Azpisarrerak (sarrerak) (346)
1 hil.
Tr. Para autores occidentales, se encuentra ilgo en Lazarraga y en textos vizcaínos (tbn. en T. Agirre y textos no vizcaínos de Orixe) e ilko en guipuzcoanos (además de algún ej. aislado en Arrese Beitia (AmaE 142), Bilbao (IpuiB 176), y Anduaga (AUzta 42), que emplean generalmente ilgo). Junto con (h)il(l)da se documenta tbn. il(l)ta en Aguirre de Asteasu (III 473), Iturriaga (Fab 255), Xenpelar y Lauaxeta (BBa 94). En cuanto al sust. vbal., (h)iltze- es la forma gral.; hay (h)ilte en Lazarraga (A14 1181v) y en autores vizcaínos (ya desde Refranes y Sentencias), roncaleses, y, junto con (h)iltze -, en Gasteluçar (153), CatBurg (31), Añibarro (CatAN 47), Zaitegi (Plat 45), y Gaztelu (MusIx 231). Lauaxeta (BBa 26) emplea la forma sintética dil (= hiltzen da). En DFrec hay 896 ejs. de hil, de ellos 14 de ilten y 132 de hiltzen .
Onom.: Jassu Yll. (1284) Arzam 451.
I. (Vb.).
1. (gral.; Lcc, Volt 98, Mic 8r, SP, Urt III 14, Ht VocGr, Lar, VP 38r, Añ, VocBN , Gèze, Dv, H, VocB ) Ref.: Bon-Ond 156; A; Iz Ulz (bazkaltzen), ArOñ, R 291; Etxba Eib ; Izeta BHizt ; EI 49; Elexp Berg.
(Aux. intrans.). Morir. "Hil naiz, je suis mort; illen naiz, je mourrai" SP. "Hillez gero, après être mort, après avoir tué. Ni hillez gero, après que je serai mort" Ib. "Hiltzerakoan, allant mouri" Ib. "Como se vive, se muere, nola bizi, ala il" Lar. "Estando para morir, iltzerakoan, ilzer nagoanean, dagoenean" Ib. "Morir por saber algo, ilzer egon" Ib. "Primero morir que, lenago il" Ib. "Mátalas callando, isil, baña hil" Ib. "Aterirse [...], otzak illa, gogortua, sortua egon" Ib. "Hambriento, [...] goseak illa" Ib. "Cosa mala nunca muere, gauza gaisto ezta iñoiz ilko" Ib. "Moribundo: (c.) ilten dagoana; (V) il aginian dagoana" Añ. "Póstumo: (c.) illezgeroz, illezkerokoa, ilondoan; (V) il ostean" Ib. "Mourir, tuer. Le soul. ne s'en sert que dans le sens de mourir" Dv. "Hiltzekotan zelarik erran zuen, il dit, étant sur le point de mourir [...]. Eri da, bainan ez hiltzekotan, il est malade, mais pas mortellement. [...] Ongi bizi behar da ongi hiltzeko, il faut bien vivre pour bien mourir" Ib. "Hila da, il est mort" H. "Hiltzer da, il a failli à mourir, peu s'en est fallu qu'il en soit mort" Ib. "Hiltzer dago, il est à la mort, sur le point de mourir (Mb)" Ib. "Hil gabe biluzten dena, gosez eta hotzez hiltzen dena (S), el que se desnuda antes de la muerte, se muere de hambre y de frío" A. "Il-ariñean (V-m), a punto de morir" Ib. "Iltzer dago (AN, L), está a punto de morir" Ib. "Ilartean bizi, vamos tirando; litm.: vivir hasta morir (V, G, AN)" A EY III, 342. "Arreba bat euki ta il ekion (V-ple)" A Apend. "Ilagin izan zan, estuvo en trance de muerte (V-arr)" Ib. "Iltzeko ondarretan dago (AN-5vill), [...] hil abantxü da (S), a(b)antxu hila da (BN-arb) [...]. Il geian da (S), hiltzeko heinean da (BN-arb). [...] Il inik izan da (V-arr), il inik dago (V-arr), [...] hiltzeko mendean (BN-lab), hiltzeko menian (BN-arb, S), [...] iltzeko zorian dago (G-azp), [...] iltzokotan dago (AN-5vill)" Gte Erd 265. "Hiltzer da (BN-arb-lab)" Ib. 265. "Erdi illa da (AN-gip)" Ib. 265. Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos.
Martin Bañez Ibarretan il dala. Artazub 3. Hitz bat honik erradazu hil eznadin, othoi, bertan. E 193. Irun kalean datza illa. (Cantar de Mr. Chanfarron). TAV 3.1.16. Haren senharra hil badadi, libre da norekin nahi den ezkonzeko. 1 Cor 7, 39 (He, TB, Dv, Ol, Ker, IBk, IBe hil ). Ezkondu baga il banadi. Lazarraga A19, 1190r. Eze Silviak uste eben eze [Silvero] eskuartean ilgo litzakala. Ib. A, 1143r. Nola bizi, hala hil. Ax 214 (V 143). Hil adi, alaba aite. O Pr 235. Erori ta illa gelditu zen. Mb IArg I 172. Testamentua egizu, zeren ill bear dezun. Cb Eg III 226. Nola hil eta ihartu daite arbola hau hain arte laburrez? Lg II 226. Nere arima ezta hilen. Dh 119. Illa dagoan batek eztu begirik zabaltzen. AA III 265. Eskatuten deutsazu [Jaunari] il aginian daukazun [...] alabiaren osasuna. Astar II 269. Badago hilla bezala, / hatsa tiñki dadukala. Gy 166. Egarriaz iltzeko zorian. Lard 23. Triste bizi naiz eta / ilko banitz obe. Bil 133. Hiltzeko lanjerian edireiten girenian. CatS 75. Barbaro oiek [Santa Barbara] begien bistan / illta nai zuten ikusi. Xe 338. Badu jadanik lau egun hila dela. Jnn SBi 25. Nevadan ila izan zela ixtripu batian. Zub 62. Il-aurreko indar-ondarrak. Ldi BB 38. Il arte, / emazte nai âl duzu Garazi Iriarte? Or Eus 373. Ilda gero... salda bero. ABar Goi 71. Egilea hil ondoan haren adiskideek argitarazi baitzuten. Mde Pr 257 (cf. hilondo). Gosez il-bearrean ei dago. Bilbao IpuiB 95. Arbolak geldirik. Abarrak hilak, hormatuak. JEtchep 99. Abade egin eta laister il jakon ama. Alzola Atalak 122. Besteen ordez iñor iltzen ez. (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1154. Il ta gero, olio-salda. (AN-5vill) 'Gauza bere garaian egin ez denean, gero saiatzea alperrik da' . Ib. 1488.
(Con dat. o complemento con suf. -rentzat ).
Bekhatuari hillak izanik bizi gakizkoentzat justiziari. He 1 Petr 2, 24 (TB hilak izanez bekhatuari, Dv bekhatuarentzat hilik, Ol ogenarentzat il, Ker pekatuentzat ilda, IBk, IBe bekaturako hil(ik) ). Indazu grazia hil nakien munduan diren gauza guziei. SP Imit III 15, 2 (Ch egizu naizen hilla munduko gauza guzientzat). Ikhas azu oraidanik munduari hiltzen. Ch I 23, 6 (Mst mündiari hiltzen). Nere burua uka dezadan, onra ta gustoenzat illa bezala. Cb Eg II 28. Ondo illtzen ikastea da, demonio, mundu ta aragiarenzat zu bereala illtzea. Cb Eg III 215. Munduari eta bekhatuari hila izaitearen fruitu baliosa. Jaur 165. Hil bedi nere bihotza lurrari. Dv LEd 16. Gainerako guziarentzat hil nadiela. Ib. 175. Illak gaude bai, ludirako illak. Alz Ram 128.
( hiltzenago ).
Zenbatenaz hiltzenago baita nihor bere baitan, hanbatenaz hastenago da Iainkoa baitan bizitzen. SP Imit II 12, 14 (v. tbn. IV 15, 3).
(Volt 47, VocBN, Dv, H).
Apagarse, extinguirse (una luz, una llama, un fuego...). "Amortir le feu, hilzea suba " Volt 47. "S'éteindre. Argia hil da, la lumière s'est éteinte" Dv. "S'éteindre, cesser d'éclairer" H.
Behinere hiltzen ezten suan. Mt 3, 12 (TB, Samper, Ip hil; He, Dv iraungi). [Zuzia] erratzeaz bizitzen da eta erratzeaz hiltzen da. Ax 63 (V 41). Su xipiak berehala hiltzen dira eramaiten ezpadire estalirik. SP Phil 376 (He 380 hil). Gure lanpak hil dira, eztugu argirik. Tt Onsa 72. [Sua] laster ilgo da, ezarten ezpadeutsazue egurra. LoraS 86. Ill zitzaion barruko berotasuna. VMg 60. Jainkoaren argia hil zedin baino lehen, Samuel lo zagoen. Dv 1 Sam 3, 3. Eta txabolan illda egoan sua dot biztu. AB AmaE 367. Nola kanta hori akhabatu baino lehen hil baitzitzaion pipa, berriz piztu zuen. Elzb PAd 15. Hitztorio hori akhabatu eta argia hil ondoan, lokhartu zen. Ib. 65 (v. tbn. 68). Argi bat hil da munduan. Giristino katoliko guzien aita, Leon [hamahirugarrena] . HU Aurp 132. Aldare aintzineko argiak berak iduri zuen hiltzera zoala. Barb Sup 142. Il da / argi-ôlen azken garra. Or Eus 418. Lasto sua hiltzen den bezala, urrikiak hiltzen zitzaizkoten! Zerb IxtS 44. Ikusten al dezue puro au? Iltzera dijoa, ta eztu batere bildurrik. NEtx Antz 106.
v. tbn. Gç 30. Mb IArg I 143.
Apagarse, extinguirse (una pasión, un deseo...); quitarse (las ganas).
Hillen dire zure bihotzean amudio desordenatu guziak. Ch III 37, 5 (SP, Mst hil). Illak bezala, erori, triste zeuden sentiduak. Cb Eg III 238. Ill jat jaateko gogo guztija. Mg PAb 191 (v. tbn. gogoa hil en Ch I 11, 3 y Añ EL2 207). Iltzen zaiztez [...] on izateko deseo guziak. Mg CC 237. Griña guziak geratzen dira illak bezala, eta anima arkitzen da pake gozo batean. AA I 413. Ekusirik au, iltzen zaio bere uste edo esperantza guzia. Ib. 431. Bekhatoren nahiak hilen dire. Hb Egia 15. Gaur emeretzi urtetxo dira / ill jatazala bai pozak. AB AmaE 74. Fedea illten ezpada. Ib. 68. Hura gabe beste berthütiak oro ahültzen dira, ülhüntzen eta hiltzen. Ip Hil 47. Ill jakozan osoro ta betiko itxaropen guztiak. Ag Kr 163. Illak zeuzkan griña zaharrak piztu-erazten. Etxde JJ 109.
"S'éteindre, cesser de faire éclat. Izurrite ots handi bat izan zen, bainan laister hil zen: il y eut un grand bruit de peste, mais il s'éteignit promptement. Egiteko ospetsu hura azkenean hil izan zen osoki, cette affaire célèbre, à la fin, on cessa totalement d'en parler" H. " Fama laster hil zen, la réputation s'éteignit promptement" Lh.
Jaungoikoak gabon dizuela, euskal irratentzuleoi! (Musika iltzen-iltzen...). NEtx LBB 156.
(En contextros menos frecuentes). Morir, desaparecer; perderse.
Oinhazeak hillez gero ezta [...] midikuntzatan ibiltzeaz probetxurik. 'Una vez muerto el dolor' . Ax 425 (V 275). Zure bekhatiak eta zure bizioak hil bite zu baino lehen. Tt Onsa 19. Bil itzazü aberastarzün ezin hiltzen direnak. Mst I 23, 8 (SP ezin hillezko). [Ikatzgilleak] sartzen diran basoa, illa gelditzen da betiko. Izt C 154. Miserikordia neretzat galdua dela; amatasunerako zuzenak hilak direla nere aldera. Dv LEd 208s (Cb Eg II 116 Amaren ofiziorik egingo ez duela ). Euskara ill ezkero / ez dot gura bizi. AB AmaE 18 (v. tbn. euskara hil en HU Aurp 220s, Enb 144, A Ardi VII, Or SCruz 8, SM Zirik 112, BEnb NereA 88, Uzt Auspoa 67, 106; gaelikoa hil en Mde Pr 44). Nungo azañak ez diran illgo / lurrak dirauan artean. AB AmaE 49. Erlojuak amabi ots ditu emoten / [...] domekea oraintxe da illten. Ib. 417. Errepublika ere hil zen. Elsb Fram 141. Zerua dago loraz beterik / eguzkia ilten danean. Azc PB 308. Itotzera, hiltzera deramagu oraikotik erlisionea. HU Zez 156. Karidadea il da. Orixe zan emen bearrena! Muj PAm 65 (v. tbn. karidadea il en And AUzta 71). Gure ama Eliza Katolikua il eta amaitu al diteke? KIkG 25. Itza eztarrian iltzen zaio. Alz Ram 124. Zeuen ta nere erria il eztedin. Ldi IL 140. Abesti hau amaitua da, irrikiaren orru otsana ahoan hil zait. Mde Pr 308. Minutak eta orduak uzten zituzten hiltzera. Ib. 92. Arratsaldea iltzen ikusiko dut talaitxo artatik. Txill Let 25. Iltera doa eguna. Gand Elorri 194. Esklabotasuna ezta ez il; erri zivilizatuetan ere bizi da oraiño. Vill Jaink 178. Auzo guztia illa / dagola dirudi. NEtx LBB 374. Hizkuntza larri dabilkigu hilaginean ez badago ere. MEIG VII 172.
Paralizarse.
Ordu berean san Antoniori ere, hil zitzaizkon zain guziak. Jnn SBi 118. Ekharri zioten gizon bat, zain guziak hilak zituena, othoi, sendaraz zezala. Ib. 22 (cf. Or SCruz 87: Ezereza ta gizagajoa [...]: gizon zaiñ illa ta oartugabea ).
2. (G, L, B, BN, Sal, R; SP, Ht VocGr 301, Lar, VP 44v, , Gèze, H, VocB ), ildu (Lcc) Ref.: Bon-Ond 156; A; Iz Ulz, ArOñ; Etxba Eib; EAEL 56; Elexp Berg.
(Aux. trans.). Matar. "Mortecino, il egiten deuena " Lcc. " Il [...] quiere decir 'matar'" IC II 52. "Tuer. Hil dut, j'ai tué; hillen dut, je tuerai" SP. " Zuk hura hillez gero, apres que tu l'as tué" Ib. " Hiltzerakoan, allant tuer" Ib. " Har zazu xakhur hori, bainan ez hiltzekotan, prenez ce chien, mais à condition que vous ne le tuerez pas" Dv. " Hiltzeko, destiné à la mort. Ardi horietan zein dire hiltzekoak? " Ib. " Gizon bat hiltzea: tuer, assassiner un homme. Ihizi hainitz hiltzea, tuer, abattre beaucoup de gibier" H. " Hiltzer du, il a failli le tuer" Ib. "Dícese tratando de personas y de insectos. Hablando de reptiles se dice amaitu (V), kalitu (L, BN), etc." A. " Etsaia hiltzen du Piarresek (BN-arb-lab)" Gte Erd 265. v. 2 ero, hilarazi. Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos salvo en suletino, donde sólo hemos encontrado algún ej. aislado en Archu (Fab 107) y Eguiateguy (266).
Mendiola, il deustak Gasto Apala. Abendaño 7. Gizonak elkar iltzen dute. (Larraun, 1554). ReinEusk 49. [Zerbitzari bat] zaurt zezaten eta berzea hil eta berzea lapida. Mt 21, 35 (He, TB, Dv, Samper, SalabBN, Hual, Ol, Ker, IBk, IBe hil; Ip eho). Zeure eskuogaz il nagizu. Lazarraga A17, 1186r. Il eikek ta il aie, ta ire erallea il daie. "Matar le has y matar te han y a tu matador matarán" . RS 227. [Bostgarren mandamentua] iñor hil ez eitea. Bet 10. [Bortzgarren manamendua] nehor hil eztezagula. Mat 8. Gaixto batek hil deratzu zeure aita. Ax 273 (V 182). Ehiztariak bere ehizia [...] hil nahi dianian [...]. Tt Onsa 66. San Esteban [...] arrika ill ebeen. fB Ic I 102. Hiltzen ditu belhar gaixtoak. Dv Lab 72. Otzak hill bear nau! Arr GB 69. Ihiztariak hil duen xori batek. Elzb PAd 43. Erriko abadeari / il neutsan katua. Azc PB 340. Oñastarri batek illgo al tzaitu ba bidean? Ag AL 99. Txerri iltako funzionetan. Mdg 132. Zeren duelean batek bertzea hil baitezake. CatJauf 81. Hil ditu Herodes tzarrak / Betlehem guziko haurrak. Ox 67. Alkar ilda, errekan gaudela esan akiok. Muj PAm 76. Laster il biar degu txerriya. Tx B I 155. Ordurako txakurrak il ixango ebela uste ebalako. Otx 69. Ez iñor il; iñor iltzen duenak auzitegiaren zigorrada merezi du. Ir YKBiz 121. Zeharo etsitua, azkenean bere burua hiltzen du. Mde Pr 74. Amerikako president ona tiro batez hil dutela. Xa Odol 176.
Apagar, extinguir, dominar, reprimir (un deseo, una pasión...); quitar (las ganas). "Éteindre, abattre le courage, la bonne volonté" H. v. hilarazi, hildu, hildumatu, hilduratu.
Hilzen zuien nahikari satsuia. E 95. Mundu hunetako lazeriengatik gogoa hilla zait. EZ Eliç 163. [Zeure konzientziak] gogoa hotzten eta hiltzen baiteratzu. Ax 451 (V 294). [Jauna] hiltzatzu hunen izenean / gure bizio gustiak. 192. [Saindu batzuen] lan guzia izan baita lurreko guthiziak osoki hiltzea bere bihotzetik. SP Imit I 11, 2. Bere pasioneak hillak ez dituena, maiz da tentatua. Ch I 6, 1. Erraz da beeratu, goiartu ta iltea edozein bizio txar bere asieran. LoraS 106 (v. tbn. 148). Onek illko dio gaitzerako gogoa. AA I 400 (v. tbn. gogoa il en contexto similar en fB Ic III 350). Komunio gaiztoen lenengo ondorena izan oi da Zeruaren eta ango ondasunen ustea iltzea. Ib. 431. Izpirituaz hiltzen baditutzue haragiaren eginkariak, biziko zarete. Dv Rom 8, 13 (He hilldumatzen). Deutse illgo amorru guztia. AB AmaE 62.
Apagar, saciar, calmar (la sed, el hambre...). " Egarria urak hiltzen du hobekienik l'eau étanche le mieux la soif" Dv. "Éteindre, apaiser la soif, la faim" H. " Ez dezaket nere gosea hil, je ne puis apaiser ma faim" Lh. Tr. Documentado desde Etcheberri de Ziburu tanto al Norte como al Sur. Son escasos los ejs. de la segunda mitad del s. XX.
Herodesek hala zuen / hill bere egarria. EZ Noel 74 (v. tbn. 72). Dugunean zertzaz gosea hil eta larrua estal. Ax 416 (V 270). Haragiaren aphetitua hobeki hiltzen da ez usatzeaz, usatzeaz baiño. Ib. 386 (V 253; v. tbn. 388 (V 254)). Beren egunoroko gos-egarria ilzeko. Mb IArg I 221. Zeluko kreatia izan den gizon baten egarria, lurreko [...] plazerren hurek orok etzirozie hil ahal. AR 31. Gosea ill nai dute askok iñoren bizkarretik. VMg 79. Ondasunen egarri beñere eziñ ill ta eziñ aspertu dan bat. AA III 630. Gosiaren nik ja hilzeko / xikiro hanitz dizit erho. Arch Fab 205. Erroka-azpiko iturritxuan il dot egarrija. Kk Ab I 65. Jainko jaunak du bakarrik hiltzen gizonaren egarria. Xa Odol 343.
v. tbn. (Con gose): AA III 469. It, Ur y Dv Dial 21. AB AmaE 292. JanEd I 56. Sor AuOst 80. Kk Ab I 93. Or Eus 88. (Con egarri): Gç 121. SP Imit IV 4, 4 (egarsua). Tt Onsa 164. Zav Fab RIEV 1909, 36. Arch Gram 34. It Fab 89. Izt C 76. Gy 9. Hb Egia 80. JanEd I 21. Etxeg Ezale 1898, 260a. Urruz Urz 52. ArgiDL 160. Or Mi 27.
(G-nav, L, BN, Ae, Sal, S, R; VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Iz Als; Ond Bac; EAEL 261; Gte Erd 135, 153 y 169. Apagar (una luz, una llama, un fuego...). "Hil ezazu gande hori" VocBN. "Éteindre. [...] Hil zazu sua, éteignez le feu" Dv. "Ilen-ta? (Sal), ¿lo apagaré?" A. "Argiya il zazu, apague la luz" Iz Als. "Hilazu radioa (BN-arb)" Gte Erd 169 (junto a itzali, amatau, etc., de otras zonas). Tr. Documentado desde mediados del s. XVII; es más frecuente al Norte. Al Sur se encuentra en la ed. de Iturriaga de LE Urt, en Arrese Beitia, Moguel y Jautarkol.
Putzak pitzen du bela, eta bai hiltzen ere. " On l'éteint" . O Pr 401. Lanpek, zeinetako olioa aromatika baita, usain gozoago banatzen dute argiak hillez. SP Phil 418 (He 422 argia hilltzen zaienean ). Haizerik gutienak hil bailezake [kandelaren argia] . 30. Itxiten bada amore txingarren bat ill edo amatau baga [...]. Mg CO 279s. Herresaka harat / goan zen nola su hilltzerat. Gy 285 (v. tbn. su hil en Laph 191, HU Zez 167). Ez dituzte goibeldu haren argiak ez hil haren aldaretako suak. Hb Egia 54. Ez dut argirik nahi; hilazu edo zurekin ereman. Laph 158. Leiorik leio / ipar aizea / txiztuka dabil / argiak naiz il. A CPV 827. Barneko argiak hilen dituzte, kasik oro, edo kanpoko leihoak nunbait-han hetsiko. (Acot. escén.). Barb Sup 122. Argi-hiltzeko makhil luze hura. Lf Murtuts 11.
v. tbn. (Con argi): LE Urt 326 (iltzen edo itzaltzen; en el ms. 116r sólo itzalzen). AB AmaE 310. Arb Igand 77. Ardoy SFran 265.
(Con su): Ax 286 (V 191). Gç 107. SP Phil 255. AR 443. Egiat 172. Arch Gram 34. Barb Leg 132. Jaukol Biozk 98. Ardoy SFran 134.
(En contextos menos frecuentes).
Hotzak maiatza hil zezan. O Pr 253. Ene gaizkiak borra eta hil detzatzun. SP Imit IV 9, 2. Boz zaitezi zu Maria, / hil duzu heresia. Hm 61. [Gurarijak] karidadia illten dabelako. fB Ic II 266s. Iguzkia zeruan bezala da egia lurrean: ez dute aitzakiek hiltzen! Hb Egia 124. Ozarkeriak ere ez du hilen egia! Ib. 57. Sagarduaren sisa / ill digu betiko, / graziyak eman gabe / ez diyot utziko. JanEd I 16. Liberalak diyote / egoteko umill / lengo lege zarrikan / eztutela nai ill. Xe 400. Ixilltasun au illteko betor / lira barri bat. AB AmaE 126. Jenden kontzientzia / hil dute debekuz. Zby RIEV 1908, 768. Europa guzia beretu nahiz eta erlisionea hil beharrez baitzabilan. Zerb IxtS 109. Euskal-elertia geronek ilko degu. Etxde AlosT 9. Gaztetasun betearen billa abiaturik, gaztaroa il dute. Txill Let 28. Lillura iltzen du beti edozein lilluragai atzeman eta irixteak. Ib. 118 (v. tbn. 82). Jainkoaren fedea il duzue. Vill Jaink 81.
" Eskiribu baten hiltzea, biffer un écrit" SP.
Sacrificar.
Arrezkontzen zirenek behar ziotela Yainkoei hil behi ernari bat. Hb Egia 71.
Mortificar.
Penitentzi gogorregiekin beren buruak iltzen dituztenak. Bv AsL 87.
"Amortir un choc, un coup. Zakhu ile batean iotzen badu, ukhaldirik handienak, hilen du, si un coup, fut il le plus fort, frappe un sac de laine, il l'amortira" H. " Zakuak hil zion ukhaldia " Lh.
[Zumaiako ontziak] il baitu geitxo burrunda / [...] Zarauz aurretik. "Ha amortiguado demasiado la velocidad adquirida" . Or Eus 395.
"Éteindre, payer une debte. Zorrak hiltzea aberastea da " H.
Xota iltzeko aña kartik ez. Alz Bern 52.
II. (Adj.).
1. (Lcc, SP, Deen II 192 <hilu>, Ht VocGr, Lar, Aq 63, Añ, Gèze, Dv, H). Muerto. "Desahuciar, ila legez etxi" Lcc. "Hilla, qui est mort" SP. "Semidifunto, erdi illa" Lar. "Gizon illak bizarra otz (AN), a muertos y a idos no hay amigos" Aq 63. "Zakhur hilak eztu saingatzen, chien mort n'aboie pas" H. Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. Cf. infra (III).
Bizar ilari lotsa gitxi. " A barba muerta" . RS 119. Presuna hillaren eta ehortzirik datzanaren pare. Ax 42 (V 26). Ezin biz dezake nere aur illa ere? Mb IArg II 323. Persona hilaren arimaren phausiagatik. Mercy 35. Zazpi urthez etxeki dizüt gizon hila khanberan. ChantP 190. [Maria] lotu zen besatraka dilindan zagon buru hil eta funditu harri. Jnn SBi 46. Zelan aragi ilak, gatz baga, galduten diran. Itz Azald 192. Oilo ilak lumatzen ari nintzan. A Ardi 43. Soldado hileri, orhoitzapentzat. Barb Sup 178. Bildots illaren gogoa. " Cordero sacrificado" . Or Eus 255. Gizon il bat ortzitzera. Ir YKBiz 149. Akher hil bat datza / bere odolean. Mde Po 17. Non abere illa, putrek aren billa. (G-azp). EZBB II 71. Semenarioko apez xahar hilen hezurrak ere ereman zituzten hortik. Larre ArtzainE 200.
[Azeria] buztanetik eldu-ta, sasi-arte batera bota eban, ilkotzat. Bilbao IpuiB 203.
2. (V-ger, L, BN, S; Lcc, Lar, , Dv, H) Ref.: A; Lrq; Holmer ApuntV 27 .
"Amortecido, illa " Lcc. " Zenzu illa, [...] sentido apagado" Lar (s.v. sencillo). "Yeso <hyeso> mate, kisu illa, iyelso illa " Ib. "Aguas vivas y muertas del mar: (c.) ur biziak, ur illak " . " Gizon bihotz hilekoa, homme au cœur mort, dépourvu d'énergie" Dv. "3. sans force, sans saveur, sans piquant. Ianhari hila, aliment peu nutritif, aliment fade. Edari hila, boisson sans saveur, boisson de peu d'effet. Ukhaldi hila, coup faible. 4. sans énergie, lent, apathique dans les mouvements, dans le caractère. Langile hila, ouvrier sans activité. Emazte hila, femme apathique. Sans courage. Bihotz hila, cœur abattu. [...] Ur hotz hila, eau tiède [...]" H. " Ur hila (c,...), tranquilo, blando, agua tranquila. Gizon oso hila, hombre sin ninguna energía" A. " Ur ilak [...] (V-ger), '(las) aguas muertas', eso es cuando la luna es creciente o menguante o la marea baja (el tiempo para plantar)" Holmer ApuntV 27. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
Fedea ere, baldin obrák ezpaditu hila da. Iac 2, 17 (He, TB, Dv hila). Borondatea obra bagerik badakizu gauza ila dela. MRos 10.1r. Konzientzia batzuk dira erne, sentikor, minbera [...]; bertze batzuk loti, hil, lazo. Ax 425 (V 275). Bekhatutan dagoenaren esperantza, fauna, hilla eta probetxu gutitakoa da. Ib. 450 (V 294). Opera mortua. Obra hillak. [...] bekhatu mortalean zaudela egiten ditutzun obra onak. Ib. 542 (V 348; v. tbn. SP Phil 20 obra hil ). Ene amudio hillaren, / zeruko suan pitztera. 121. Amore utsa ta illa dela hitzezko ta mihizko maitanza. Mb IArg I 104. Urdinzen da, galzen ditu orzak eta agiñak ta azkenean gelditzen da indarrik bage ta illa. Ib. 285. Ze prestueza, ze otz ta illa nasan, Zuri esker onak emoteko! EL1 164. Nire fede otz ill au. Ib. 233 (v. tbn. fede hil(a) en Volt 241, Ax 450 (V 294), Ber Trat 58r, Tt Onsa 27, Bp I 46, CatLan 22, Astar II 10, HU Zez 195, Itz Azald 16, MIH 363). Gauza onak egiteko gogo illa izatea. CatAN 59. Obra illak, meritu bageak. Gco II 8. Zeñari geroztik, itsaso-illa deritza. Lard 21 (v. tbn. Zerb IxtS 19 itsaso hila). Eta tristura andi eta biotz illarekin erantzun zion. Ib. 475 (v. tbn. 408). Gorphutz guzia indar, gerlako egina / herioak izitzen nihoiz etzuena / nondik nahi etsaiak zioen ematen / haren gaiak izituz etzen hil egoten. Hb Esk 28. [Sorho hezeegietan] ethortzen da belhar hila eta ihia. Dv Lab 101. [Idi beltza] tontoa eta gogo hilekoa dela. Ib. 237. Langile zain hilekoak, lan guti eginen du. Ib. 270. Koran, edergailu dituelako guziekin, hila da kondairetan, bethi bera, loharkarazten du erakurtzalea. Hb Egia 84. Itzak ederrak eta / amoriyo illa. Xe 187. Etzeukan memori illa. Ib. 370. Beti su hil edo motelean egon behar du. Cocinan 25. (ap. DRA) Ondo illa biar zuan iduki anai Bernardok bere gogua. Bv AsL 121. Ez nahikunde hil bat, bainan nahi egiazkoa. Jnn SBi 171. Ur illen kolpiak / ez dira obiak. (Interpr?). AzpPr 128. Hemengo bereko jendea larria da eta hazkarra, bainan nagi hutsa eta osoki hila. Prop 1905, 113. Kalerna handien aitzinetik izaiten ohi den denbora hilaren pare. Ib. 78. Aguro ekartzeko / etzan jende illa. Arrantz 105. Emen zan berriz, joan zan baino ere ilago, mailadian gora igoteko eskuzalari eldu-bearrez. A Ardi 90. Eluke semea izango [...] abailduago ta gogoz ilago. Ib. 100. Etzaittut oiek bezalako siñesmen illean ikusi nai. Inza Azalp 23. [Asmoa] ain baitzioan mottela ta illa. Ldi IL 103. Gero ikusi zuten langilleak ere ba zirala. Dena motela, dena illa. JAIraz Bizia 53. Mirenekin nagoenean bete ta kezkati, Mirengandik urrun, uts eta il. Txill Let 65. Jitez hilagokoa izan balitz Frantses [...]. "Si François avait été d'un tempérament plus mou" . Ardoy SFran 292. Noiz etorriko da / kai hil honetara / galdu nuen batela? Azurm HitzB 47. Ur illetan, txalupak andiago errekaren bidean. (V-m). EZBB II 125. Gogorra baitzen bizitza, batez ere urte hilen pisua arrastaka generamanentzat. MEIG IX 94.
v. tbn. Tt Arima 31.
(Con reduplicación intensiva).
Ezi bihotza, zu beti hala / ikusiz gibel zauztadala / hotzarriturik orai hil-hila / hoboro nitan eztabila. O Po 15. Kurri pausu hil-hil batean. Prop 1905, 279.
Apagado, tenue, mortecino, mate (ref. a la luz, el color...); apagado, amortiguado (ref. al sonido). "(S), éteint (feu, lumière)" Lrq. " Ori il illa da / ori fuertea da (G-azp)" Gte Erd 200.
Argi hila, edo argi ilhuna. ES 88. [Plazaren] gune bat uspel dago eta hil. JE Bur 27. Argirik eztabe, illak edo illunak dira. Kk Ab I 90. Argi ill, txurixka, illargia esaten diogun ori. Inza Azalp 33. [Lênen talkak] illago du soiñu. "Produce ruido más apagado" . Or Eus 30. Gorri bizia dek [...] eguzkia... Gorri illa [...] illargi ta izarrak. NEtx Antz 108. Illunabar orduetako argi il antzera. Lek ( in MEIG II 124 ).
(Con reduplicación intensiva).
Begi hil-hil batekin begira zagokidan, pareta bezein ixil. Prop 1905, 271.
" Paper hilla, papier biffé, rayé" SP.
[Igeltsu ñabarrak] sorho hiletan khasatzen ditu goroldio, ihi eta belhar tzarrak. Dv Lab 196.
Paralizado. Cf. ESKU-HIL.
Ene beso hila segur phitz lezake. Laph 157 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Perlesiak artua, alderdi bat illa eta aurpegia alde batera okertua. FIr 192.
(En contextos menos frecs.).
Ez itxutu diru hillagana, ezpada Jaungoiko biziagana. Arr GB 136. Pareta hil mutu hek. JE Ber 42. Izkera idatzia bai-baiditake izkera illa. Ldi IL 63. Folklore erdi-hil bat begiratzen alperretan nekatzen dira. Mde Pr 44. [Trenak] an baditu, ganera, bitarte illak, orga eta bagoiak egoten diran lekuak. Erkiag BatB 129. [Erlojuari,] tresna il orri. Vill Jaink 46.
3. "(BN-lab), difícil (camino). Bide hila, camino difícil para conducir coches, p.ej. después de haber llovido" A.
4. "Nul, anullé. Egin dezagun hil, faisons coup nul, annulons l'affaire" Lh.
III. (Sust.).
1. (V-gip, G-azp, AN-gip, L, BN, Sal, S, R; Lcc, SP, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB ) Ref.: A; Lrq; Etxba Eib; Gte Erd 73 y 276; Elexp Berg.
Muerto. "Enterrar, ila enterradu " Lcc. "Amortecerse, ila legez egin " Ib. " Illa obira, bizia sarera " Lar (s.v. (los) duelos [...]). "Difunto, (c.) defuntua, zana, illa " . "A muertos y a idos no hay más amigos, (c.) adiskide gutxi illai ta joan diranai " Ib. "Enterrar difuntos, [...] (c.) illai lurra emon, enterratu " Ib. "Oficio de difuntos, illentzat, illendako ekintza " Ib. "Responso, (c.) erresponsoa, illeen oraziñoa " Ib. " Ill onak, euri ona (BN, R), el buen muerto, buena lluvia. Ilak begia beltz (Sal, R-uzt), el muerto tiene negro el ojo. Hilak uzkia hotza (Sc), el muerto tiene frío el trasero. [...] Illa lurpera, gosea baratzeala (Sal): el muerto al sepulcro, el hambre a la huerta. Ilari uzkutik zuku (R-vid), al muerto, sopa por el trasero" A. " Illa (ildakua) zulora; eta bestiok al dan artian bizi izatera " Etxba Eib. . v. hildako. Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos.
Hilak oro, iaiki huna zuien hobietarik. E 61. Hura resuszitatu da hiletarik. Mc 6, 16 (He, TB, Dv, Ol, IBk hil). Arereanik aterazu / il baten kalaberea. Lazarraga B5, 1164v. Nondik etorriko baita bizien eta illen iuzgatzer. OracAr 206. Ila usteldu ta zurza azi. "El muerto podrece y el huérfano crece" . RS 199. Hilak enterretea. Bet 14. Hil hanitz bi aldetarik: hamasei mila baratu dituzu kanpuan. CartEspBN 449. Iautsiko da lurrera / hill eta bizi guztien / zuzenki iuiatzera. EZ Eliç 46. Lazaro, laur egunetako hil kirastua. Ax 95 (V 65). Hila lupera, biziak asera. O Pr 236 (tbn. en Mok 10). Hill guziak, / diratezke orduan, / hobitarikan ilkhiak. Arg DevB 209. Ikhusi dut ilherri handi bat zeiñetan hil estranjer ororen gorpitzak ehorzten baitira komunzki. Tt Onsa 40. Ha zer usaia zeban! / Hil bat lezake piztu. Lar Gram 389. Ain arrigarria [...] non il bat piztea. It Dial 8 (Ur ill, Dv, Ip hil). Zutzaz enamoratua, / nago kasikan artua / illaren erretratua. Bil 88. Eman zituen hilen othoitzak. Jnn SBi 119 (v. infra HIL-OTOITZ). Hogoi mila hil badira; bertze hainbertze baino gehiago kolpatuak. HU Zez 16. Ezkillak Angelus-ekin / il gaisoen deadarra. Or Eus 424. Hil bat ehortzia zuten elizan. Ardoy SFran 166. Illa alderago, eta ezkilla miñago. (AN-gip). Inza NaEsZarr 885. Illak piztutzeko modukoa zegok. (AN-gip) 'Salda eta ardoa oso onak diranean' . Ib. 887. Izan dira hemezortzi hil eta hamabortz kolpatu. Herr 3-4-1996, 2 (ref. a un atentado). Zaurituak jasotzeko eta illak bertan uzteko agindu. Alkain 133. Il ori geuk eruan genduala. Gerrika 77. Hainbeste hil ekarri behar izan baitzituzten Sokorrin ehorzteko. Larre ArtzainE 251. Lerro hauek guztien, hilen eta bizien [...] oroitzapenetan doaz argitara. MEIG IX 90.
2. (Volt 97, Ht VocGr 389, Dv).
Muerte. "Il se prend substantivement dans cette phrase: Hilean bizian bezala, pendant la mort comme pendant la vie" Dv. " Ilean bizian bezala (s. cant. pop.), tanto en la vida como en la muerte" A Apend.
Ene andere graziosa ezpadakik balia / bai bizian bai hilian bethi oha galduia. E 97. Emaiten zaikunaren probetxua, gure bizi guzira eta hilera heltzen dela. Ins G, 7r. [Semea] igorri du lurrera // [...] hilik zatzanaren / gizonaren / bere hilaz pitzeko. O Po 55. Uliek bere hillez [...] ungentaren gozoa gaixtatzen dute eta hiltzen. SP Phil 81. Haur behar düzü desiratü [...] bada bizian, bada hilian. Mst III 49, 7 (SP dela bizian dela hillean, Ch heriotzeaz; v. tbn. Lç Ins A 3r bai bizian bai hilean, Hm 213 bizian eta hilean, Arg DevB 227 bizi eta hillean, Tt Onsa 155, CatLan 78 bizian eta hilian, Dh 216 ez bizian ez hilean, Laph 133 hilean eta bizian). Bizian ta illean Gipuzkoatarrak / alkarri laguntzeko txit dira leialak. Izt C 242. Illian, biziyan bezala, / segur da naikoren dudala [arnua] . JanEd I 136 (v. tbn. 132, 137, 141 y Or Eus 110). Egona EZ da, aritzea BAI; illa EZ da, bizitzea BAI; egia BAI da, gezurra, berriz, EZ. Ldi IL 71s.
3. "Oscuridad" Bera (tomado de AG 100: "Il, oscuridad, de i, luz y l, privación", que añade en nota: "hoy no conserva esta significación, pero es probable que la tuviera primitivamente"; v. NeolAG ).
IV. (Como primer miembro de comp.).
(v. infra compuestos más lexicalizados o frecuentes).
Autu zuen eriotza menderatzeko eta gizon guziak erosteko il-lekutzat. Lard 457. Ekatxaren ill-soñu garratzean. Ag Kr 198. Il-alarua! Eusko-errija / tamalez ilten eguan. Enb 39. Kanpoan denek hil-sistu, eta guk kantu-ta kantu. Iratz 147. Ostoen hil-zirimola. Ib. 122. Hil da ondikotz! [...] / Eta geroztik haren hil-hatsa bihotzez bihotz dabila. Ib. 148. Entzun dut Aiten boz hori... / [...] Hil auhenka zen ari. Ib. 81. Hil-ikararen lazturak zabaltzen dio agoa. Ib. 151. Il-zelaietara dioan arrotz orri. Zait Sof 150. Beitikoei eskeñi oi zazkien il-adiguriak eskuetan ekarki. Ib. 20. Oiu ortaz eman dio ill-arnasa Aitari. "Ha dado su aliento (el alma) al Padre" . Or Poem 549. Sartu zan Usoa aitaren zerraldoa zetzan areto zabalean. Usoa il-aretoan sartu zanean [...]. Etxde AlosT 93. Usnatu nizun hil-usaina. Mde Po 58. Udazkena, hil-aroa. Mde Pr 370. Gure buruzki zan ill-agiria uts eman du. "Chirografum" . Or Aitork 181. Astelehen goizean goizik hil-danga ilhunak jakinarazten du Sienneko populuari hurbildua ethorri dela hobendunaren hiltzeko orena. Etcheb Zeruari 50 (ap. DRA; cf. infra HIL-ZEINU). [Aingerukietatik] darizkigu igarkuntza ta aztikuntza ta lilluragintza ta il-eskeñiari dagokion oro. Or ( in Zait Plat 153 ). Gantxo, kutxillo zorrotz, / ontzi ta il-aulki, / txerri motza gaiñera. Zendoia 30. Baiña uste det il-asmorikan / oraindikan etzeukala. Insausti 119.
HAUTSA HIL. v. hauts.
ERDI HILEAN. Medio muriéndose, a punto de morir. "Erdi illean billau zeben (V-arr, G-azp)" Gte Erd 265. v. IA HILEAN.
Saul erdi-illean luze-luze etzan zan. Lard 181 (v. tbn. 179). Iakin eban zelan / [...] euken Kontze / erdi-ilean gelan. Azc PB 140.
v. tbn. Akes Ipiñ 30.
ERTZAK HIL, ERTZ-HIL. v. ertz.
EZ HIL BAI HILEAN. Agonizando, a punto de morir.
Leoi guztiz andi bat, / ez ill bai illean, / luze-luze etziñik / zegoan lurrean. It Fab 83 (v. tbn. 84).
EZIN HIL.
a) (Adj.). Inmortal, inextinguible.
Ezillkorra edo ezin illa. CS 200. Aitzindari ditu aphezpiku eta Aita-Saindu, argi ezin hilak. Hb Egia 155.
b) (Sust.). (El) no poder morir.
Ezin-hilak ene baitan ala baidu luzatzen / O heriotze maitea, zerk hau horla berantzen? Onaind ( in Gazt MusIx 151 ).
EZIN HILEZKO (Dv). Inmortal.
Munduaren iabe ezin hillezkoari. EZ Man II 18. Gizon hil beharra eta ezin hillezko gizona. SP POB 87s. Biltzatzu ezin hillezko aberatstasunak. SP Imit I 23, 8 (Ch eternitatekotz). Ezin hilezko herra. Hb Esk 26. Ezin hilezko gure Euskadi. Iratz 26.
GORPUTZ HIL. v. gorputz.
GOSEZ HIL, GOSEAK HIL. etc. v. gose.
IA HILEAN (V-gip, G-azp-goi, AN-gip ap. Gte Erd 265). A punto de morir(se). Cf. H: "Illian dagoana (fB), qui est sur le point de mourir, à l'agonie".
Ija illian daguala. fB Ic I 73. Estu ta larri iya illian / arnasaz bete eziñik. AB AmaE 6. Odolustuta, ia illean. Ag G 158.
v. tbn. Jaukol Biozk 44. Enb 48. Salav 99.
Ikusi naizu iya otzak illean. AB AmaE 389. Eta gosiak ia illian / berriz ainbeste ganadu. Uzt Sas 125.
IA HILEKO. De agonía.
Lenengo, ia-illeko edo agoniako kanpaia joten zan. Etxabu Kontu 75. Ia-illeko kanpaia jo ta il kanpairik ez zala joten-eta. Ib. 75.
HIL-ABESTI. Endecha. v. HIL-ERESI.
Aideak il-abestiak kantatzen ari zitzaizkiela. Etxde AlosT 93 (v. tbn. 97).
HILA HIL. El muerto muerto (está...).
Ahaidetan beretan / labur da dolua. / Hila hil; osoki da / etxetik khendua. Zby RIEV 1909, 107. Hila hil, guk ez diogu egia baizik zor. Eta egia erratekotz, behar dugu erran hura bizi zelarik behinere gorde ez duguna. HU Aurp 64.
HIL-AITOR (O VocPo -th- SP, Dv y H, A). "Une confession ou déclaration que fait un homme mourant" O VocPo. "(O), confession ou déclaration à l'article de la mort" Dv. "Confesión por causa de muerte" A.
HIL-ANDA (Hb, H (s.v. andak)). Andas para llevar el cadáver. "Hilandak, corbillard, bière, brancard qui sert à comporter les morts" Hb. v. hilohe.
Zuretzat ez zen [...] hil-andarik / [...] ez eta lekaimerik otoitz egile. Mde Pr 288. Ill-anda luze eta beltz. EG 1954, 56.
HIL-HANDI. "Buru buruan jo ta il-andi itxi najoan (V-m), le pegué en medio de la cabeza y le dejé medio muerto" A (s.v. andi).
HIL-HANDITU. "Il-aunditu (G), mancar, dejar medio muerto" A (s.v. aunditu).
HILARENA EGIN (Dv). Hacer(se) el muerto.
Handik lurrera eroria / egiten du hillarena. Gy 308 (v. tbn. 248). Bainan ez dik sekulan fidatu behar! Hilarena eginen dik gero horrek berdin! JEtchep 32. Zonbaitek ez dute uste Beltranek hilarena egin zuela, bainan egiazki hil zenean pasatu zela Usuaren xuriketa hori. Lf ELit 99.
v. tbn. Or Mi 50.
HIL-ARGI. "Illargi (B), luz de sepultura" A.
HIL-ARROPA. Mortaja.
Orhaka urhenturik, bi ilharropa handiz eta mungau batez thapatzen die. D. Béhéty GH 1931, 108.
HIL-ATORRA (AN ap. A; Aq (AN), H (-th-)). "Mortaja, illuskia, illatorra (AN)" Aq 550. "Le habit, habillement du mort" H. "Mortaja; litm. camisa de muerto" A. v. HIL-JANTZI.
Illotza zirri batez edo ilatorra batez estalia. Etxde Egan 1961 (1-3), 73.
HIL-AZTI. Nigromante. "Ilazti, nigromante (neol.); litm. 'adivino (por medio) de muertos'" A DBols.
Il-aztiak edo esandako nigromantes diralakoak. Anab Don 139. Emakume illazti bat billazute, arengana galdeka yoan nadin. Ol 1 Sam 28, 7 (Ker emakume il-azti bat; Dv pithona duen emazteki bat ). Endor-en zagon hilazti baten gana badoa (Emazte sorgin horrek hilak mintzarazten zituen. Herr 26-11-1959, 4. "Igarri egidazu etorkizuna illai dei egiñez [...]". "Badakizu Saulek egin dauana --erantzun eutsan emakumeak--: lurralde onetatik erbesteratu egin dauz il-azti eta igarlariak. Ker 1 Sam 28, 8s (BiblE hilaztiak ). Hil-azti eta asmalarientzat ez itzul. "Non declinetis ad magos" . Bibl Lev 19, 31.
(Como primer miembro de comp.).
Bilatu hilazti-ahalmena dukeen emakumeren bat. BiblE 1 Sam 28, 7.
HIL-AZTIKERIA. Nigromancia.
Il-aztikeria legez debekatuta egonarren [...] Israelen egin egiten zan. Ker 1 Sam 28, 3n.
HIL-AZTIKETA. "Ilaztiketa, nigromancia (neol.); litm. 'operación de nigromante'" A DBols.
HIL-BARATZE. Dolmen.
Zazpi hil-baratze, harri-trego edo harri-mahain bat. Herr 25-6-1959, 4.
HIL-BEHARKI (SP A). "Honneurs funèbres (O)" SP. v. hileta.
HIL-BEILA. "(L, Sal, S), vela en torno de un cadáver" A.
HIL-BELAR. "Hilbelhar [...] espèce de réséda" Hb.
HIL-BERRI.
a) (B, BN, S; SP, Dv, H (+ ilbarri)). Ref.: A; Lrq. "Hilberria da, il est nouvellement mort" SP. "Hilberri da, il est nouvellement mort" Dv. "El recién muerto" A.
Beste guzien gisan biztuko dira azken-ill berri oriek ere. Mb IArg I 60. Usakume ill barri ta aragi berodunak. Mg PAb 104. Bazkoz il zaar, / iñaute il berri; / ire ta nere aita / ez tuk ez gose, ez egarri. (Canc. pop.). ADonostia EAlde 1928, 96. Zerri hil berria. Or Eus 145. Hil berri baten iratxo edo arima. Mde Pr 371. Ilberri baten oñazez dagon etxean eztugu sartu nai. Etxde JJ 49. Migel hil berria zen. Ardoy SFran 117. Pio Baroja hil berria dugu. MIH 267. Ordurik beltzenean ere, emaztea hilberri duenean. Ib. 243.
v. tbn. Inza Azalp 80. Txill Let 88. Ugalde Iltz 42. BBarand 27.
( hil berrixeago ).
Aspaldi hilak dire [...] zenbeit. Bertze batzu, hil berrixago [...]. Zerb Azk 75.
( hil-berri(t)an ).
Ill berrian bizia dirudi gorputz illak. Mb IArg I 171. Bere aurra il-berritan. Etxde JJ 267.
b) (G, AN, L, BN, S, R; SP, Urt I 382, Dv, H; ilbarri V; H (V)). Ref.: A (ilberri, ilbarri); Asp Gehi (ilberri). Noticia de la muerte. "Haren hilberria, la nouvelle de sa mort" SP. "Nouvelle de la mort de quelqu'un. Atzo ekharri diote semearen hilberria" Dv. "Oraino bizi ahal da, ezen hil berririk eztugu ukhan, il doit vivre encore, car nous n'avons pas eu nouvelle de sa mort" H. "Noticia de defunción" A. "Toque de campana a muerto cuando la persona fallecida, aunque nacida en Lesaca, vivía fuera. Tiene lugar el domingo siguiente al fallecimiento" Asp Gehi.
Bi kreatura maite haien hil berria enzun zianian. Tt Onsa 123. Eman zioten aurraren ill berria. Mb IArg II 322. Ill berri triste bat etorri da. Cb EBO 59. Aaronen il-berria artu zutenean, negar-malko miñak isuri zituzten. Lard 99. Iñazioren hil berria jakitean, nigar egin zuen. Laph 251. Ontan, izan genduben Albertoren il-berriya. Alz Txib 84. Eda zazute auzoan amonaren il-berria. Etxde JJ 47. Arreba Adelak gaztigatu zidan Domingoren il berria. AZink 100. Hil berri hori mingarria izan da guretzat. MIH 267.
v. tbn. Ber Trat 111r. Lg I 287. Ub 63. Izt C 191. CartAnd 377. Bv AsL 125. HU Aurp 95. Prop 1906, 13. A Ardi 88. Ag G 370. Mok 7. NEtx LBB 74. Alkain 81. Etchebarne 48. Larre ArtzainE 161. Insausti 145. Il-barri: Ag AL 81. Erkiag BatB 133.
HIL-BEZPERA. Víspera de la muerte.
Hil-bespera sakratuan / mundutik partitzean. 123. Ill-bezperan utzi zigun testament gisan. Mb IArg I 387. Urkatuta il-bezperan. NEtx LBB 117.
HIL-BIZI.
a) "Il-bizi (S), estar muy grave un enfermo" A.
Khar hura da haiñ borthitza / non baitu xizpilduren / arimarekiñ gorphutza, / konsumitzen eztela / hil-bizi hari dela. 164. Il-bizi dabil bestea igeri. " Otro nadando huye el morir fiero" . Gazt MusIx 121.
b) (Pl.). Vivos y muertos.
Sakramentu ain andiaren [...] onura gozo ugaria il-bizietara zabaldu zedintzat. EL2 215.
HIL-BIZIAN. "(V-ger-arr-m), estar entre la vida y la muerte" A.
Ats-estuka banabil, / yoranez, irrika, il-bizian. Gazt MusIx 75. Maiteaz gogoratzez / datozkikan gezitan / il-bizian agola errerik? Ib. 183.
HIL-BIZIKO. "Il-biziko (V-m), estar muy grave un enfermo" A.
" Ilbixiko, enclenque" (V-ger). Ort Voc.
Nongue da berau, enbeleko ilbixikuen arpidun eu? Ort Oroig 106.
HIL-BURU. Calavera, cráneo.
Hemen hil-buruak elgarri grimasaka, hantxet zango makhil hezurrak koskaka. Etcheb MGaric 231.
HILDA.
(Estar, etc.) muerto. v. HILIK. Tr. Usado por autores guipuzcoanos y (con más frecuencia) vizcaínos desde principios del s. XIX.
Igon eben gora ta arkitu eben illda. Mg CO 186. Ekusirik ainbeste kalte, astoa illda ta lurrezko onziak apurtuta, zer egingo det? VMg 62. Atzerontz jauzi ziran, ilda bezala. Lard 466. Piperren zañak ebaki, ta ilda uzten dituzte. Sor Bar 43. Eta txabolan ilda egoan sua dot biztu. AB AmaE 367. Morroi baten makilkadeak ilda itxi eban. Ag AL 125. Larrituko nintzateke zu ilda ikusirik. Itz Azald 137. Bota ebezan itxasora ilda egozan gizonak. Echta Jos 265. [Txerria] ilda balkoian ipiñi zuten. Tx B I 156. Ilda zan-arren, bai nasai / zauririk ez aragian. Laux AB 84. Sebastian bere oinpean ilda ikusi zunean. Etxde JJ 211. Patxiko benetan ilda balego. SM Zirik 28. Eta erle danak ilda. And AUzta 101.
v. tbn. fB Ic III 265. JJMg BasEsc 21. Azc PB 335. Or Tormes 67. Kk Ab II 51. JAIraz Bizia 92. Bilbao IpuiB 53. BEnb NereA 122. Ugalde Iltz 24. Salav 82. Alzola Atalak 50. NEtx LBB 316.
HILDAKO. v. hildako.
HIL-DANTZA. "Danse macabre" T-L.
HIL-DEI. "Ildia (ildeia) o aviso de una defunción que de viva voz se daba de una caserío a otro, en las proximidades de Vergara" Eusk 1927, 53.
HIL-DEITORE (Lar, Hb (i-)). "Clamoreo, illdeitorea" Lar. "Sonnerie des morts" Hb.
HIL-DENBORA. Momento de la muerte.
Jangoiko berak agerturik jakiñen dezula zere ill denbora. Mb IArg II 271 (v. tbn. I 61).
HIL-DOHAIN. "Luctuosa, el derecho que se paga por los difuntos, ildoaia" Lar.
HIL EDO BIZI (Lar, Dv), HIL ALA BIZI. A vida o muerte. "A muerte o a vida, il edo bizi, etsi etsian" Lar. "Hil edo bizi sarthu behar dugu hirian, vivre ou mourir, nous devons pénétrer dans la ville, c'est à dire, au grand risque d'être tués" Dv. Tr. Prácticamente todos los ejs. son de hil edo bizi .
[Lengo barberu txaarrak] gitxi estudijau, ta gero ill edo bizi, errezeta bat egin. Mg PAb 45. Prestatu ziran, Erromarrai, il edo bizi, arpegi emateko. Lard 540. Bere burua il edo bizi urari erasorik, igaro zan Endaiara. Zab Gabon 96. Nik behar dut aitzina joan hil edo bizi. Prop 1882, 150. Aurrera, suan jarraitu, ill ala bizi / Jaungoikoaren gloriagaitik batalletan. AB AmaE 187. Zer salbaikeria itsusiagorik gizona eta zezena, hil edo bizi, han ar araztea baino. HU Zez 77. Hil edo bizi [...] eman zion [...] sendagailua. HU Aurp 77. Ez ei zan iñor azartuten euren kontra ill edo bizi iokatutera. Ag AL 64 (v. tbn. G 155). Aidian bota zuan / bai ill edo bizi. / Otxoa etzan juan / batere igesi. EusJok II 169. (v. tbn. EusJok 25) Hil edo bizi, aintzina joaitea du beraz, eta [...] badoa aintzina. Barb Sup 173s. Il edo bizi, ortxe eun bat metrora inguratzen utzi genien. Alkain 149s. Arraultz-tipoko plaza baitzan, rektan nere parera etortzen zan. Nik eutsi, il edo bizi jota. Albeniz 117. Hizketaldi larria, hil ala bizi, bide bila, nahigabez inguraturik. MIH 299.
v. tbn. Izt C 504. EE 1884b, 230. Or Eus 397. PArt Ustez 53 (ap. ELok 424). SMitx Aranz 212.
HIL EDO BIZIKO.
De vida o muerte.
"Il-ala-bizi"-ko azken burrukarako. Ldi IL 106. Ezta gutxi goraberako gauza, il edo biziko baldintza baizik. Vill Jaink 160 (v. tbn. 156). Gorde deirazula ill edo biziko sekretu au. Etxba Ibilt 483. Hil edo biziko erabakiak hartu. MIH 225. (v. tbn. 95)
HIL-EGUN.
a) (SP (sin trad.), Urt IV 368 (hillegun), Dv, H (L, BN, S)). "Jour de la mort de quelqu'un" Dv. "Se dit d'un premier office, d'une première messe qui se célébre pour défunts le jour qui suit l'enterrement d'une personne. Hil eguneko meza" H.
Apaez anaiak hil egunean meza bat emanen dio eta hil meza. Harb 438. Izandu zuen Jangoikoagandik bere ill egunaren berria. Mb IArg II 271. Haren hil-egunetik hamar urteren buruan. JEtchep 59.
v. tbn. EZ Man II 98. Arg DevB 167. Bp II 88. Arb Igand 218.
Etxaniztar Sebastian bertsolaria il egunean egiñak. NEtx LBB 374.
b) "(V, G), le jour des morts" H. v. HILEN EGUN.
HIL-EGUR. Leña de muertos. "Norbait iltzen denean ilaren etxekoak egur berria (bere izenez il-egurra) oianetik kartzen dute (AN-araq)" A EY I 222.
HIL-ELIZKIZUN (Pl.). Funeral. v. hileta.
Urrillaren 18 garrenean egin zituzten Arrasturiko Eliz-nagusian ill-elizkizunak. Alt LB 47.
HILENA ESKAINI.
Etxandretzerik ez baitzeukaten / illenik eskaiñi bage. "Sin ofrecer su tributo a los difuntos" . Or Eus 407s.
HILEN EGUN (B, BNc ap. A; H). "Día de Animas" A. v. HIL-EGUN (b).
Seigarren kapitülia. [...] Domi Sainthorez erraiteko hilen egünaz. Bp II 127. Meditazionea, hazilaren bian, hilen eguneko. Jaur 374. Umiasaindu eder bat iraganik, uste ginuen Hilen-Eguna ere hala-halakoa iraganen ginuela. Zerb Gerlan 35. Illen-eguneko gauaz etxeko leioetan argiak piztea. JMB ELG 90.
HILEN HERRI. Cementerio, camposanto. Cf. ES 88: "Heriotzea, eriaren hoztea, ilherria, hillen herria...". v. hilerri.
Itsas-ertzean ixil-ixillik / illen erria: / arrizko gurutz baten azpian / bere illobia. Jaukol Biozk 36s.
v. tbn. Gy 205. Gernika! / ikusten zaitut hilen / herria iduri. Iratz 32. Gure hilen-herriak zoin diren ederrak! Barb in Zerb Azk 19. Abots aretxek eraman digu / illen errira (kanposantua) Katalin! NEtx LBB 271.
HILEN FESTA. Fiesta de los Fieles Difuntos.
[Hazilla 1.] Saindu guzien besta. [Hazilla 2.] Hilen besta. EZ Eliç LXIV (v. tbn. Harb ũ 2v).
HILEN KAXA. "Iletxe, féretro. Voz arcaica sustituida primero por katabuta, luego por ilen kaja" A Aezk 120. v. hilkaxa, hilkutxa.
HILEN LEKU. Camposanto. v. HILEN HERRI.
Hillen lekhuetan [...] / ikhusten du klarki hetan [...] / hek bezala hill ohetan / nola iarri behar den. Arg DevB 166.
HILEN MEZA. Misa de difuntos.
Hilen meza zergatik ezta orotan bestiak üdüri? Bp II 128.
v. tbn. UskLiB 50. HU Aurp 203. ArgiDL 142. KIkG 88.
Requiem.
Eskatu zuen kanta zezatela illen meza. Mb IArg II 271.
HILEN HOBI. Tumba, sepultura. v. hilobi.
Hilen hobiak ideki ziren. Bp II 49. Konfrariako hilen hobiaren üngürüniala. Mercy 38. Illen obi edo sepultura. Mg CC 248. Lakhet du yendeak / hilen hobi gainean egiten galdeak. Hb Esk 199.
HILEN OFIZIO. Oficio de difuntos. v. HIL-OFIZIO.
Lehen nokturnia akabaturik, hilen ofizioan, Ioben lekzioniaren kantatzera [heldu zenian] . Tt Onsa 91.
v. tbn. EZ Eliç 433.
HIL-EHORTZI.
a) (illorzi Aq 326 y 1206 (AN)). "Entierro, illaria, illorzia, iliyorzida [sic] (AN)" Aq 326 y 1206.
Bere ill-ortzirako ta ill-ondoko mezetarako behar zuena. Mb IArg II 271 (v. tbn. 322).
b) "Illortzi (AN), enterrar" A, que cita a Aq, aunque en éste sólo hemos encontrado la acepción 'entierro'. v. ehortzi. "Entierran, han enterrado [...] ilortzen dute / ilortzi zuten " (AN-arce). EAEL 375.
HIL-EHORZTE (ilegortze B ap. A; -rz- VocB; ilegozte B ap. A; ilozte Sal ap. A). "Deposición del cadáver con sus oraciones correspondientes" VocB. "Entierro, deposición del cadáver" A. "Ilegozte (B, arc), funerales, honras fúnebres" Ib. "(Sal), entierro" Ib. (Es posible que en alguna de las formas citadas se trate de egozte, sust. vbal. de egotzi). v. HIL-EHORTZI.
HIL-EPAI. Sentencia de muerte. v. HILTZEKO EPAI.
Lege bat hautsi zuelakotz, hil-epaia eman zioten. Mde Pr 70.
HIL-EPAILE. Anatomista.
Ill-epalla edo anatomiko ona. Mg PAb 53.
HIL ERAGIN (ill erein V-ger, il erain V-m). Ref.: EAEL 257. Hacer matar. v. hilarazi.
Gurutze batean illeragizu. Gco I 252 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Susana santia arrika ill eragin gura eutseenak. fB Ic II 231.
v. tbn. CrIc 32 y 71.
HILERAKO ETA BIZIRAKO. "Ilerako ta bizirako, socorros para caso de muerte y entre vivos" A Apend.
HIL-ERESI (T-L). Requiem; endecha. "Chant funèbre" T-L (s.v. complainte). v. 1 eresi.
Bere eriotz-urren egiteko il-eresia. Garit Usand 51. Iltzat jo nintzaten, il-eresiak amaitu artean zirkiñik ez egitea erabaki nun. Etxde AlosT 103.
HIL-HERIOAN (V-gip). "Illeixuan fan da, dao, está en las últimas" Iz ArOñ.
HIL-ERRAUTS. Ceniza(s) (restos de una persona muerta).
Saran dugu, Axular, zure hil-errautsa. Iratz 132. Indarrak joanak, mihia idor, / hil-errautsean urturik natza. Ib. 103 (v. tbn. 126).
HIL-ERREZU. Funeral.
Egin ezazute progua Abnerren illerrezuetan. (2 Sam 3, 31). Ur ( in BOEg 521 ).
HIL-ERSEAN. "Il-ersean (R-uzt)" A, que remite a hiletsian. v. hiletsi.
HIL-ESTALKI.
a) (Urt). "Amiculum ferale" Urt II 45. v. HIL-JANTZI.
b) " Hilestagi, couverture de morts, pierre tumulaire" Arch UFH.
HIL ETA BIZI. En la vida y en la muerte, eternamente.
Bethi ere pensatuko dut / Jesus zure herioan / hil eta bizi egoteko / Amudio dibinoan. 154. Egiñ zauzkitzun afruntuak / emanen tut bihotzean, / hil eta bizi egoteko / zurekin gurutzean. Ib. 107.
HIL ETA BIZIKO. Para siempre.
Gure trabenariak ezkontzen dituzten ardo eta ura, dira bi, gorputz batean elkartuak ill-ta-biziko. Urruz Urz 53.
HIL ETA HERIO (V-och; H). "À toute force, absolument. Hil eta herio nahi izan zen ioan, malgré tout quoiqu'il arrivait il voulait s'en aller" H (s.v. herio). "Il da erio, atacar a sangre y fuego; litm: morir y matar (V-och)" A EY III 249.
HIL-ETXE.
a) (Ae). "Féretro. Voz arcaica sustituída primero por katabuta, luego por ilen kaja" A Aezk 294. "Iletxe, andas para el féretro" A Apend.
b) Tumba, sepulcro.
Iru Donamarien il-etxea. ' La tombe sainte des Maries' . Or Mi 120. Illarri ondoan gorputza utzirik ill-etxean sartu baiño len. Or Aitork 236. Il-etxeak, arri landuz egiñak daude. Etxde Egan 1961 (1-3), 77.
c) Matadero. v. hiltegi.
Ondo kostauta, sartu eben idiskoa illetxera. Erkiag BatB 51.
HIL-EHUN (ileun Lar, Añ, H (V, G); illeun A (que cita LE Urt)). Mortaja. "Suaire, drap mortuaire" H. v. HIL-JANTZI.
Bereala atera zen Lazaro bere ileuna edo illoialarekin. LE Urt 56 (ms. 20v mortáxa ta guziéki). Ekarri dituzte Kalbariora [...] bear diran illeunak, illjantziak. J.M. Tolosa EEs 1913, 82.
HIL-EZA (det.).
Gauzak ileza barik ziyorik eztauke. "Sin la inmortalidad" . Laux BBa 126.
HIL-EZKILA (Urt I 26, T-L; ilezkil AN-larr, B; Lar, H; ileskla Sal), HIL-IZKILA. Ref.: A; Asp Leiz2 (agonioko). "Clamorear, tocar a muerto, illezkillak, ildeitoreak jo" Lar. "Glas funèbre; s'emploie au pluriel" H. "Campana fúnebre" A.
Hill ezkilletan. (tít.). EZ Man II 96 (v. tbn. Eliç 79). Soñatuko dire ilezkilak. Galdegineunte, nor il dá? LE Urt (ms.) 1v. Haren hil ezkilari aditzean deia. Hb Esk 163. Hil-ezkilak hasi dira. Dv LEd 184. Hil-ezkila edo hil-zeinu baten pareko. Prop 1911, 140. (ap. DRA) Eragin-berri / zuten il-ezkil samiña. Or Eus 409. Frankoren hil ezkilek eta loraldi horrenak batera jo bide zuten. MEIG I 259.
v. tbn. Atheka 105. ZMoso 56 (ileskila). Hil izkila: JesBih 403.
HILEZKO. "Qui est des morts. Hilezko meta handi bat gelditu zen ur hegian, un grand monceau de cadavres[...]" Dv.
HIL-HEZUR. Hueso de cadáver.
[Il-obiak] il-ezur ta loikeriz beteak. Ir YKBiz 402. Zenbat il-ezur jeki liteke / il zituena apentzeko. Or Eus 254.
HIL-GAU. Velatorio, vela mortuoria. v. gaubeila.
Ill gaua asi zan. Arnoldo, beste elizgizon lagun bi alboetatik zituala [...]. Ag AL 100. Il-gau artan bertsotan azalduko zittun [...]. Etxde AlosT 95 (v. tbn. 93n).
HIL-GOGOR.
a) "Potxia ahoratu orduko, hil gogorra erori zen" Dv (s.v. ahoratu). "Hil hotza, hil gogorra erori zen, il tomba raide mort" H. v. hilotz.
Hill gogorrak dauntza mobimendu gaberik. EZ Man I 46. Sarthu zion ezpata gorphutzetik eta artiki zuen hil gogorra lurrerat. Lg I 319. Utzi zituzten hetarik hogoi milla hil gogorrak lurrean. Ib. 316 (v. tbn. en contexto similar Or Eus 208). Bekhatu benial batengatik, hil gogorrak dire eroriak. Brtc 108. Horra, horra! / Orai hor duk hil gogorra! Etcham 201. Beti gelditu zen hilgogorra. GaztAlm 1934, 74 (ap. DRA ).
v. tbn. He Act 28, 6. Laph 74. Jnn SBi 138. HU Aurp 140. Barb Sup 115. HU in Ox 201. Zerb IxtS 69. SoEg Herr 20-8-1959, 1.
b) "Eri beratz, il gogor (AN-arce), el enfermizo dura mucho" Inza Eusk 1926 (3-4), 6 (tbn. en ZMoso 63).
HIL-GOGORTU.
Quedar muerto y rígido.
Geldi naiela ilgogorturik. (58). LE-Ir.
HIL-GURDI. Carro funerario.
[Hil-herrirat buruz] gure aitzinean iragan ziren bi hil-gurdiak eta ilen aita. Mde Pr 293 (290, 292 hilgurdi).
HIL IDOR. "Hil idorrak euria berekin (BN-baig). Hil idorra llaman los valcarlinos a la persona que muere sin que nadie la llore. Dicen que llueve cuando la entierran" CEEN 1969, 103.
HILIK.
(Estar, etc.) muerto. "Erdi illik dago (B), erdi hilik egin düte (S)" Gte Erd 265. v. HILDA. Tr. De uso gral.
Ze an datz Presebal ilik. Mondr 16. Zuri gomendatzen gira hilik eta bizirik. E 105. Subitoki hilik eror leiten. Act 28, 6 (TB hilik erori; He hilgogorra erori, IBk hilotzik erori ). Gelditu zen illik. Ber Trat 112r. Hilik zatzanaren [...] pitzeko. O Po 55. Ikhusi zinian hora hilik, edo hilzen. Tt Onsa 81. Aur bi urtera etziranak ill-erazi zituen Herodesek [...] Jesus jaio-berria illik utzi naiez. Mb IArg I 139. Hala bizirik ta hilik Santien herrokan herritarrek die jarri haren izena. Egiat 219. Gogora ekartzu edonosbere Elexonetara ekarriko zaituela illik. EL1 13. Gurutze batean illik ikusi artean. Gco II 70. Orxe illik geldituko alaiz, lertuko alaiz. Legaz 29. Atzo bizi zen frango bada hilik egun. Oxald ( in AstLas 74 ). Or jausiko alaz ilik. Itz Azald 99. Lo datzana ta illik dagonaren artian alde gitxi. Otx 13. Mutikoa illik bezala gelditu zan. Ir YKBiz 248. Eramango ai nau, illik, Aide eriogarriak! Zait Sof 153. Bizirik edo hilik, bethi atxemanen nau Harek! Zerb IxtS 76. Ondikotz, illik da. Etxde JJ 48. Lurrean, lagun bi datzaz illik. Erkiag BatB 14. Ez dut nik Mixel hunki, ez bizirik, ez hilik. Larz Senper 68. Borroka geure baitan daramagula eta zorionez daramagula, hilik baikeundeke ukituko ez bagindu. MEIG V 134.
v. tbn. EZ Noel 110. Arg DevB 147. Gamiz 199. Cb Eg II 175. Mg CC 128. VMg 111. AA III 489. JJMg BasEsc 230. Astar II X. It Fab 98. Arch Fab 179. Ur MarIl 31. Hb Esk 223. ChantP 214. CatS 103. AB AmaE 358. Apaol 88. Ip Hil 206. Azc PB 140. Mdg 128. Xikito 7. Goñi 52. JE Bur 88. Inza Azalp74. Or Mi 122. FIr 132. Laux AB 21. Eguzk GizAuz 110. Mde Po 96. Bilbao IpuiB 213. MAtx Gazt 97. NEtx LBB 367. Berron Kijote 217.
Bekhatuei hilik, iustiziari bizi giaizkionzat. 1 Petr 2, 24 (Dv bekhatuarentzat hilik, IBk, IBe bekaturako hil(ik) ). Illik guztiau munduarentzat, bizi nadin betiko Zeugaz glorian. EL1 206.
Barruko pasiño guztiak ilik daukezanak. Cap 84. Illik dago gure fedea. LoraS 74. Gure hizkuntza bederen hilik legoke. MIH 226.
Eskuek deusik eztute hartzen; / besoak hilik dira egoiten / zankoak aldiz eztira igitzen. Arch Fab 121. Abner iltzeak txit min eman zion eta eskuak illik geratu zitzaiozkan. (Interpr?). Lard 185.
HILIK EGIN. "Bee buruba ilik in zuen, se hizo el muerto" Iz Als (s.v. urtrago). v. HILARENA EGIN.
HIL-IKUSKERA (Lar, Añ (ili-)). "Anatomía, examen de las partes de un cuerpo, hilikuskera" Lar (v. tbn. Añ). "Anatómicamente, hilikuskeraz" Ib.
Egin zuan [...] hilikuskera edo aen gorputzeko parteen examina. ErleG 48s. (v. tbn. 48)
HIL-IKUSLE. "Anatómico, anatomista, hilikuslea" Lar.
HIL-HILA. "Amorti, rendu plus faible, moins vif, moins violent. Erori zitzaion gainera, bainan hil-hila, il lui tomba dessus, mais doucement [...]" H.
Egin orde Jainkoaren zerbitzatzea [...] bizi izatu naiz menturaz lazakerian eta hil-hila. Jnn SBi 162.
HIL-HILEAN. "Il-illean (V-arr-oroz-m), (levantar una carga) poco a poco, muy a tientas" A.
HIL-HILIK (Estar, etc.) muerto; casi muerto.
Suge bat zuela ediren / elhur gainean / hedaturik. / Kharuntaturik, harriturik, / hil hilik, bai ere ezinturik. Arch Fab 199. Il-illik dagon kale baten. Kk Ab II 124.
HIL-ITOKA. "Hil-ithoka jatea (BN), comer precipitadamente" A.
Ainhitz ibilki hil-itoka, itotzen eta hiltzen direla. SoEg Herr 5-5-1966, 1.
HIL-ITXURA. "Paleur, hilitxuria [sic]" VocS.
" Ill-itxura egin, hacerse mortecino" VP 40v (Requejo: "morti se uicinum facere, simulare").
HIL-JAI.
Honras fúnebres.
Gorpuaren eroate ta lurpetzak negar ta il-jaiaren usañik ez eben euki. Belaus Andoni 20.
HIL-JALE. Comedor de cadáveres.
[Abereak] ez ekien asko [...] gizon il-jaleak euretaz egingo zituen sarrakio ta odolustuteak. Erkiag BatB 50.
HIL-JANTZI.
a) (V ap. A; Añ (iljanzi), H). Mortaja. v. illuskia.
Geroenean ill janzian sartzen naute. Cb Eg II 101. Zegaz meztitu ta jazten dabe [gorputz illa]? Ill-janzi zatar eten bateaz. EL1 34 ( EL2 39 ilyantzi ). Eta arkitu ziran gorputz-illa gabe, il-janzi edo meztidura utsakin. Lard 536. Monjaz ingurutua, [...] / eta ill jazkaiakin arkituko nazu. Otag EE 1884a, 32. Illak [...] il-yantzietan bildurik. Or Mi 77. Aren amea ba, egiz ildda, il-janzki ta gusti, mai-ganian luze agiri ixan zan-eta. Euzk 1930, 380.
v. tbn. CatElg 152v (illjanzi). Tolosa EEs 1913, 82. A EEs 1916, 110. Ag G 213n. Zink Crit 20. Txill Let 88. Berron Kijote 158. Hil-jauntzi: Dv LEd 183.
b) Ropa de luto.
Orregaitik agiri jakon Mañasiri arpegiko irribarreak ezin ondo estaldu eutsan barruko naigabea; orregaitik ikusten jakon [...] arima saminduaren progua ta biotz errukarriaren illjantzia. Ag Kr 164. Mundakan egin ebezan [...] elizakariak, eta edozein aldetatik ikusten zan gizadia iljantziaz (luto). Echta Jos 257. Paduako uri gustia il-jantziz jarri zan ta umeak kalerik-kale ebilzan "deuna il da" dearrez. Belaus Andoni 20.
HIL-JOALE. Campana fúnebre. v. HIL-KANPAI.
Juale otsak entzuten dozuz, / il-juale itunak. Laux BBa 84.
HIL-KANPAI (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret. "Campana que toca a muerto. Norgaittik ete da ill kanpaia?" Etxba Eib. v. hileske.
Onetan ill kanpaiak asitzen dira. Cb Eg II 101. Il kanpaien dei tristea. Ag Serm 236. Il kanpairik ezin jo il arte. Etxabu Kontu 75. Egun guztietan il-kanpaie entzuten zan. Gerrika 24.
v. tbn. Laux BBa 84. Muj PAm 65. Erkiag Arran 168. SM Zirik 27. NEtx LBB 370. Insausti 75.
HIL-KANTA, HIL-KANTU. Endecha; canto de muertos. v. HIL-ERESI.
Il-kantua, eriotz-kantua ixurtzen zun iñular arexek ao guztietatik. TAg Uzt 269. Belaunikatu zan bere aitaren gorputz ondoan eta onela abestu zun bere il-kanta. Etxde AlosT 95. Gauberdialdera, erminta zarrean ilkantuek entzuten ziran. Alzola Atalak 42.
v. tbn. NEtx LBB 359. Iratz 148 (-kantu).
HIL-KAR. "Pira, hoguera, ilkarra" Lar.
HIL-KARRO, HIL-KARROSA. "Corbillard" T-L.
HIL-KEXU (O VocPo Dv, H y A hilkhexu). "Complainte pour la mort de quelqu'un" O VocPo 70. "Elegía, canto fúnebre" A. v. HIL-HOTS, 1 eresi.
Ezkontidearen hil-kexua, / museen kontra. O Po 47.
HIL-KOLORE (Urt I 477). Demacrado, con color de muerto.
[Lilia] goizian eder, fresko [...]; arratsian itxusi, triste, beltz eta hil kolore. Tt Onsa 97. Aliketá arrás yá angabeturik, ilkolóre, beldurtuzíre Judioak ilzekióten bidean ellegatugábe Kalbariorá. LE Doc 164.
HIL-KOLPE. Golpe de muerte.
Elas pena, pena, triste / sesitu ziñtuena! / Atakatu bezaiñ fite, / hill kolpea zuena. Arg DevB 225.
HIL-KORROKA.
Estertor de la agonía.
Batzuetan, kasik hil-korrokan. Larz HilEspos 66 (ap. DRA).
HIL-KUTXA. v. hilkutxa.
HIL-LARRI. Moribundo, agonizante.
Goierriko baserritar agure bat il-larri omen zegoan. Auspoa 23, 135.
HIL-MEZA. Funeral. v. hileta.
Apaez anaiak hil egunean meza bat emanen dio eta hil meza. Harb 438.
v. tbn. CatS 131. Hil-mezatik nigarrez / itzuli zeneko. Etcham 71. Urte buruetako hil meza saritzat [...] ehun sos. Ardoy SFran 42.
HIL-MEZU (BN, S). Ref.: A; Lrq. "Aviso de defunción" A.
HIL-MEZULARI (El) que da la noticia de una muerte.
Bi gizonak hil-mezulari bazoazin auzo-herrietara, jendakiari hil-berriaren helarazteko. Barb Piar II 198.
HIL-MIHISE (L, BN, S; Urt II 45, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh; Lrq. Mortaja. v. HIL-JANTZI.
Zure thonban / izatu hil-mihisea. 108. Atheratu zen hobitik, bere hil-mihiseaz inguratua. Jnn SBi 25s. Aitaso bat ikusi dut / ahultzen eta xahartzen, / hil mihisea bezala / egunez egun xuritzen. Etcham 162. Aberatsak ere hil mihise bakarra aski. EZBB I 48.
v. tbn. Gy 103 (hill-m.). Ardoy SFran 167.
HIL-MIN.
Huna niagon hil minetan. 'Me voici en mal de mort' . O Po 30.
HIL-NAHI. v. hil-nahi.
HIL NAHIZ BIZI, HIL NAHI BIZI. A vida o muerte. v. HIL EDO BIZI.
Artu eben burubidea, zelan edo alan, il nai bizi, ezetsi ta azpiratzeko alegiñak egittea. Echta Jos 117. Oneik gogo andiaukoak izan diralako, il naiz bizi jokatzeko gertuago egon diralako. Kk Ab II 110.
HIL-OHATZE. "Ilogatze (Sal, arc)" A, que remite a illoe. v. hilohe.
HIL-HOBI. v. hilobi.
HIL-OHE. v. hilohe.
HIL-OFIZIO. Honra fúnebre. v. HILEN OFIZIO.
Kanbon eta Saran eman diren hil ofizioetarat jendea osteka bildu baita. HU Aurp 119.
HIL-OIHAL (L, BN, S; Urt II 45, Hb, Dv, H, Foix ap. Lh; il(l)oial G-azp-nav, L, AN, BN, S, R; Lar, Añ). Ref.: A; Lh; ZestErret. "Mortaja" Lar, Añ, LE UrtVoc. "(Jaur), suaire" Dv. "1.º mortaja, sudario. 2.º paño de sepultura en la iglesia" A. v. HIL-JANTZI.
Ill-ortzirako [...] ill-oialaren eske. Mb IArg II 322. Hil oihalik gabe / [...] zendu zena. Ox 80.
v. tbn. JesBih 417. LE Urt 56. Kortazar Serm 247. Const 30. Barb Piar II 202.
HIL-ONDRA (illonrea Lar y Añ). Mortuorio. v. HIL-OHORE.
HIL-OHOL. "Il-ol (V-gip), cerilla que arde en los templos" A.
HIL-OHORE (BN ap. A; Lar (ilore), VocBN, H (+ ilore); hiluhure Gèze). (Pl.). "Exequias" Lar. "Parentación" Ib. "Cérémonie funèbre, honneur funèbre" VocBN. "Honras fúnebres" A. v. hileta.
Beraz, alageranzia zerbait nahasten da hil ohoretan eta zerbütxü saintietan? Bp II 129 (v. otro ej. en la misma pág.). Meza inzutia Jesu-Kristoren hil ohoretara joitia dela. AR 234. Hil-ohore egiliak / izan dira aingüriak. CantS 23 ( DRA da hil-ohore egilikiak ).
HIL-OPARI. Sacrificio.
Odola gogo badu eun ill-opari eskeñiko ditiogu. 'Cent sacrifices' . Or Mi 135. Enderri guziak tinko / Jesukristori il-Oparian / nork geiago lagunduko. SMitx Aranz 180. Horiek jo itzak, arren, baldin hil-opariak nahi badituk, ez ene Theresa! Mde HaurB 101.
HIL-ORAZIO. Responso. v. HIL-OTOITZ.
Hill-orazionea / zuenean akabatu. Gy 253.
HIL-ORDU (SP (hillordu), Dv, H (+ ill-); iltordu V-arr ap. Gte Erd 265). "L'heure de la mort" SP. "Hilorduko nigarrek maiz ondorio guti, les larmes que l'on verse à l'heure d'un trépas durent souvent fort peu. Hilorduko ahanzten dire adiskideak, les amis, à peine sont-ils morts, qu'ils sont oubliés" Dv. v. HIL-OREN.
Hil-ordu gabe bere onaz emaitza zeginak kausit zezan zahartze gaitza. "Avant que d'être prêt à mourir" . O Pr 238. Beren ill-hordurako arki ditezen [...] ongi prestatuak. Mb IArg I 131s. Ill ordurako gaixuai emoten jakuen orijo-igortzizkua. fB Ic III 260. Hil ordu berean edo, zenbait aldiz, ordu edo egun batzu geroago. Mde Pr 340.
v. tbn. CatLan 58. Dv LEd 158. Mdg 159.
HIL-ORDUKARI. "Casse-cou, téméraire" T-L.
HIL-OREN. "Hora de la muerte" A, que cita a Dv, pero no lo encontramos en su dicc. v. HIL-ORDU.
Zergatik Jinkoak mirakülü hoiek oro egin dütü bere semiaren hil orenian? Bp II 50.
v. tbn. Arg DevB IV. Hb Esk 137.
HIL-OTOITZ (ill- G? ap. A; Lar H), H.-OTOI. Responso.
Mintzo da apezen eta profeten bilguraz hil otoientzat. (Interpr?). Egiat 178. Illotoitz edo erresponso bat. Ezale 1898, 282b. Il otoitz bat egin zuen. A Ardi 84. Il-otoi edo "Requien". Enb 42. Hil otoitzak kantatu hildako txistularien alde. MEIG I 61.
v. tbn. Hil-othoitz: Hb Esk 199.
HIL-OTOIZKETA (Pl.). Funeral. v. hileta.
Andre-Mari eliz-nagusian egin ziran il-otoizketa (elizkizun) ospe aundikoak. Garit Usand 55. Elgezabaldar Telespor-en illotoizketetan. Enb 91 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).
HIL-HOTS.
a) (O VocPo (ilhots) SP, Dv y H (hilots), A). "Complainte ou regret sur la mort de quelqu'un" O VocPo 73. "Chants pour les morts; complainte (O)" Dv. "Ilhots, elegía" A. v. 1 eresi.
Bertanko ilhots haur gaztaroan egina ez izanagati, eritzi dut etzaokeela hemen gaizki. O Po 47. Erromako kanpana guziak berez ill ots tristea banatu zuten. Cb Eg II 194. Aphezak noiztenka hil-otsa ematen du. Dv LEd 184 (v. tbn. 185). Deithorea egizue Abnerren hilotsetan. Dv 2 Sam 3, 31 (Ol, Ker illeta ). 1876 ez zen guretzat hilotsa izan, soil-soilik, nolazpait ere pizkunde-dei bihurtu zitzaigulako, kultur arloan batez ere. MEIG VI 72.
v. tbn. Mb IArg II 322.
b) (iltsa det. V-m). "Paliza. Siempre decimos con el verbo ata (atara): Iltsa atatsa (ilotsa atara dautsa)" Etxabu Ond 114.
HIL-HOTZ. v. hilotz.
HIL-PENA.
Leihoti iauziz, ohoin iduri / hilpenan behar dut itzuri. 'Et m'enfuir, la mort dans lâme' . O Po 16.
HIL-PIZTE. Resurrección (de un muerto).
Holako egitea baino errexago liteke hil piztea. Hb Egia 83. Badoha paganoa [...] hasarre [...]; ez baitu egundaino hil phizterik entzun. Laph 217.
HIL PIZTU (ilpiztu B ap. A; VocB; ilbiztu V ap. A). "Resucitar" A.
(Part. en función de adj.). Resucitado.
Jesus ill biztuaren erreinukoak. Mb IArg I 345. Profetak entzun nahi ez dituztenek ez lukete sinhetste gehiago hil biztu baten erranetan. Lg II 190. Anaztazio hil piztu hura, Antonio apeza eta Julien. Jnn SBi 102. Gabontza zorri il-biztua liberalen saillean sarturik! Erkiag BatB 159 (v. tbn. 165, 138 zorri il-biztua).
HIL-PROGU. v. progu.
HIL-SARTZAILE. "Metemuertos de farsantes, ilsartzallea" Lar.
HIL-SEINALE. Luto.
Ikustenztuelarik plauta sonazaleak, edo musika hilseñalearna. Samper Mt 9, 23 (Hual flauta edo lutozko musika sonazaliak).
HIL-SOINEKO. Mortaja. v. HIL-JANTZI.
Bi eskuak juntatuak, ohe gainean datza / hil soineko duelarik zerume jauntzi beltza. Iratz 157. Il soñekoz jantziko nok. Ataute barruan luze jarriko nok. Bilbao IpuiB 179.
HIL-TRONU. "Catafalque" T-L.
HIL-TXARTEL. "Il-txartelik eztakar gaur periodikuak, el periódico no trae hoy esquela mortuoria (V-m)" A EY III 286.
HILTZAKA. "(V), sin morir. Iltzaka zelan ume zurtzok biziko gara, cómo sin morir viviremos nosotros huérfanos?" A.
HILTZEA ZOR IZAN.
a) Deber la muerte, ser mortal.
Sortuz geroz guziek / zor dugu hiltzia. Bordel 188. Jaio giñan-ta iltzea zor degu. Muj PAm 37. Bainan orok hiltzea / zor dugunaz geroz, / ez dugu zeren izan / batzu besten jelos. Etcham 208. Jan, edan, lo ta eztul egiten dakian gizaseme batek, iltzea zor duen batek. Vill Jaink 129.
b) Merecer la muerte.
Apaiznausiak bere soñekoa urratu zituen, esanez: "Biraoa esan du. Zertako bear ditugu yakille geiago? Zerok aditu duzue oraintxe biraoa. Zer iduri zaitzue?". Ta guziak batera erantzun zuten: "Iltzea zor du". Ir YKBiz 477.
HILTZEKO.
a) (SP (sin trad.), Dv). Mortal. "Hiltzeko gaitza, maladie mortelle" Dv. v. hilgarri.
Gaixotu zala iltzeko gaitzarekin. AA I 430 (v. tbn. III 528 y 571, Cb Eg II 182, NEtx Antz 158 iltzeko gaitza ). Gaitz au iltzeko miña ez da. Lard 425. Hiltzeko edari. Dv Mc 16, 18 (He edari hilgarri ). Sukhar borthitz bat lotzen zaio, hiltzeko sukharra. Laph 229. --[Egia dok] perretxiku benenozuak jaten dituzuela? --Iltzekuak balitzozak ez intzake oin nerekin berbetan jardungo. SM Zirik 62. Hiltzeko zerbeit edaten badute, ez diote kalterik eginen. Ardoy SFran 349.
b) Destinado a morir.
Iltzekoen Ledania asitzen da. (Interpr?). Cb Eg II 91 (Dv LEd 165 hiltzerako othoitzak ). Ez behi, ez hiltzeko aziendentzat. Dv Lab 94s. Larrituten da kanpo guztia zotin eginda / zer jazoten zan illtekoagaz asmau ezinda. AB AmaE 445. Pozu bat nun garbituten ziran oparian eskini bear ziran bizidun iltekoak. Itz Azald 126 (v. otro ej. en la misma pág.). Iltzeko zezenak jokatu ziranian plaza berriyan. Iraola 133 (v. tbn. Echag 87 iltzeko zezenak, Echag 231 zezen illtzekoak ).
HILTZEKO EPAI, HILTZEKO SENTENTZIA. Sentencia de muerte. v. HIL-EPAI.
Iltzeko sentenzia bere gañean dauka. AA III 572. Berari ipini arren iltzeko sentenzia. Izt C 189. Iltzeko sentenzia emanda gero. Lard 450. Iltzeko epaia edo sentenzia emateko. Ib. 445. Yesusi iltzeko epaia eman ziotela. Ir YKBiz 482 (v. tbn. 494, 496 y 527).
HILTZERAINOKO. "Impenitencia final, iltzerañoko, ilarteko damubagea" Lar. v. HILARTERAINOKO (s.v. hilarte).
Zakur amorratuen gisako gose ta egarri ito edo iltzerañokoak. Cb Eg II 206.
HILTZERA KONDENATU, HILTZERAT KONDENATU. Condenar a muerte. v. HERIOTZERA(T) KONDENATU.
Gizonaren Semea libraturen zaie Sakrifikadore prinzipalei eta Skribei, eta hura kondemnaturen dute hiltzera. Mt 20, 18 (SalabBN, Echn (h)iltzera k., TB, Leon hiltzerat k., Hual iltra k., Samper hiltzeala k.; He heriotzerat k., BiblE heriotzara k.). Hekien heldu zitzaien / azkenean kolera, / ezen guztiak zituzten / kondenatu hiltzera. EZ Noel 119. Hala egiten ohi zuten hiltzerat kondemnatuak zireneen alderat. Lg II 279. Zein errubagarik kondenadu eban Pilatosek kurutze lotsagarrian iltera. EL2 220. Urtharrilaren 16an 1793an kondenatu zuten Luis XVIna hiltzera. Elsb Fram 108. Hiltzera kondenatürik denian gaizkigile handien bat bezala. Ip Hil 163. Bizia utz dezaguzu eni eta ene populuari: hiltzerat kondenatu gaituzte. Zerb IxtS 74. Hiltzerat kondenatuak zirelarik, bieri barkatu zioten Karlos Kintok. Ardoy SFran 79.
v. tbn. Hiltzera k.: Gç 48. He Gudu 144. UskLiB 38. Gy 91. CatS 47. Jnn SBi 29. Zby RIEV 1908, 413. CatJauf 59. Hiltzerat k.: Jnn SBi 159. Lf Murtuts 51.
Hacer mortal.
Birjina sainduak hil behar izan du [...], sumeti zadintzat lege jeneralari, zeinak kondenatzen baititu hiltzera gizon guziak. Jaur 366. Noiz-eta bere bekhaitiagatik ohiltü beitzütian [Adam eta Eba] lürreko Pharadüsütik, eta kondenatü hiltzera. Ip Hil 7.
HIL-HURREAN. A punto de morir. v. hilurran, hilurren.
Il-urrean zetzala. Etxde JJ 278.
HIL-URRIN. "Illurrin (AN-egüés, B), olor de muerto" A.
HIL-URRINDU (illurrindu AN ap. A). Heder, oler a muerto.
Augábe il urrindurik bekála dágo arima bekátu mortálean. LE Urt (ms.) 93v. Il-urrindurik arima gorputz likitsain barnean. (357). LE-Ir.
HIL-URTE. Año de la muerte.
Zeure il-urtearen gomutakitzat. Enb 51.
Zeure emeretzigarren / illurte urrenian. Enb 44.
HIL-XEDE. Intento de asesinato.
Akusatua da ez bakarrik hil-xedez, bainan ohointzaz eta diru-urhe faltsu bat kurri-arazi nahi izanik. Lf ELit 174.
HIL-ZAHAR (ilzar V, G, AN-erro, B ap. A; SP, H (s.v. hilberria)). "Ilzaharra, mort il y a long temps" SP. "Muerto de varios días" A.
Santxo beno bost urthez hil zaharrago nizalakoz, niri ta ez hari printze harez mintza zite, dakidalakoz harek beno gehiago berri. Egiat 180.
HIL-ZAHARKI.
Il-zârki, bizi dugun gizona! 'Hombre, que muy luego de muerto, vives aún con nosotros' . Ldi BB 162.
HIL-ZEINU (BN-arb-baig, S (zeñü)). Ref.: A; Lrq; Satr VocP (zeinu). "Campanas que anuncian la muerte de alguien" A. v. HIL-KANPAI.
Ez baitzen San-Choanen ezkilarik, etzuen Frantsesek ukan hil zeinurik. Ardoy SFran 266s. Hil-zeinua [...] joa dago. MEIG VIII 44.
v. tbn. Mercy 35. Prop 1911, 140 (ap. DRA). Iratz 189. Xa Odol 109.
HIL-ZULO (V-gip ap. EAEL 386 ), HIL-XILO. Tumba. v. hilobi.
Ondar bustian idiki ezazute il-zulo bat biondako. Or Mi 150. Mauleko hil xilo egilia zen ilherrietan. Herr 1-2-1962, 3.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper