. / Hartarakotz, Iauna, zure behartu faboreak. EZ Man II 150. Othoiz inperfeta ohi duk, non orazioneak / ezbaitirade guardatzen guztiz lege zuzenak. / Nola baitugu komunki lurrekoek usantza, / Iongoikoari premian egiteko othoitza. / Esker eta alabantzen gorde gabe legeak. / Othoitz soillak hartarakotz hemen tiak formatu / gañerako iarraikiei eman gabe ostatu. Ib. 27. Zaldiak arbalda xoila zuen. "Ne portant que son simple harnois" . Arch Fab 191. Etzien goguan igaran halako ahapaldi xoil, gaxtokeria gabekuak ehün urte irainen ziala kalomniaren muldian. Const 34.
" Pare xoilek tanto bat dute balio (BN-lab-arb)" Gte Erd 193.
2. (BN-lab; Ht VocGr 438, VocBN, Dv).
Único. "Unique, xoila, bakarra " Ht VocGr 438. " Tanto xoil batez galdu du partida (BN-lab)" Gte Erd 274. Resulta ambiguo el equivalente francés "seul" que dan VocBN y Dv, así como el "(L), solo" de Azkue. Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos desde mediados del s. XVII. Al Sur lo emplean S. Mitxelena y Villasante.
O Iauna, zu zaitut alde, / zu ene Iainko xoilla: / ene salbatzeaz arren, / idutazu axola. Hm 46. Ezen hau da gure Iauna, / Iaun bat miragarria: / Iainko guztien gaineko, / xoilla beldurgarria. Ib. 59s. Sentitzen dut ene erraiñetan dolore borthitz bat; [...] benturaz baita sendoa parte xoil bat ene gorphutz gustian. 45. Kolpe harrigarri xoil batez / galdu zuen iguzkia. Ib. 88. Zergatik hirur presuna hek eztire Jainko xoil bat bera baizik? CatLav 29. (V 22) Eliza da fedea dutenen bilkuia [...] aitzindari ageri den xoil baten azpian. Ib. 54 (V 35). Ezta bekhatu mortal bat xoila baizik behar ifernua merezitzeko. Ib. 165 (V 84). Ez duzu munduan egiteko xoil bat baizen, hura da salbamenduaren egitekoa. Mih 87. Heriotzeko orenean berthutea izanen da geldituko zaitzun ontasun xoilla. Ib. 79. [Israeldarrek] arbuiatu izan zituzten berehala, orduraino adoratu zituzten Jainko faltsoak, eta eman ziren Jainko xoila zerbitzatzen. Lg I 261. Aita, Semea eta izpiritu Saindua, Jainko xoil eta bakhar bat zarena. Brtc 35 (v. tbn. Jainko xoil en MarIl 60, JesBih 462 y Arb Igand 205). [Gure Jaunak] eros zitzakeen gizon güziak bere odol xorta xoil batez, baietare hitz xoil batez. CatLan 44. (v. tbn. hitz xoil batez en Zerb IxtS 85) Sakramenduetarat maiz eta ongi hurbiltzea, horiek izanen dire nerekin eramanen ditudan onthasun xoilak, eternitatekotzat baliatuko zaizkidanak. Dh 118. Etsenplu bat xoila aski baditake zonbeit aldiz zure hunkitzeko. JesBih 394. Eta ez dezagun egun xoil batez ere, huts egin ethortzea. MarIl 65. Saguak zaudela / bere xiloetan presuner bezala / agertzerat xoil bat etzela atrebitzen. Gy 248. Hortz-kolpe xoil bat galtzeaz, zeren bailuke damu: / Gormantak egiten dio gorrarena luzaro. Ib. 37. Bortu gainetan kantuz artzainak [...]. / Lagun xoil bat ez norek lausenga baizik eta mendi gaitzak. Ox 178. Jujaz naiz estonatu / lekuko xoil bat aditu / halere du kondenatu. (In Zerb Azk 105 ). Luterotarrak bein baten / --zazpi ontzi baziraden-- / Ziburutarren ontzi xoil bati / atzeman ziguten. SMitx Aranz 223. Aldian zear baizik agiri eztena edo memento xoil eta jakin batean egizta diteken bezalakoa, ori beste kontua da. Vill Jaink 179. Dena hitzez hitz ikasi, jendeketa harrigarri haren aintzinean hitz xoil batez baztertu gabe eman bainuen. Larre ArtzainE 217.
(Con reduplicación intens.).
Eta hitz xoil-xoil hauk erran niozkaten. Zerb Artho 205.
(L, BN ap. Lh ; Chaho, Hb, H).
"Seul, sans compagnie. [...] Xoila da, xoilik dago (se dit mal). Seme bakharra, fil unique. Seme xoila, n'est pas usuel. On dit bakhartasuna, solitude, et non xoiltasuna, que n'est pas d'usage" H. "Veuve. Emazteki xoila, veuve" Lh.
Johan bizi zeno onhartu behar zituzten esku-bideak. [...] Bi seme gehienek oraino larderia guti, zer egin zezaken emazte xoil batek bere dretxoen zaintzeko? "Une femme seule" . Ardoy SFran 75.
Solo, que es el único (que). Cf. supra (I, 2). Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos desde principios del s. XVII a mediados del XIX.
Hauk guztiak aithortzen tut zure esku xoilletik, / ezen deusik ezta egin hemen ene aldetik. EZ Man II 35. Enplegu handi hau aphez xoillena da / [...] jendei Jainko hau ematen diote, / berek ere bera hartzen. 124. Jainko xoilla baithan bilhatu behar dugula gure konsolazionea. Ch III 16, tít. (SP behar dela Iainkoa baitan xoilki bilhatu ). Zeren ezpaita nihor onik Jainko xoilla baizen. Ib. 9,3 (SP zeren ezta nihor onik Iainkoaz lekhora). Berthute xoillak egiten gaitu Jainkoaren gogarako. Ch I 1, 3. Jainko xoillarekiñ eta aingeruekiñ desira zazu maizenik izatea. Ib. 8,1. Etzazula begira ea liburuaren egillea iakinsuna den ala ez. Baiñan egiaren amudio xoillez irakurrazu. Ib. 5,1 (SP egia hutsaren amodioak). Ezpaitituzte phuruki ene loria xoillagatik galdetzen. Ch III 49, 2 (SP eztute hutsik eta garbiki egiten haren ohoretan). Jan zituen ofrendako ogiak, zeiñetarik ez baitzitzaioen zilhegi, ez harekien zirenei ere jatea, aphez xoillei baizen. He Mt 12, 4. Jaiñko xoillari plazer egiteko deseiñuz dohanak [...]. He Gudu 71 (v. tbn. 171). Donibane xoillian behar da miretsi, / nola daukagun garbi Zaharren mintzaia . (1765). RIEV 1923, 157. O Maria! Jinko xoillak ezagutzen du nolakoak ziren orduan zure sentimenduak. Mih 44. Guziak mundu huntan sartzen garenean Jinkoaren hasarreduraren biktima doloragarriak gare; Maria xoilla haren amodioaz aberatstuba, han sarthu da, haren graziaren obra mirakulluzko bat bezala. Ib. 4. Yenerosa da amodioa, ez da hura baratzen premiyaz egin behar diren gauza xoilletan. Ib. 113. [Grazia] haren galtze xoillak merezi detzakela ene auhenak eta nigarrak. Ib. 9. Bekhatu xoila da zure ganik urrun nazakena, ukho egiten diot orai beretik eta bihotzez. Brtc 237. Ukho egiten diot munduari [...] eta jarraikiko naiz zure Seme maitearen manamendu xoilei. Ib. 75. Bihotzez Jainko xoilari / juntatuak egonez, / lurreko ontasunari / kasu guti eginez. 'Par l'union de cœur à Dieu seul' . Monho 96. [Birjina saindua] bizi zen Jainko xoilarentzat. Okupatzen zen Jainko xoilaz. Trabailatzen zen Jainko xoilarentzat. MarIl 115. Esopo xoillari hemen diduritzo / yende hek direla segur ongi gaizo, / agertzeaz hartaz hanbat bozkario. "Ésope seul trouvait que" . Gy 210. Ez direla gure elizak Eliza xoilaren gain uztekoak. Larre ArtzainE 319.
(Unido en aposición a un pronombre).
Iainkoaren hiria da, / guztia miragarri: / hura xoilla baizen ezta, / nihon deus laketgarri. Hm 57. Boz zaitezi zu Maria, / hil duzu heresia: / zuk xoillak xuxenzen duzu / hain mundu nahasia. Ib. 61. Munduko bazter guztiak / dira Iainkoarenak / [...]. Hark xoillak zuen leihorra, / gogorki zimendatu. Ib. 46s. Beraz, xoilki ezta zu baizen, Jauna, eternitate gustian fermu dena, eta zu xoilla zare, zeiñaren laudorioa hedatzen baita mende gustietara. 48. Jainkoaren zerbitzuan gudukatzen denak, bere fidantzia guzia hura xoilla baitan ematen duenak. He Gudu 55. Haina xoila duk konfiantzazkoa / zeina baitik berak aprobatzen. Iraultza 22.
(Det., sin que le preceda un sust.).
Jaun Apezpiku osoki Ilustre eta Ohoregarriaren manuz arainprimatia, xoila haren Diozesa guzian erakatsia izaiteko. (In CatLan 1 ).
3. (L, S) Ref.: A; EI 108; Lh .
Pelado, raso, descubierto; calvo. "Pelado" A. "Pelado, raso" EI 108. Sg. el editor hay xol <schol> 'calvo, pelado' así como buruxol <buruschol>, 'cabeza ligera; calvo'; se trata probablemente de buruxola 'frívolo' o 'cabeza ligera' (v. buruxola).
--Non jarri behar da belhaurinko? --[...], lur xoilean, aldareko oinetako thaularen azpiko aldean. CatLav 251. (V 127) Aren buru xoil ta begi beltx biziak. Ldi IL 23.
III . (Sust.).
(Arch VocGr, VocBN A; H (BN)).
" Xoila, emutsa, le prolétaire" Arch VocGr. . "Habitant de la campagne vivant à la journée" VocBN. . "Aldeano de pocos recursos" A.
XOIL HAGITZ.
a) Completamente.
Urak xoill hagitz borthiztu ziren lurraren gañean. Urt Gen 7, 19.
b) (Acompañando a un sust.). Mucho. "Aegerrime, [...] xoill hagitz penaz, [...] xoill hagitz dolórez, [...] xoill hagitz dolore handiarekiñ" Urt I 298.
c) (Acompañando a un adj.). Muy. "Inopia affectiss[imus], xoill hagitz pobrea; inopia affectiss, erremesa, erromesa, xoill hagitz behárra, beharrean dena" Urt I 378. "Amplissimus, zabalena, haundiena, [...] xoil, hagitz, xoilla hagitz zabala" Ib. II 63.
XOIL BAKAR. Único.
Bada hori horla bada, / eta heriotze hek guzietarik / xoil bakhar bat ere ezpada / burua hautsi daukunik [...]. Gy 252.
XOIL-ETXE. "Casa aislada. Gallego edo zerbait halako da, xoil-etxe batean bizi dena. Larre Gazte 1960 (enero), 4" DRA.
XOILIK.
Solamente, únicamente. v. xoilki.
Zeiña bere denboran erakutsiko baidu guziz dohatsu eta xoillik botheretsu denak, Erregeen Erregeak eta Jaunen Jaunak. He 1 Tim 6, 15 (Lç Prinze benedikatuak eta bakhoitzak ). Damurik, hartaz artzeko, / ez bainaiz jakintsuna. / Zaharren ganik entzuna / aipa dezaket xoilik. Etcham 109 (v. tbn. 75). Erlijioari xoilik dagokion gauza dela esatea, gezur galanta esatea da. Vill Jaink 159 (v. tbn. 113). Hotz harekin aita eta ni gertatu ginela, bi biak xoilik, Baigorriko Gauerdiko mezarateko. Larre ArtzainE 82.
XOIL-XOILA.
a) Solo, a solas, sin ayuda de nadie.
Gizonaren etsaiak hanitz [...] dira lurrian, deabrua, mundia, haragia, gure arima ber bera, xoil xoila, bat hiruren kontre. Tt Onsa 169.
b) Solamente, únicamente. v. xoilki.
Ez da han Jinkoaz baizen okupatzen: lurraren gañean harekin, hura xoil xoilla baizen ezbalitz bezala. Mih 18. Nihor ez du ikhusten bere aldaketan, nihor bere inguruetan, bera da xoil-xoila bere Jujearekin. Brtc 123. Oste urhats xehetakoa / badathor [...] / bere maluraren billha. / Arratoiñ bat da xoil-xoila / ez doana ingurutara / sudurraz. Gy 250. Bakotxak bazerasan / nahi zuen hitza [...] / Jakes guarda xoil-xoila / ixilik baitzagon. Etcham 62. Haren ahozko erakaspenetik ez zaiku limarrik gelditu. Hogoi-ta-zazpi elgar-hizketa baditugu xoil-xoila. Lf ( in Zait Plat XIV ).
XOIL-XOILIK.
Solamente, únicamente.
Eta erabakia baietzaren alde artu zan bai, baiño gogo aundirik gabe eta egiari berea eman bear zaiolako xoil-xoilik. Vill Jaink 162 (v. tbn. 157). Alaitasun hortaz, hau erran behar da xoil xoilik. Larre ArtzainE 61. Ez baitzuen seme bat emana xoil xoilik Elizari bainan biga. Ib. 151. Hitz barrengo silaba hastean dira bereizgarri, eta bokalaren ondoren xoil xoilik, eta ez bestetan. MIH 98.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper