OEH - Bilaketa

3546 emaitza etxe bilaketarentzat

Sarrera buruan (346)


Sarrera osoan (499)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
etxe.
tradizioa
Tr. Etse, documentada ya en Lazarraga, se encuentra en roncaleses (también en MRos 14.1r), salacencos y algunos alto-navarros antiguos, así como en vizcaínos, sobre todo antiguos o de zonas marginales; alternan etxe y etse en Refranes y Sentencias (etse en RS 6), Capanaga (etse 114) y Zavala (etse y etxe en RIEV 1907, 543); emplean siempre etse: Fray Juan de Zumarraga, Micoleta (6), CatAnz (6), Barrutia, Olaechea (1), CatLlo (42), Samper (Mt 2, 11), Mendigacha (136), Akesolo (Ipiñ 18, etze). También se encuentra etse en los Cantares de la quema de Mondragón (53), en EneB 9, EgiaK 88, BBizk 22, Ur BulAl 32 y en Marijesiak de Gernika (Balad 195). En el códice A de los Refranes de Garibay aparece siempre etxe, en el B etse; Añibarro emplea etse en la segunda edición de Esku Liburua (59) y etxe en la primera (13). Al Norte hallamos algún ej. de Sauguis (116). Hay además etse en CartAzp (125) y en HaurB de Mirande (debida al ed. G. Aresti). Itxe aparece en Isasti, Mendiburu (tbn. etxe), Luzuriaga (itxe y etxe en p. 9) y CatUlz (30).
Onom.: Totum quod habeo de Isxaverre. (867). Arzam 232. Aqueila nostra casa que ha nomne viengo echea. (1260). Arzam 230.
sense-1
1. (gral.; IC 447, Deen I 37, SP, Urt I 6, Ht VocGr, VP 23r, Lar, Aq 766, Añ, Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H, VocB ), etse (V-ple-oroz-arr-ger, Sal, R; Lcc, Madar 108r, Mic, Añ, Dv (etze , V-centr.)), itxe (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill-araq-ulz-olza-gulina; Deen II 12, Lar, Añ) Ref.: A (etxe, etze, itxe); Bon-Ond 772; Lrq; BU Arano; Iz ArOñ, R 302, 292, Ulz (ítxak), UrrAnz; Holmer ApuntV (etze); Etxba Eib; Elexp Berg; EAEL 65; ZestErret .
Casa, hogar. "Domum [uocant] echea " (voc. de A. Picaud, s. XII). TAV 2.2.12. "Casa, etxea " (Voc. de Marineo Sículo, 1533). Ib. 3.2.4. "Acoger en casa, etsean artu " Lcc. "Llámase a la casa Ychia, que quiere decir 'cerrado', y agora Echea y también etsea, y a la que está cercada de pared o tapia, llaman Ormaychia " Ech 15 G 139. "Alborotar la casa, etxea beera ekarri " . "Cuando viene acompañada del posesivo, es costumbre suprimir la palabra. Andresen etxean, Andresenean. Andresen etxetik, Andresenetik. Gurean, guretik, gurera, etc., por gure etxean, gure etxetik, gure etxera " A. " Etxeak bear, da bideak ekarri (G-bet), la casa los necesita y el camino los trae (se dice cuando una madre nada hacendosa tiene hijos bonachones y laboriosos)" Ib. " Itxak, las casas; itxan ingurúe, el contorno de la casa; itxekértian, entre las casas" Iz Ulz. Refranes con etxe o etse, no recogidos en este artículo, se encuentran en el diccionario de Azkue (s.v. etxe) y además en: RG a31, a1, b14. RS 6, 82, 210, 237, 253, 287, 317, 417, 441, 442, 443, 463, 469, 473, 527, 537. RIs 48. O Pr 100, 110, 135, 170, 284, 349, 409, 486, 560, 579, 626. Aq 63, etc. Cf. basetxe, bazterretxe, etc. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos (hay además una abundante documentación medieval). El ines. etxen es la única forma empleada en muchos textos suletinos (tbn. en AR 382 y en Mendigacha etsen ): zur'etxen (O Po 16), bere etxen (Bp II 100, Mercy 27, Arch Fab 95), etc.; unos pocos autores de este dialecto alternan etxen y etxian aparentemente en contextos similares: Dendaria bera etxian (Etch 624). Ene etsaia etxen (ib. 128). Jinkotiar hon baten etxen (Ip Hil 157). Aphez handien etxian (ib. 162). Etxian sarthürik (UNLilia 6). Nihaor etxen berbera / ari othoitzian (ib. 6). Ihur ere arrapostürik enian emaiteko etxian (Casve SGrazi 108). Ene semia diat etxen (ib. 88). v. tbn. Egiat 159 (etxian ) y 218 (etxen ). Fuera del suletino hay al Norte etxen en Prop 1876-77, 57, HU Zez 33 y 55 (en todos los casos etxen sartu ), Lf Murtuts 29, Mattin 50 y Xa Odol 232. En suletino además de etxeko (Bp I 127) hay etxenko en AstLas 18, Etch 174 y ChantP 350 (v. tbn. etxeko).
Gipuzkoarrok sartu dira / Gazteluko etxean. Beot 66. Zure alabaen etse jauxi orri urgazi bear deutsagu. fJZ 98. Ene etsonetatik <eso-> joanen da. (Yerri, 1539). ReinEusk2 78 (v. tbn. ib. 124 <ese>, en otro texto tbn. de la zona de Estella (Metauten, 1582)). Albadagik, ioan adi elizara goizian, / Ieinkoari han gomenda bere etxe sainduian. E 15. Edifizio bat Iainkoaganik badugula, etxe eskuz egin eztén eternal bat zeruetan. 2 Cor 5, 1. Etxea eskobatzen. Lc 15, 8. Etse banatan bizi zirean. Lazarraga A11, 1179r. Alkar aditu ezpadagie, / ez dabil ondo etsea. Ib. A24, 1196r. Itai lelo, ibai lelo, / etxean arai leloa. Ib. B32, 1205r (no es seguro que se trate de etxe 'casa'; podría ser una voz sin sdo., usual en los estribillos). Atean uso etxean otso, ala bizikidea gaso. RS 133. (v. variantes en RIs 44 y O Pr 107) Alaba gaizki ezkondua itxera biur. RIs 3. Errik bere lege, itxeak bere aztura. Ib. 32. Zeren geure baithan barrena, geure etxean, [...] emaiten baiteraku behar dugun nabusia eta erakuslea, zein baita konzientzia. Ax 421 (V 273). Etxeko gauzaak gati begiretan kuidadu gitxi. Cap 113. Etxeko sua etxeko hautsaz estal. O Pr 170. Etxera-seinalea emaiten du, batbedera presta bedi. SP Phil 544. Huna non bizia heldu den / Herioaren etxetik. 138. Afari onek eroan deust / etsean neban guztia. Acto 444. Betiko beretzen zituen [andreak] senarra, etxea ta itxeko ondasun guzia. Mb IArg I 178. Jaunak Estanislaoren anima eskojitu zuela ta bere jakintasunaren etxe edo tenplo bizi egiteko. Cb Just 84. Hizkuntz bakoitzak ditu, hitzegiteko, berezko ta bere etxeko hitzak. Ub 3.
( s. XIX) Beti da ondo berez semeren batek eruatia etxia. Mg PAb 108. Nun topaduko dot beste etxe edo ugazaba bat? Mg CO 139. Aunz bat zijoan basora / antxumea etxean itxirik / okulluban ondo gorderik / irten ez zezan kanpora. Mg ( in VMg 93 ). [Zer] errespetoa zorko etzaio Jaunaren etxe edo Elizari? AA I 527. Ordu onean etxera bear dezu. Ib. 588. Badirala emakumeak, etxean egotea baño naiago duenak gizartean atxurrean. AA II 91. Euren etxe edo familijak aurreratuteko. Astar II 31. Ongi laiteke, etxerakoan, guziek elgarrekin erraitea [arrosarioa] . JesBih 417. Leaburun, Guriaga esaten zaion etxearen mugapean dago ugaio iturri bat. Izt C 97s. Lurrezko eta lastozko etxeak. Hb Egia 64. Kirsch wasser etxekoa [...]. Kirsch wasser gisa hau hain ona da eta eta gostu bera du zoina erosten beitute hainitz khario. ECocin 52. Bazkaldu eta gero / etxe aldera asi. PE 114. Etxera baño len erori eta kanpoan lo egiña da. Urruz Urz 55. Lotu ziren etxerako bideari. HU Zez 57.

( s. XX) Etxeak añako baga zuri sendoen artetik. Ag Kr 30. Zer! Etxera konparsa ikusi gabe? Iraola 108. Badakitela gurasoak, onelako zeregiñetan, etxea jasotzen. Ag G 42. Etxea beteko gizona! Jeeesus! Ib. 214. Gauden eskualdun! Etxean lehena ez othe da hobe, ezen ez eta auzoan azkena? Barb Sup VIII. Etxea bete jente batu zan. Or Tormes 107. Bere amak gure mutila etxeko zuen, baño biotz oneko pinpirina batek biotza bete zion. FIr 131. Nere etxea irea dala badakik. Alz Ram 103. Apari-bazkari ta etxetik kanpoko otordu guziak utzi ditut. Lab EEguna 111. Lapurrek, erdi-etxekoa eta erdi-kanpokoa izan bear do. Lek EunD 39. Diosala egizue, esanez: Pakea dela etxe onetan. Ir YKBiz 196. Berak ere ez du etxera griña aundirik gizagaixoak. Or QA 40. Emakume ederra, etxean gerra. Etxde JJ 106. Etxean artalde bat badegu. NEtx Antz 20. Gu etxerat orduko euria burrustan hasi zunan. JEtchep 44. Ederkiago gobernatu du etxea. Arti Ipuin 78. Etxeko irugarren bizitzara eldu nintzanean. Ugalde Iltz 17. Arimako etxea utsik eukiarren, ez gera jabetzen. Vill Jaink 143. Eskualdunak mundu zabalean / Zonbat dira etxea gogoan! Ardoy SFran 356. Erregin-etxe zoragarria eskeiñiko dit dotean. NEtx LBB 221. Benitok etxea ipurditik ateratzen zuan orrelakoetan. Ib. 67. Nork agintzen du etxian: / zuk ala andreak? (In Uzt LEG II 166 ). Etxeko arropa zikina nahiago dudala etxean garbitu. MIH 217. Euskal etxeko borroken kondairak ez digu argitasun larririk eskainiko. MEIG VI 79.
azpiadiera-1.1
Etxarunz abiatu zan. Bv AsL 180 (v. tbn. ed. 1885, 239; cf. etxarunztu s.v. etxeranztu ).
azpiadiera-1.2
Demiku eritxon etxebiko baserri bat. Echta Jos 39 (cf. infra ETXE-BIKUNTZA).
azpiadiera-1.3
(Ref. a las personas que viven en una casa).
"Hire semea bizi duk". Eta sinhets zezan berak eta haren etxe guziak. Io 4, 53 (He, TB, Dv, LE etxe; EvS, Ol, Leon, Ker, IBk, IBe etxeko, HeH etxadi).
azpiadiera-1.4
(Fig.).
Eta oiñarri oien gaiñean Moralaren etxea jaso nai duenak. Vill Jaink 80.
azpiadiera-1.5
Linaje, tribu, conjunto de servidores de una gran familia.
[Faraok] ordena baitzezan hura [Ioseph] Egipteko eta bere etxe guziko gobernadore. Act 7, 10. Israelen etxea da Iauna baithan fidatzen. EZ Eliç 264. Olandak ukatu arren / Austriako Etxea. FProsp 61s. Biso-Rei, Kargudun ta etxe andiko seme guziei. Mb IArg I 205. Zein tribu, familia edo etxekoa zan Dabid? Ub 40. Amabi etxe edo familiaetan, nor bere buruarekin jarririk. Lard 30. Agur egiten darotzuete saindu guziek, bereziki Zesarren etxekoek. Dv Phil 4, 22. [San Estanislao] Poloniako etxe andi, noble eta aberats bateko jatorria zan; etxe artatik elizako guraso sonatu, kapitan azkar, [...] eta gizon andi asko irten ziran. Arr May 191. Jakopen etxeko errege izanen da menderen mende. Jnn SBi 37. Ez naz izan bialdua, Israelgo etxeko ardiakgana ezpada. Itz Azald 63. Yose ere, Dabiden etxe ta etorkikoa zalako, [...]. Ir YKBiz 20.
azpiadiera-1.6
Casa comercial, empresa. "Firma industrial o comercial. Orbeatarren etxia, antxiñatik ezaguna itxasuen bestekalderañok " Etxba Eib.
Diru hau guzihau ezarzen duela merkatari baten etxean. Ber Doc 108r. Daga espatak eragin ditut armero baten etxean. LasBer 576. Martinez inpresorearen etxea. Iraz 1 (v. tbn. en contexto similar: Arz 1, El 1, OA I, Cb EBO 2, Añ LoraS 1, Mg CO I, VMg I, Lard I, Alzola Atalak 129). Esne-etxerik handiena "Los Pirineos" deitzen da [...]. Hiriko hamar karriketan baditu etxe horrek saltegiak. Zerb Metsiko 210. "Columbia" gramofono etxeak joaldi ori diskoan badu. Lab EEguna 101. Edango yabek ardao onena Gomez-etxian. Laux AB 81. Ogasun-paperak eta gañerantzeko gauzak salerosten jardun oi diran Bazkun eta Etxeak. EAEg 4-11-1936, 213. Permaco komertz-etxearen fagoretan bailitzake. Mde Pr 58. Olaginak dira kanpoko firma bat, etxe-adarrak dituena beste tokitan ere. Herr 28-6-1956, 3. Mondragoeko Cerrajerak jarri zituan Jaturaben makina-etxeak. And AUzta 97. Etxe askotako representazioak ibiltzen zituan. Alkain 36. Lengo etxeak edo lagundiak ez eban [zubia] egin. Etxabu Kontu 141. Valverde etxeak liburu hau argitaratzean egin duen lana. MEIG II 93.
azpiadiera-1.7
Edificio (gralmte.) público. "Beaterio, andre jainkotien etxea " Lar. "Estafeta, postakarien etxea " Ib. Cf. APAIZ-ETXE, ardanetxe, BAINU-ETXE, HERRIKO ETXE, etc.
Monesterio santu debotoa, / Jaunaren graziaz eben jarria, / etse prenzipala eta barria. Lazarraga B15, 1180v. Eta ainbeste atzerapena, bekatuzko etxea itxiteko? [...]. Ta onexek dira okasiñoko etxea ez largetako asmu eragozgarriak. LoraS 27. Pobre eskekoen on ta bearrerako egiten dirian miserikordiako etxeak. Ib. 163 (v. tbn. miserikordiako etxea GavS 4). Ene etxea othoitzeko etxe bat da mundu guziarentzat. Lg II 226. Sinagogan edo eren batzarreetako etxean. AA II 44. Gaba igarotera emakume galduen etxe batera. Ur MarIl 46. Othoitzeko etxe edo komentuetan. Hb Egia 103. An ere Ordenako etxe bat jarri zuan. Bv AsL 133. Haur-umezurtzen etxeetan. HU Zez 100. Buenos-Airesetako [...] Eskual-etxea. JE Bur 212. Kartuxa-etxe paketsu artako ibilguetan maite-bizitz egiten dirautenekin. 'Chartreuse' . Or Mi 80. Kai-Idazkolak bere etxea izan bezate. "Dispondrán de domicilio propio" . EAEg 15-1-1937, 810. Euskal idazleen etxe bat eraiki behar duela Baionan. Mde Pr 57. Hasi zen dirua pilatzen haren negozioekin, haren etxeekin (hospe txarreko etxeekin). Arti Ipuin 56. Kofradia Zarreko etxeaz zer edo zer esan daigun. Etxabu Kontu 105. Uztaritzeko serora beltxen Etxeak ordutsukoak dira. Larre ArtzainE 261. Salgai dagoela edizio berri au [...] Euskaltzaindiaren etxean Bilbon. MEIG III 135.
azpiadiera-1.8
Constelación.
Hipuinak diote ezen beiñ batean Justiziak lurrean lekurik arkitzen etzeuala, gogaitu ta iges igo zala zerura, ta ifiñi zeuala bere bizitza balanzaren etxean. Lar SermAzc 45.
azpiadiera-1.9
(Como primer miembro de compuestos). " Etxe-azienda (Lg), animal domestique" Dv. "La planta de la casa [...] etxe oroia (G-goi)" AEF 1925, 21. "El alero, etxe-egala (AN-5vill)" AEF 1929, 85. " Etxe-eunak kale-eunak baño iraupen obea izaten zula esaten dute " Iz LinOñ 182. " Etxekantal, etxearen ertza, izkina. Bizikletia labandu eta ixa etxekantala jo najuan buruakin " Elexp Berg. Cf., para compuestos más lexicalizados, ETXE-ATARI, ETXE-BAZTER, etxejaun, etxandre, etc.
Ikhus ene lastima. / Etxe-kharrean nagoela / Zeruan dut erresuma. 157. Etxe-sukaldetan. Mg PAb 128s. Umia ilteko pelleburuban daguala [...] emoten dana, bateatu baga il eztedin. Oni deitza etxebautismua. Astar I 129. Krijadubak ezpadabe egiten etxezereginak baño. Astar II 241. Etxe-arratoia ta soro-arratoia. It Fab 34. Etxe ihizi eta basa ihizi [...] bai eta asko bertze gauza. Prop 1906, 86. Etxe-pakea ondatu. JanEd II 107. Etxe-arnoz xahakoak lehertzeko heinean betherik. Barb Sup 163s. Etxeen aurreko aldetan ezartzen badittuzte bere ixkillo edo armetako etxe-arriak. Inza Azalp 16. Ke urdin bat zarion etxe kaxkoari. Iratz 13. Etxe-sarrera. Mde Pr 100 (cf. infra ETXE-SARTZE (b)). Ogibide ta etxebabesa nun aurkituko pentsaka jarri zen. Etxde JJ 190. Etxe indarrak orra nun diran / Jesukristoren soldadu. Basarri 24. Etxe leio guziak itxita. Ugalde Iltz 17. Etxe-amodioa ez baita mugatzen. Xa Odol 203. Ardi-gasna, etxe pastiza eta arnoa. Larre ArtzainE 59.
v. tbn. Añ EL1 82. VMg 27. Prop 1897, 247. Prop 1906, 86. Lf Murtuts 16. Erkiag BatB 50. NEtx LBB 264. Ibiñ Virgil 42.
azpiadiera-1.10
( Etxe en composición, con valor de objeto). "Encasamiento, reparo de casas, etxeberritzea " Lar. " Etxe-zuritzia, encalado de la casa" Etxba Eib. " Sanjuan aurreko etxe-garbitziak darabiz aste onetan " Ib. " Etxe-onragarri, honra y prez, orgullo de la familia o casa, la figura de la casa. Bai, seme au daukagu etxe-onrragarri " Gketx Loiola. Cf. infra ETXE-ZAINTZAILE, E. -HONDATZAILE, E. -KALTEGARRI.
Niori estimazio gutiago guratsoai baño. Andik ainbertze etxepartitze; andik idukitzea guratsoa zokoan alesta bekala. (99). LE-Ir. Ez etxe lapur izan, ez etxe lapurrei lagundu. VMg 28. Etxe-saltze. JE Bur 131. Lenengo alaba eta / gero emaztiak: / --Orrek eztira, Martzeliño, / etxe-mejoragarriak. EusJok II 123. Ainbeste lapurreta, etxe-erretze ta eriotz ikusita. Or SCruz 119 (v. tbn. Lab SuEm 172 y etxerretze SMitx Aranz 97). Asi naiz etxe-garbiketan. Or Tormes 45. Etxe-eraikitzalleai eta injenieroai. TAg GaGo 75. Aurrerantzean, etxe-miaketak ugariago eta estuago egingo dira. " Registros domiciliarios" . EAEg 21-4-1937, 1540. Engrazi ezkon-nahasle eta etxe-nahaslearen maikide. Etxde JJ 131. Lenbiziko lana, etxe-garbiketa ziteken. Ataño TxanKan 58. Etxe-apurtze ori ikustea. MEIG VII 47.
azpiadiera-1.11
(En composición, con sentido colectivo). "Acera de casas, etxe errenkada, lerroa. (Lat.) Domorum series" Lar.
Baddoat errian etxe-sail bat; zutunik balegoz etxeak, [...]. "Solar de casas" . Or Tormes 93. Erregebidearen ezkerretarik etxe-lerro bat. JE Ber 74. Errekaldeberrin etxe-bloke 120 bizitegiko bat. Arti Ipuin 56. [Beni Isgen] ezin esan alako lur-oker eta etxe-korapilloa zan. Anab Aprika 56.
sense-2
2. (V, G, AN, B, L, S; SP, H) Ref.: A (aretxe, zerra, zerratu); Giese MolinS 621; SM EiTec1 (barauts-, epaiki-); Iz ArOñ .
(Gralmente. como segundo miembro de compuestos). Armazón; hueco donde se coloca un instrumento u objeto. "Organetxea, le corps de la charrette" SP. "Areetxe" Izt C 232 (en una lista de elementos relacionados con la labranza). "Goldetxe (G), l'ensemble, tout l'appareil qui constitue une charrue" H. "Zerra-etxe (V, G, AN, L), armazón de la sierra" A. "Zerra-etxean koka-alako zuraren zerratzen ari gara (B), estamos aserrando un madero que justamente cabe dentro del armazón de la sierra" Ib. (s.v. zerratu). "Aretxe (V-ger-gip), armazón del arado" Ib. "La casita de las muelas, etxia; tbn. eheetxia" Giese MolinS 621. "Barauts-etxe, portabrocas" SM EiTec1. "Epaiki-etxe, portasierras, arco de sierra" Ib. "Nabarretxia, la madera donde se fija la cuchilla" Iz ArOñ (s.v. etxe). "Burtétxia, ará-etxia, burdiñaa-etxia, balda-etxia [sin trad.]" Ib.
Arrogo etxia. Mg PAb 134 (en una lista de elementos de ferrería). Bere bi idiak artu, il, are-etxearekin su-eginda, egosi, eta bere erritarrai jaten eman zien. Lard 229. Golde-etxea autsi zen; zumarra, ta endaitza uztarriarekin deramate. Or Mi 114. Badira arheak, lurraren plegu eta izurdura guzieri oraino hobeki meneratzen direnak. Hortzak ez dira arhe-etxe bati finkatuak, bainan kadena malin batzueri josiak. Gatxitegi Laborantza 53.
azpiadiera-2.1
Caja, recipiente.
Zakuaren barnean arbela edo lapitz-taula beltza, bere luma-etxe arkatz eta gomendako. Larre ArtzainE 13.
azpisarrera-1
HERRI-ETXE, HERRIKO ETXE. v. herri.
azpisarrera-2
ETXEA HARTU. Instalarse, tomar como morada. v. OSTATU HARTU.
Birjinaren bulharretan / Hartu du bere etxea, / Eta du han deskargatu / Grazia nonbre gabea. 145. Leku polit batean berentzako etxea artu zuten. NEtx LBB 70.
azpisarrera-3
ETXE-AHATE. Pato doméstico.
Etxe ahatea [basa ahate] huntarik heldu dela ez da dudarik. Dass-Eliss GH 1925, 273s.
azpisarrera-4
ETXE-ABADE. "Patrono seglar de iglesia" Itza 141 (ap. DRA). "Echaabades de la dicha abadia" (1388) Arzam 83.
azpisarrera-5
ETXE ABERATS.
Palacio, casa de gente rica.
Nork ez du, bada, sartu naiko hau bezain etxe aberats betiko atsegindun batean! Mb IArg I 241. Atoz orain nerekin Erri barruko Etxe aberats edo Jauregi eder batera. VMg 12. Guraso pobre baten umia, deskuiduan zerbaiten jaube egiten bada, ija ez dau entzun gura aita, edo ama pobriaren izena bere. Ta oraindino gitxiago nai dau, bere etxe aberatsian sartu dakijon guraso pobria. fB Ic I 50. Azkenik beste etxe / aberats batean / gau t'egun an daukate / loturik katean. It B 26. Etxe aberats bateko gela apaña. Alz Bern 49. Hanitzentzat aski litzake etxe aberatseko morroi izatea. Osk Kurl 19. Jauna, zure etxe aberatsean jakina duzu xuxen nolakoak diren ene beharrak. Ardoy SFran 118.
azpisarrerakoSense-5.1
Hogar rico.
Emakume bat da asko, etxe aberats bat pobretuteko. fB Ic III 350. Orain ere, zu, semea etxe aberatsean sartzera zoaz. Zab Gabon 29. Zeguan Madrillen iñude, etxe aberats batean. And AUzta 62. Aberastasun hauien jabea izatea gutxi bailitzan, etxe aberatseko semea zan Patxi. Osk Kurl 75.
azpiadiera-1.1
(Con superlativo).
Emakume zenzun bagiak, zelakua dan ordija, etxerik aberatsena iruliten dau bere eskubakaz. Astar II 129. Eskual-herriko jauregi, etxe aberatsenetan, ikasienetan. HU Aurp 216. Ziur-ziur uste eban Txotxo-arrok, ezkontza asmoan, erriko etxe aberatsenean-be, ateak zabalik topako ebazala. Echta Jos 206. Oietariko ainitz, etxe aberatsenetako aitor-seme zenituen. Zait Plat 114.
azpisarrera-6
ETXE-ABERE. v. etxe-abere.
azpisarrera-7
ETXE-AITZIN, ETXE-AITZINDEGI. v. etxe-aitzin, etxe-aitzindegi.
azpisarrera-8
ETXEA JAN.
"Etxera hondamendia ekarri; etxeko ondasun guztiak xahutu. Horrek, etxia laste jangou postura hortan " ZestErret.
azpisarrera-9
ETXEAK EGIN. "(G-to), trazar eses por efecto de la borrachera, litm.: hacer casas" A. v. ESEAK EGIN.
azpisarrera-10
ETXE-ALDAERA. "Etxe-alderia, mudanza de casa. Zenbat etxe-aldera gerria ezkero!" Etxba Eib.
azpisarrera-11
ETXE-ALDAKETA. "Etxe-aldaketa (G-bet) [...], mudanza de casa" A.
Etxe-aldaketa. (Tít. de una comedia de J. Karraskedo Olarra) Lanarien etxe-aldaketak zintzo idatzi bitzate. "Cambios de domicilio" . EAEg 4-4-1937, 178. Iainkoei, ordea, otoitz egitea zilegi da ta bearrezko, nonbait, emendik arako etxe-aldaketa zorioneko gerta ledin. Zait Plat 108. Etxe aldaketa tristiak. Gerrika 52.
azpisarrera-12
ETXE-ALDATU. "(L), déménager" Lh.
azpisarrera-13
ETXE-ALDATZA. "Etxe aldatza (Vc), mudanza de casa" A (s.v. aldatzaile).
azpisarrera-14
ETXE-ALDATZE. "Datorren domekan eiñgo dogu etxe aldatzia" Etxba Eib (s.v. aldatzia).
azpisarrera-15
ETXE-ALDE, ETXALDE, ETXEKALDE.
azpisarrerakoSense-15.1
a) (Empleado en casos locales o con suf. -ko, adnom.). Casa (con un valor impreciso), zona de la casa. " Etxalde, alrededores de la casa" Bera. Cf. etxalde. Tr. Propio sobre todo de los dialectos meridionales (se encuentra tbn. en Archu y Zubiri); se documenta desde mediados del s. XIX. Etxe-alde es mucho más frec.; emplean etxalde con este valor Azkue y, junto a etxe-alde, D. Aguirre y Erkiaga; hallamos además etxekalde en Echeita.
Nere etxe aldera / lenbailen joan nadin. It Fab 238. Egiaz gure etxe aldian / oilloen haztia, / hen handiraztia / date gauza ttipia. " Autour de ma maison" . Arch Fab 187. --Etxealdera baldin bazuaz lagunduko dizut. --Bai, etxera nua. Moc Damu 14. Eskari orrek, askotan, euren gaitasunak eta indarrak baño geiago erakarten dituala etxaldera Kantauria itxasoko arrantzale gizagaixoak. Ag Kr 15. Darik artu eban etxealdeko lanaren ardurea. Echta Jos 309. Antxumeak bezen bizkor etxaldera jetxi ziran. A Ardi 130. Baxo-erdi bat Jesus batean ziplatu ta gero, asi zan etxe-alderako asmotan. Muj PAm 59. Emakumiak eder xamarrak / etxe aldian badira, / auzotatik e laguntzalliak / batzutan etortzen dira. Tx B I 232. Bizpahiru pinta hustu ondoan, abiatzen dira etxealderat egundainoko mozkorrarekin. Zub 42. Elizkizune bukatu ondorean etxe aldera abiatu ziren. Izeta DirG 101. Ugerra ta zikiña izan arren, txanpon garbi dizdizariak ekarriko ditu etxalderantz geroago. Erkiag BatB 124. Aize otza al dago Galtzairuneko etxe aldetik? NEtx LBB 149. Ermiñen jira nintzanean etxe aldera. JAzpiroz 77. [Bi beor] aiek ere neguan etxe aldean izaten ziran. AZink 20. Gaztiok bakarrik etxe aldien giñala. Gerrika 23. Egin dezagun kontu amatu erabiltzen dutela baita Larramendiren ondoko idazlerik txukunenetakoek ere, eta ez noski horretarako etxaldeko mintzamolderik falta zitzaielako: onetsi eta oneretxi, [...] maite izan, maitatu... MEIG VII 31. Etxaldeko ekonomiari zegozkion liburuez ari naiz. Ib. 32.
v. tbn. EusJok II 104. PE 114. Ud 66. Noe 29. Apaol 27. Ag Kr 44. Urruz Zer 136. Ill Testim 3. Jaukol Biozk 50. FIr 143. Kk Ab II 132. Lab EEguna 112. Otx 157. Or Eus 238. TAg Uzt 75. SMitx Aranz 195. Etxde JJ 112. Txill Let 33. Erkiag Arran 71. Basarri 119. SM Zirik 81. Ugalde Iltz 52. Salav 56. Berron Kijote 194. Etxabu Kontu 57. Ataño TxanKan 51. BBarand 16. Insausti 65. Etxekalde: Echta Jos 246.
azpisarrerakoSense-15.2
b) (Uso adv.). " Etxalde goatea, aller vers la maison" Dv.
Etxe alde laster emaiten da abian. Gy 51. Axeriak ziren xoilki / etxe alde egotu prudenki. Ib. 123. Gure emaztekia loriatua bazoan beraz etxe alde. Barb Leg 22. Eta behiak marrumaka etxe alde datortzi. Iratz 58. Tropan joaiten ginen bastidarrak gure bide txarretik etxe alde. Larre ArtzainE 28.
azpisarrera-16
ETXE-ALTXAGARRI. Que hace prosperar la casa.
Ez duzu halako behi esnedunik, ez oilo errulerik... hitz batez halako etxe-altxagarriak. EGAlm 1895, 24 (ap. DRA ). Ez da gehiago etxe-altxagarririk deus. Deus ez da iraunkorrik ez eta gehienik behar litazken gauzetarik. HU Zez 67. "Hots, jeiki hadi, Maria!" / Lo nindagon alegia, / ezin argituz begia; / zer etxe-altxagarria! Etcham 98.
azpisarrera-17
ETXE-ANDRE. v. etxandre.
azpisarrera-18
ETXE-ANTZARA. "Etxeantzara (B), 1.º pato. 2.º ansarón doméstico" A.
azpisarrera-19
ETXE-ARDI, ETXARDI. "Etxe-ardi tresnak" Urkia EEs 1930, 30 (y en nota: "Nekazari askok, berarizko artzaiak izan ez arren, etxetik zaintzen dituzten ardiak (etxardiak) dituzte").
azpisarrera-20
ETXEARI PUSKETA ERANTSI.
"Etxearentzat oso baliagarria izan. Tioantoniok etxe honi pusketa izugarria eantsi ziok " ZestErret.
azpisarrera-21
ETXE-ARTATZAILE. "Etxe-arthatzaile, celui qui est chargé du soin d'une maison; intendant" Dv. v. ETXE-ZAINTZAILE, etxegizon.
Manu-egin zioen bere etxe-arthatzaileari. Dv Gen 43, 16 (Urt prebosta, Ur morroi nagusi, Ol otseinburu, Ker etxezaiñ, Bibl etxegizon).
azpisarrera-22
ETXEA SALTZEKO EZ EDUKI.
"Etxekoia izan. Norbere etxea asko estimatu. Horrek eztaka etxia saltzeko " ZestErret.
azpisarrera-23
ETXE-ATARI. Portal; alrededores de la entrada de la casa.
Lo andian sartu zeneko iratzarri zuten itx-atariko ots eta oju andi zenbaitek. Mb IArg II 312. Eraman omen zioten artza oso osorik Markesari bere etxe-atarira. Izt C 191. Etxe-ataritik Pilatori oska jarri zitzaiozkan. Lard 453. Etxe-atarian an ibiltzen ziran eiz-txakur bi edo iru [...], iñor kanpokorik zetorrenean adierazteko. Salav 27. Etxe atarian ollo-lapurretan arrapatu nizkin beste oiek. Ataño TxanKan 222. Mirentxuren etxe-atarian. TxGarm BordaB 127.
v. tbn. A Ardi 49. Mok 17. Etxde JJ 8. Ugalde Iltz 14. Garm EskL I 82. Zendoia 21.
azpisarrera-24
ETXE-ATE. Puerta de la casa.
Etxathera eske ethorri zeikan. Ax 233 (V 156). Amaika bider jo ebazan berak, otzaratxua buruan erabillela, erri aretako etxe-ateak. Bilbao IpuiB 35.
v. tbn. Ag Kr 147. NEtx LBB 117. Mde HaurB 108.
azpisarrera-25
ETXE-ATXIKITZAILE. Que cuida de la casa.
Emaztea etxe-atxikitzale, nun ez den desegile. EZBB I 94.
azpisarrera-26
ETXE-ATZE, ETXATZE.
azpisarrerakoSense-26.1
a) (Usado en casos locales de decl., o con -ko adnom.). Parte trasera de la casa. v. ETXE-GIBEL.
Enparango etxe-atzeko bidean. Aran SIgn 77. Besteak etxe-atzetik Prantzira igesegiten. Or SCruz 104. Etxeatzeko orma gañetik jauzi bizkorra eginda. TAg Uzt 13. Etxeatzetik barrura sartu. Ib. 103. Biok etxe-atzean ezkuta zaitezte. NEtx Antz 25. Etxe-atzeko soloan. Bilbao IpuiB 166 (166 etxatzeko ). Gure baserriko etxe atzean intxaur aundi bat zan. Alkain 45. Zeiñek berea artu ta errira baztarrez baztar, Domartineko etxe atzera. JAzpiroz 34.
v. tbn. Noe 74. Ataño TxanKan 245.
azpiadiera-1.1
Erretorearen etxe-atze aldetik, ez urruti, bi emakume ari ziran izketa bizian. Anab Usauri 97.
azpisarrerakoSense-26.2
b) (AN-gip).
" Etxe-aurre y etxe-atze, fachadas delanteras y trasera de la casa" BU Arano.
azpisarrera-27
ETXE-AURPEGI. Fachada. v. etxe-aurre.
Elizatariko etxarpegi gañean, Erregeren armarripian, ipiñi zitezela nabarrietan izkira, bere emate libre gogo onezkoa adirazten zutenak. Aran EE 1883b, 70. Etxe-arpegi zabala, aspaldietan zuritu etzalako, narras ta loia agiri zan. Ag G 128s. Etxe-arpegiak ikurriñez apaintzeko egunetan. EAEg 21-10-1936, 100.
azpisarrera-28
ETXE-AURRE. v. etxe-aurre.
azpisarrera-29
ETXE-AZPI. v. etxazpi.
azpisarrera-30
ETXE-BABA. Haba cultivada.
Zaldi-baba edo feberola, baba mota bat da, etxe-baba baino xeheagoa eta biribilagoa. Dv Lab 99.
azpisarrera-31
ETXE-BAKAR. "Etxe-bakarra, la casa de una vivienda" Iz ArOñ. Cf. ETXE-BIKUNTZA.
Badakizue etxe au, etxebakarra, nun dagon. Erkiag Arran 142.
azpisarrera-32
ETXE-BARNE, ETXE-BARRU, ETXE-BARREN, ETXE-BARRUNBE (etxa- Lar). (Empleado en casos locales sing. o con suf. -ko, adnom.). (Interior de la) casa. Etxe-barneko es 'doméstico' en ciertos contextos. "Alojar, [...] etxean, etxabarrunbean artzea" Lar. v. etxepe.
Nahiz etxe barrenean, nahiz dela athean, / jendeek izanen dute gerla bere artean. EZ Man I 63. Etsairik gaixtoena etxe barrenekoa da. Ax 428 (V 277). Hark etxe barnetik ihardets balioza. He Lc 11, 7. [Emasteak] gobernátus óngi etxe barnéko gauzak. LE Matr5 294. Guazan etxe barrura. Mg PAb 165. Marta ta Mariak euki eben zoriona, euren etxe barruan Jesus artuteaz. LoraS 79. Aberetegia ez da nahi laborariaren etxe barnean. Dv Lab 216. Emaztekiak etxe barnean baiterama bere bizi gehiena, hango egitekoez deiete gogotikenik emaiten solas. JE Bur 70. Eure etxe barruan atzerritarra dirudik. Ag G 117. Etxe-inguruko ta etxe barruko bazterrak aratuten. Kk Ab II 12. Etxebarneko biziera. Ldi UO 26. Etxe-barrutik aur-zarata balebil. Ldi IL 16. Etxe-barrukoak garraxika leiora datoz. NEtx Antz 113. Etxe barruan edo kerizpetan egoteko obea zan a egun larria. Alzola Atalak 70. Zenbat ximaur ta zikinkeri atera zituzten gure etxe barrendik. Ataño TxanKan 58.
v. tbn. Elzb Po 190. FIr 139. Barb Leg 22. Ir YKBiz 277. TAg Uzt 110. Zait Sof 35. Or Aitork 231. Osk Kurl 154. Vill Jaink 103. Ibiñ Virgil 110. Xa Odol 211. Etxe-barru: JJMg BasEsc 88. fB Ic I 151. Zab Gabon 93. AB AmaE 236. Azc PB 166. Apaol 27. Echta Jos 71. Urruz Zer 52. Altuna 83. Otx 107. Lek EunD 39. TAg Uzt 315. Zait Sof 51. Basarri 139. Anab Aprika 90. Ugalde Iltz 40. Gand Elorri 123. Erkiag BatB 11. BEnb NereA 139. NEtx LBB 55. Ayesta 143. Etxe-barren: Echag 128. Lh Yol 13. Ir YKBiz 411. Or SCruz 26. TAg Uzt 164. Munita 115. Etxe-barrunbe: Cb Eg III 361. JAIraz Bizia 101. Anab Poli 47. Etse-barru: Añ EL2 51 (EL1 45 etxean).
azpisarrerakoSense-32.1
Ikusle-entzule askok, etxe-barruko filmeak baiño lekore-gaidunak gogokoago dituen antzera. Erkiag BatB 35.
azpisarrerakoSense-32.2
" Etxebarruko egin, familiarizarse" Otx Voc. v. etxeko.
Nongua da, ostera, etxebarruko egin gura yakun basapizti au? Otx 146.
azpisarrerakoSense-32.3
(Como sust. pleno). "Albergue, cubierto, resguardo de casa, venta, &c., etxabarrunbea " Lar (Añ etxe barrua).
Badire ezen hetarik etxe barrenetan sartzen direnak. He 2 Tim 3, 6. Etxe barren batean sarturik. Mb IArg I 276. Bainan ilhuna etorri denean dauka etxe barneak bere gozorik handiena. JE Bur 76. Kanpo-aldetik etxe-barruak ikusi al izateko tramankulu bat. Kk Ab II 133. Etxe-barne guziak erakutsi. JE Ber 65. Etxe-barne hartako usain onaren orhoitzapena. Ib. 57. "Etxe-barne bizi" bat egingo diat, erderaz bodegón viviente esango bagenduke bezela. Ldi IL 15 (v. tbn. 20; cf. Etxde JJ 91: Sar gaitezen barrura ta gure Lizardik esango lukenez, etxe barne bizia somatu dezagun ). Nere etxe-barne onek / izena Illundegi; / onen orma-iantzia / ez lur ta ez arri. Or BM 68. Etxe-barna garbituz aurrak atarira. Or Eus 12. Etxe barrunbe guzia ixilik. Ugalde Iltz 47. Etxe barrua soiñu atseginkorrez bizkortzen dauan txiliñak deituta. Onaind STeresa 78. Erre zanean baño etxe-barrua utsago arrapatuko zuan. AZink 23. Jantzi-soinekoak, etxe barrenak, Vladen musika, dena da eder baino ederragoa [film honetan] . MEIG I 154. Tebasko errege jauregiko pilareen orde New Orleans zaharreko etxebarru zarpazua ["Un tranvía llamado deseo"-n] . Ib. 164. Teilaturik gabe etxe barrena eta zimenduak berak ere usteldu egiten dira azkenean. MEIG VIII 92.
v. tbn. E.-barru: Echta Jos 233. TAg Uzt 110. NEtx Antz 141. Ataño TxanKan 77. Gerrika 70. E.-barrunbe: EA OlBe 67. E.-barrun: Or in Gazt MusIx 177 (Gazt etxea).
azpiadiera-3.1
Ez diteke ez lumaz, ez margoz, ez argazkiz, etxe-barne-ikuskizun ori bizikiago ikusarazi. Markiegi ( in Ldi IL 13 ).
azpisarrera-33
ETXE-BASO (V-arr-ger).
"Bosque particular de un caserío" J. L. Lizundia (comunicación personal). Cf. HERRI-BASO.
azpisarrera-34
ETXE-BAZTER.
azpisarrerakoSense-34.1
a) (Vc, Gc, R ap. A; -baztar G-to ap. Iz To). Casa (con sus terrenos). En algunos ejs. su significado se aproxima bastante al de etxezulo, etxezoko (q.v.). "Hacienda contigua a la casa, correspondiente a ella" A. "Los terrenos en propiedad de la casa, aunque se hallen lejos de ella" Iz To.
Etxe-bazterrik beren aitzinekoen ill-ondoan arkitzen ez dutenak. Mb IArg I 221. Mentaberriren zintzurrak / xahutzen tu garbi-garbia / Bardozko etxe-bazterrak. Monho 36. Deus ez da itsusiagorik etxe bazterrak holako zikhinkeriaz [ongarriez...] betheak ikhustea baino. Dv Lab 173. Azkar neskatillea [aldendu zan] [...], etxe bazterrean negar egitera. Ag Kr 113. Joanes bere senhar berria lanean zuen batez, gizon bat jin zitzaion [emazteari] etxe-bazterrerat. Lf Murtuts 40. Euskeraz ari dek. Nun eta Panpa aldetako etxe-baztar onetan! NEtx Antz 110. Etxe-bazter ederren iabe. Zait Plat 81. Etxebazter beartsuak, eskillara baltzak, gela usaintsuak, oe zikiñak, [...]. Erkiag BatB 135. Lurra're ondo maniatzen du / eta ebaki belarra, / olakuakin ondo erabili / liteke etxe-baztarra. Uzt Sas 246.
v. tbn. Izt C 237.
azpisarrerakoSense-34.2
b) Rincón (interior) de la casa.
Etxe-baztarrak zillar iduki / goiz goizetik arratsera. Or Eus 413. Guardak Athoron eguerdi eguerdian etxe-bazter oro miatzen. Etxde JJ 46.
azpisarrera-35
ETXE-BEHAR. Tarea doméstica. v. ETXE-LAN.
Eskeñi berari zeure lan guztiak: zeregiñak, etxebearrak, jana, loa [...] ta gertaera on guztiak. EL1 82. Bere senarrak agindu eutsan etxe-bear bat. LoraS 170. Orduban [piesta egunian] dira goix parteti etxe biarrak gaztiak egitia. fB Olg 56. Apaiza neskame ikusteak (ontziak eskuan) berriro asaldatu zuan gure gaztea. Berak ez zuan beñere apaizik etxe-bearretan ikusi. Anab Usauri 97.
azpisarrera-36
ETXE-BEGIRAILE. "Aeditimus, [...] etxe begiralaria, [...] etxe begiraillea" Urt I 296.
azpisarrera-37
ETXE-BEHI. "Las vacas caseras, etxe-beiek (G-goi)" AEF 1955, 70.
Aritz eta pago osto, etxe-beien jana. Or Eus 247.
azpisarrera-38
ETXE-BIDE. Camino a casa. v. ETXEKO BIDE.
Beoentzat ere garaia izango da eta obe luteke egiñ etxe bidia artzeko moduba. Sor Gabon 64. Bein arengana zana, noski, ez zegoan bere etxe-bidea jakiteko. Anab Poli 18.
azpisarrera-39
ETXE-BIKUNTZA (Vc ap. A; e.-bikutza V-gip ap. Iz ArOñ; etse-b. Añ (V)). "Casa de dos viviendas o inquilinos" Añ. "Casa de aldea de dos viviendas y familias" A.
azpisarrera-40
ETXE-BILERA. Barrio.
Goazen arin Altzolako etxe-billerara [Se refiere al barrio de Alzola, de Aya] . TAg Uzt 79 (v. tbn. 243 y 275).
azpisarrera-41
ETXE-BIZKAR. "Cacumen domus" Urt III 441. "Adaequare tecta solo, [...] etxebizkarra lurrarekiñ berdintzea" Urt I 130. "(L-ain), caballete de un tejado" A.
Igan da selaurutik etxe-bizkarrerat; handik jauzi egin du etxe nausiari datxikon zalditegiko teilaturat. (BN-lab). Eskual 31-7-1908 (ap. DRA ).
azpisarrera-42
ETXE-BIZKARTU. "Camerare" Urt IV 106.
azpisarrera-43
ETXE-BORTA. "Etsebortá, el portal; zázpi etsebórta" (R-uzt) Iz R 289.
azpisarrera-44
ETXE-BUELTA.
Alrededores de la casa. " Etxe-buelta guztian piñu sartu dabe " Elexp Berg. " Etxe-buelta earra ta lasaia, ganau gaztiak ta lasai askatzeko moukua " ZestErret.
azpisarrera-45
ETXE-BURU. v. etxeburu.
azpisarrera-46
ETXE-DANTZA. "Baile de los carnavales de Lizartza" Garm LexEV 89.
azpisarrera-47
ETXE-DORRE. Casa-torre. v. dorretxe.
Etxe Dorre Isasirenean. Izt C 473. Bere etxe torrean su andiaz berotan, / Zaldun bat familiaz egoan apaltzen. AB AmaE 388.
azpisarrera-48
ETXE EDO KANPO. En casa o fuera.
Udara guzia lanean pasa nuan etxe edo kanpo. Albeniz 62.
azpisarrera-49
ETXE-HEGAZTI. Ave doméstica.
Nexka Garazi, pirra ta purra, / etxe-egazti billa doa. "Sus gallinas" . Or Eus 344. Gazteizko merkatua ongi ornitua agertu zan etxegaztiz, barazkiz [...] eta beste mueta askotako jaki ugariz. Herr 8-1-1959, 4.
azpisarrera-50
ETXE-EGILE. v. etxegile.
azpisarrera-51
ETXE EGIN. Edificar, construir.
Hari ziren jaten eta edaten, erosten eta saltzen; hari ziren landatzen eta etxe egiten. He Lc 17, 28. Yaten ta edaten zuten, saltzen ta erosten zuten, landatzen ta etxe-egiten zuten. Ir YKBiz 339.
azpisarrerakoSense-51.1
(En formas no conjugadas).
Hebraikek berek haur egiteari erraiten diote etxe egitea . SP Phil 402 (He 406 etxe-egitea ). Etxe egitian ta hen barreiatzian. Egiat 166. Ontsa orano etxe egitia; / baina adin hortan lantatzia / zer erzokeria handia! "Bâtir" . Arch Fab 231. Gizon bat hari zen / behiñ etxe egiten. Gy 104 (v. tbn. 150).
azpisarrera-52
ETXE-EGINGIA. Parcela de terreno para construir.
Bide handi bazterrian egin nahi dütiela bi etxe-egingia, orai lotissement deitzen dütienak. Herr 11-4-1957, 3.
azpisarrera-53
ETXE-EGUN.
Día de quedarse en casa, de no salir a trabajar. " Etsegun, día en que no salen a pescar" (V-ger). Ort Voc. " Etxegune dao gaur (V-arr)" Gte Erd 42 .
Etze-egunetan lapak saltzien ibiltxen dien andrak. Ort Oroig 16. "Etxe-egunetan" gorputza pake, / baiña biotza du larri [arrantzaleak] . Or Eus 205.
v. tbn. Irigoy GacetaN 27-9-1957 (ap. DRA).
azpisarrera-54
ETXE-HEIPE. "Etxe-heipi (S), atrio" A, que cita a Ip; sin duda es más probable un tema -pe.
Ordian bildü ziren aphezen gehienak eta popülüko zaharrak, Caifas deitzen zen Aphez-handiaren etxe-heipiala. Ip Mt 26, 3 (Lç salara).
azpisarrera-55
ETXE-ENARA. "Etxe-enara, etxenara (G-to), golondrina" A. v. etxelai.
Bai dijoaz etxenarak / etxenarak bai dijoaz; / ta beren abia utzirik / bai dijoaz gure etxetik. EgutTo 19-6-1918 (ap. DRA ).
azpisarrera-56
ETXE-ERRE ESKE. "(BN-lab), quête pour une maison incendiée" Lh.
azpisarrera-57
ETXE-ERREKAITADORE (SP; etxerrekaitadore SP). "Maître d'hôtel" SP.
azpisarrera-58
ETXE-ERRENTA. "Etxe-errenta, alquiler o arriendo de la casa" Etxba Eib. v. ETXE-SARI.
Jaso dautsen etxe-errentea. Eguzk GizAuz 125. Etxe-errenta ordaintzeari buruzko luzapena aitortuaz. EAEg 13-2-1937, 1053. Jan da jantzi ta etxe-errenta ordainduz urtea bukatzen bagenin. Ataño TxanKan 85.
azpisarrera-59
ETXE-ESTALKI.
Tejado.
Etxe estalkiaren gaiñean dena ez bedi jauts etxetik deusen eramaterat. He Mt 24, 17 (Lç etxe gainean, Dv hegaztegian ).
azpisarrera-60
ETXE ETA ATE. Dentro y fuera de casa (sentidos prop. y fig.).
Etxe eta ate [Tovar-ek] izan zituen irakastaldiak ez ditut aipatu besterik egingo. MEIG VIII 86.
azpisarrera-61
ETXE ETA KANPO. En casa y fuera.
Egun osoak [...] etxe ta kanpo pasa bearra izaten zan laitan. Albeniz 35.
azpisarrera-62
ETXE-ETXE.
De casa en casa.
Saulek ordean desolatua zarabillan Eliza etxe etxe ibillirik, trainatzen zituela bortxaz gizonak eta emasteak eta preso emanaratzitzen. " Per domos" . He Act 8, 3 (es posible que se trate de error por etxez etxe ).
azpisarrera-63
ETXE-ETXEKA. "Aparika. Neskatotxoak nonnai dira yolas onen zale, ta orregatik izen asko ta asko ditu: [...] etse-etseka (V-och-arr), etxeko andrezketan (G-goi)" A EY IV 282.
azpisarrera-64
ETXE-GAIN. v. etxegain.
azpisarrera-65
ETXE-GAINDEGI. Tejado. v. etxegain.
Etxe-gaindegiak ere eztira tellazkoak; lur eta zurezkoak ta gañera zapalak izaten dira. Ir YKBiz 90n. Belarrira ixilka esan zaitzuena, oiuka esazue etxe-gaindegietan. Ib. 200 (v. tbn. 409).
azpisarrera-66
ETXE-GALGARRI, ETSAGALTZAIGARRI (El) que trae la ruina a la casa. v. etxekalte.
Ogi erraberria, etxagalzaigarria. "Destruidor de la casa" . RG A, 5 (v. tbn. B 2). Bi ofiziok iñor / ez du aberastu; / eta bitatik gora / dituzten guztiak, / izan oi dira beti / etxe-galgarriak. It Fab 109 (v. tbn. 107). Ori da biziyo bat / etxe-galgarriya. JanEd I 40.
azpisarrera-67
ETXE-GALTZAILE. Dilapidador, que trae la ruina a la casa. Cf. pierdecasas [Cuenca de Pamplona] en VocNav. v. etxekalte.
Lagun gaistuakin ta luxurijan kastetan dabee seme alabentzat gorde biar leukena askok. Zeinbat onako etxegalzaille nasai! fB Ic II 140.
azpisarrera-68
ETXE-GIBEL ( -giel BN-baig ap. Satr CEEN 1969, 210) (Empleado sobre todo en casos locales sing. de declinación). Parte trasera de la casa. Cf. Top 6, 385: "Endrecera [= 'paraje'] que llaman Echaguibela" (Cuenca de Pamplona, 1599). v. ETXE-ATZE.
Etxe-gibelez etxe-gibel, landaz landa, gathu zehatu bat bezala sartu ninduan etxera. Elzb PAd 24. Emazteari deus erran gabe, etxe gibelean gaindi, joan zen handik auzo hiri batetara. HU Zez 55. Han oihan bat handia etxe gibelian. Xikito 4. Etxe gibeleko sorrora. Barb Sup 98. Haurrak, etxe gibelean, ixil-ixila gereziaren gainerat iganen ziren. JEtchep 19. Ixtaño bat beha egon zen etxe gibeleko seiletarik. Ib. 32. Gure etxe gibeletik goraxago hartzen zinuen bide kurutzean ezkerrerat. Larre ArtzainE 11.
azpisarrera-69
ETXE-GOIEN. Cf. etxagoi.
Lopez bi muthilekin badoha etxe goihenerat, sorthu berriaren ohoretan tiroka artzeko. Laph 91. Ator-utsean igon eban etxe goienera bere bearra egitera. "A lo alto de la casa" . Or Tormes 83.
azpisarrera-70
ETXE-GORPUTZ.
Orrelatan emen etxa gorputz andia oi zen olzek erakusten duten bezanbates. 'Gran cuerpo de casa' . (Arizaleta, 1602) FLV 2005, 331. Arras gotorra zen eta goratasun ederrekoa etxegorputza. Larre ArtzainE 41.
azpisarrera-71
ETXE-IKERTZAILE. "Etxeikhertzea, etxe-ikhertzailia (BN). Syn. etxemiratzea, etxemiratzailea, faire une visite domiciliaire; celui qui la fait" H.
azpisarrera-72
ETXE-IKERTZE (H), ETXIKERTZE (BN, Sc ap. A; -kh- VocBN). "Recherche dans des maisons, visite domiciliaire" VocBN. "Etxeikhertzea [...], faire une visite domiciliaire" H.
azpisarrera-73
ETXE-INGURU (En casos locales de decl. sing.). Alrededores de la casa.
Etxe inguruan mahats ondoa lorez [beteko] . Hm 143. Baldin emakume ezkondua etxean eta etxe-inguruan badabill zikiña eta goragalea emateko eran. AA II 92. Etxe-inguruan aien eske zebiltzan guziak itsututa ipiñi zituzten. Lard 20. Agintzen digu kaboak jartzeko zortzi soldaduok etxe-inguruan. Urruz Zer 52. Zarata bat entzun eban Batxik beren etxe-inguruan. A BGuzur 145. Ni nok txori bat etxe-inguruan / nabillena udan eta neguan. Enb 192. Etxe-inguruan zelatan dabillen napurra. TAg Uzt 167. Ez ikaratu [zipresa] etxe-inguruan aldatzen. Munita 90. Ez duzia entzun deus arrabotsik edo zakur saingarik, zuen etxe inguruan? Larz Senper 84. Ez ote dituzte horrenbesteko neke-nahigabeak etxe-inguruan ikusten? MEIG I 171s.
v. tbn. Izt C 54. Bv AsL 153. Apaol 22. Ag G 291. FIr 139. Kk Ab II 12. Lek EunD 13. JMB LEG 90. Eguzk GizAuz 174. Etxde JJ 250. NEtx Antz 59. BENb NereA 104. Salav 31. Ibiñ Virgil 105. Ataño TxanKan 45.
azpisarrerakoSense-73.1
(Como sust. pleno). " Etxeingurua, los contornos de la casa" Iz ArOñ.
Haur zeheria bat han gaindi etxe-inguruetan itzulipurdikan ibilki. HU Zez 71. Geldiro ta begi erne zelatatu zun etxe-ingurua. TAg Uzt 164. Au, etzan eskuarki etxetik edo etxe inguruetatik aienatzen. Etxde JJ 146. Etxe-inguru artara etzan elbirik ere inguratuko berak nabaitu gabe. Salav 31. Etxe-inguru au guzia eiztariz bete ziguteken. Ataño TxanKan 240.
azpisarrera-74
ETXE-IPINI. "Etxe-imiñi (V-arr), ajuar de una casa" A. v. etxebizitza.
azpisarrera-75
ETXE-JAGOLE. Guardián de la casa.
Txakur etse-yagola askatua. Zav Fab, RIEV 1907, 543.
azpisarrera-76
ETXE-JALE. Despilfarrador, que trae la ruina de la casa. v. etxekalte.
Ah! zer etxe jalea hartu hintudan! Zby RIEV 1909, 105. Igi norapeit, alfer, tunante, etxejalia. Has lanian. GAlm 1955, 33 (ap. DRA ). [Etxahun zen] gizatxar gaxto malerus bat, auher izigarria, etxejalia. Herr 1-2-1962, 1.
v. tbn. Eskual 17-1-1913 (ap. DRA).
azpisarrera-77
ETXE-JANTZI. "Proveedor de la casa, persona que en todo mira por su casa, que hace prosperar la casa. Oso gizon etxe-jantzia da ori" Gketx Loiola 35.
azpisarrera-78
ETXE-JAUN. v. etxejaun.
azpisarrera-79
ETXE-JIRA (V-gip, G-azp) Ref.: Elexp Berg ( jira ); ZestErret .
Alrededores de la casa. " Etxe-jira guztia loraz beteta dauke " Elexp Berg. " Etxe-jira honetxeke badu txukundu premirik " ZestErret.
Esnatutzen ziraden / etxe-jiran ontzak. Uzt Sas 93. Utzi ziñuzten etxe-jirako / intxaurrak eta arteak. Zendoia 119.
azpisarrera-80
ETXE-JOPU. "Etse-yupua, el sostén de la casa" msOch 23. Aparece tbn. en Añ app., sin trad.
azpisarrera-81
ETXE-KAKATSU. "Etxean gogaikarria dena. Esaera zahar batetan bakarrik entzun dut: Kanpolarrosa, etxe-kakatsu" Elexp Berg.
azpisarrera-82
ETXE-KALTEGARRI. Dilapidador, que trae la ruina a la casa. v. etxekalte.
[Gau-zale eta parrandariak] izaten dira / beti etxe-kaltegarri. BEnb NereA 163.
azpisarrera-83
ETXE-KANTOI. Esquina de una casa.
Barrandan jartzen ziren etxe-kantoinetan; iragaile soil bat zekusatenean, gaitzeko kaska bat emaiten zioten burutik behera. Mde Pr 134. Ernani kalean barrena nijoala, botika bat badago an etxe-kantoi batean. Salav 53. Santanderkoa zan mutilla ta fruta saltzen egon oi zan, etxe-kantoi baten kontra. NEtx LBB 40. [Tximistak] etxe-kantoia puskatu eta / andikan ere aurrera. Uzt Sas 266.
azpisarrerakoSense-83.1
Rincón de una casa.
[Judu konbertituer] bere etxe-khantoin bat eman zioten ihes-lekhutzat. Laph 237.
azpisarrera-84
ETXEKO. v. etxeko.
azpisarrera-85
ETXEKO ALABA (No incluimos aquí los ejs. con el sdo. trivial de 'hija de la (una) casa').
azpisarrerakoSense-85.1
a) " Etxekalhaba (S), heritière de la maison" Lh (s.v. alhaba ). v. etxalaba.
Hamar etxekalhaba badirade aizo / Nurk zer estakürü din dirade bethi so. ' Filles de bonne maison' . Etch 372. Etxeko-alabarekin ezkontzeko urhatsetan baitzen. " La fille de la maison" . Barb Leg 141. Gerezietan bederen, agure zaharrenaren orde, etxeko-alaba handiena zela korda-buru [dantza-kordan] . Zerb Azk 32. Nahi ukan balu ezkondua izaiten ahal zela, lauetan berdin, bere bizian, eta nolako etxeko alabekin! JEtchep 51.
azpisarrerakoSense-85.2
b) (S (-lh-); Dv, H, A; etxekalaba c. sg. A). "Cadette de maison" Dv. "Fille cadette" H. "Segunda hija de la casa" A s.v. etxeko. "Fille de famille qui ne se marie pas au domaine familial" Lrq. Cf. ETXEKO SEME (b).
azpisarrerakoSense-85.3
c) Hija que se ocupa de las tareas domésticas.
Ardizain, serrari ta onetarikuak ziran mutillak; eta neskak, etxeko alabak eta basuan zetan edo atan euren etxekuakaz biarrian ebizan batzuk. Kk Ab II 160. Etxean oraino gelditzen ziren ama zaharra eta bi etxeko alaba. Etchebarne 64.
azpisarrera-86
ETXEKO-ALABA-BELAR (etxekalaba-belar S ap. A; -kalh- Alth Bot). "Caille-lait" Alth Bot 5. "Gratteron", "gaillet" Ib. 8. "1.º galleta (Bot.). 2.º amor de hortelano (Bot.)" A.
azpisarrera-87
ETXEKO ANDRE. v. etxekoandre.
azpisarrera-88
ETXEKO ARDO, ETXEKARNO. Vino de casa.
Ez gaiten xangrina, / Xahakuan baitut nik etxekarno ona. Herr 5-1-1961, 4.
azpisarrera-89
ETXEKO BIDE. Camino de casa. v. ETXERA-BIDE.
[Ardia] bere lagunetara ta etxeko bidera erakarzea. Mb IArg I 116. Eman zen asto baten gainean eta hartu zuen bere etxeko bidea. Lg I 344 (v. tbn. con hartu: TAg Uzt 295, Etxde JJ 195, Xa Odol 140). Amodioz entzunik aitaren galdea, / behingotzat hor utziz Amerikaldea, / bilatuko dukala etxeko bidea. Xa Odol 203.
v. tbn. Hb Esk 229.
azpisarrera-90
ETXEKO BURU. Cabeza de familia. v. etxeburu (2).
Etxeko buru ta Erriko buru izan diranak. Esan nai det, guraso ta nagusiak, alkate ta beste orrelakoak. Cb Eg III 357. Gizona da etxeko buru, eta bere gaiñ artzen du emaztearen, ume ta etxekoen kargua. AA I 587. Guraso edo etseko-buru bazara, begira ondo ea zelan eta nondi dabiltzazan zure ume, otsein ta ogitukoak. EL2 140 ( EL1 132 etxe-burua ).
v. tbn. VMg 30. fB Olg 112. Lard 422. Azc PB 57. BEnb NereA 186.
azpisarrera-91
ETXEKO GIZON.
azpisarrerakoSense-91.1
a) Intendente. v. etxegizon.
Mahastiaren jabeak erraten dio bere etxeko gizonari: Deith zatzu langileak, eta emozute beren saria. Dv Mt 20, 8 (He etxegizon ).
azpisarrerakoSense-91.2
b) (El) hombre de la casa, cabeza de familia.
Umien aziera / nola izan ona, / moxkortzen dana bada / etxeko gizona? JanEd II 112. [Andriak mozkortuta zoian gizonari:] Ori al da ba etxeko gizonan ganoria ta errespetua... SM Zirik 120.
v. tbn. Kk Ab I 58. And AUzta 81.
azpisarrera-92
ETXEKO JABE (Lar, Añ). "Amo" Lar. "Dueño, amo" Añ. v. etxejabe.
Etxeko jabearen alabak, beti bezala, jakien ekarri- eramatea bere gaiñ artu zuten. Lh Yol 21. Pinturazko kuadru politak be baegozan gelako ormetan. Etxeko jaubeak egiñak batzuk. Alzola Atalak 63.
azpisarrera-93
ETXEKO JAUN (Gc, L, BN, S, R ap. A; Volt 93, SP, Ht VocGr 382, Arch VocGr, VocBN, H, Lrq). Dueño de la casa, propietario; señor de la casa, cabeza de familia. Cf. VocNav, que recoge echecojauna (Pamplona, Montaña). Hay hytzokosanma en el voc. de von Harff (TAV 2.2.18). v. etxejaun.
Beilla ezazue, beraz: ezen eztakizue noiz etxeko iauna ethorriren den. "Le Seigneur de la maison" . Mc 13, 35. Etxeko jaun prinzipalak. (AN, 1597). ConTAV 5.2.6. Etxeko Iauna zare zu ala arrotza? Volt 154. Etxeko iaun hunen familia. Ax 566 (V 362). Haiñitz etxeko-jaun gaizoei. He Phil 234 (SP 232 etxedun). Ostatuan sartzian, etxeko jaunari / atsoek erran diote: "Hots, fite, Bettiri". Iraultza 73. Baldin etxeko iaun batek balaki zer mugaz ethor daiteken ohoina, atzarririk legoke. HeH Mt 24, 43 (Ur, Dv, Ol, Leon, Ker etxeko jaun;aitafamilia, He familiako aita, IBk etxe-nagusi, IBe etxeko nagusi). Ezarri zen hango etxeko iaun baten muthil. HeH Lc 15, 15. Gastuak ordean izituko ditu asko etxeko-jaun ttipi. Dv Lab 334 (v. etxeko-jaun handi 88). Egun naizen bezala aphaindua ikhusiz, hik uste duk behar bada, Pello, aldean dukan gizona etxeko-yaun aberats zenbait dela? Elzb PAd 12. Etxeko jaun batek nahi ote luke bere etxean arrotz bat nausitzerat utzi? HU Zez 81. Ni naiz Zabaletako etxekoandre, baña nere senarra beti etxeko jaun. Ag G 38. Orduko xaal edo aratxe baten saria gosta zitzaizkon, bainan zer munta zuen hura bezalako etxeko jaun batentzat? Barb Sup 101. Etxeko yaunari urbildu zitzaizkion bere morroiak. Ir YKBiz 175. Allanda Bidegain, Sohüta Gollarteneko etxeko-jaunarengandik. Mde Pr 186. Bizi aizen artean etxeko jaun bezela aitortuko auela. Etxde JJ 278. Goizean goiz bere mahastirako langile-bila atera zen etxeko jaunaren antzekoa. IBk Mt 20, 1.
v. tbn. Egiat 173. Mg CO 34. VMg 20. Arch Gram 161. Gy 48. Hb Esk 190. Ip Dial 67 (It etxe jabe, Ur etxejaun). Laph 54. AB AmaE 389. Zby RIEV 1908, 84. Arb Igand 13. JE Bur 24. Lh Yol 30. Inza Azalp 79. Ox 115. JMB ELG 81. Ir YKBiz 229. Or Eus 131. TAg Uzt 157. Iratz 39. Zerb IxtS 52. Lek SClar 112. Zait Plat 111. Erkiag BatB 124. Osk Kurl 19. BEnb NereA 102. NEtx LBB 368. Alzola Atalak 78. Casve SGrazi 140. IBe Mt 21, 33. Ayesta 82. Etseko yaun: Zav Fab RIEV 1909, 34.
azpisarrera-94
ETXEKO JAUN-ANDREAK. Los dueños, el señor y la señora de la casa.
Etxeko jaun-andreak kupitu egin baitziran Etxahuniako jaun gaztearen tankera tamalgarria ikusita. Etxde JJ 187.
azpisarrera-95
ETXEKO KALTE. Perjuicio de la casa. Cf. etxekalte.
Batzuek dira ardoara emanak arrazoiaren ta etxeko kalteaz. Mg CC 151. Etxeko kaltian dan ezkontzaren bat. Mg PAb 108.
azpisarrera-96
ETXEKO LAGUN. Compañero (de la misma casa). v. etxelagun.
Emazte bat har beza etxeko laguntzat. Hb Esk 178. Etxera eldu eta afaltzean etxeko lagunak azken berri aren jakintsun egin zituen. FIr 138.
v. tbn. Aran SIgn 112. Azc PB 255. Ag Kr 166.
azpisarrera-97
ETXEKO LAN. Tarea de la casa (limpieza, preparación de comidas, etc.); trabajo doméstico, que se realiza en casa.
Izatu etxeko lanetan edo egitekoetan ansikabe eta ez axolduri. Hm 197. Emaste eskonduak [orazionetik] eskonzako eginbidera, eta etxeko lanetara. SP Phil 111. Izpiritu Sainduak handizki laudatzen du iruten haritzen zen, eta bere etxeko lan xehez okupatzen zen emazteki borthitz hura. Brtc 13. Bere etxeko lan edo egitekoen ardurabagetasuna. Gco II 41. Zonbait denboraz, etxeko lanik arruntenetan ari izan zen. Laph 189. Ekarri zion neskame bat etxeko lanak egiteko. Apaol 104. Hargintzatik bizi senarra; emazteak etxeko lanak eta haurren artatzea. HU Zez 146. Goiztxoago jaiki, etxeko lanak zerbait egin. Ag G 81. Etxeko lanetan amari laguntzen luzatu zitzaion egitekoa. NEtx Antz 152. Hik aldiz, Mayi, etxeko lanetan lagunduko nun. JEtchep 20. Etxeko lanik gizakumiak / batere ez du ikusten. Auspoa 39, 66. Amak ederki egiten baizitun etxeko lanak. Ataño TxanKan 161. Ama ta alaba biak joaten ziran pi azara, eta nik etxeko lanak egiten nituan. BAyerbe 66. Luzaroan zerbitzatu duen andreak bazekien etxeko lanetan jakiteko guztia. MEIG I 233.
v. tbn. Gco II 41. Jnn SBi 19. Arb Igand 179. Echta Jos 11. Or Eus 133. TAg Uzt 21. Etxde JJ 62. Mde HaurB 6. Anab Poli 76. And AUzta 66. Salav 41. Larz Senper 44. Uzt Sas 176. Mattin 52.
azpisarrerakoSense-97.1
(P. ext.).
Nola duten [erlek] bere erregea, eta obeditzen duten; nola zaharrak kofauean barrena, etxeko lanen egiten, egoiten diren. Ax 35 (V 21; tbn. etxeko lan en Añ GGero 24).
azpisarrera-98
ETXEKO MIN (L-sar ap. A). Nostalgia (de casa). "Mal du toit paternel" Dv s.v. herriko. v. etxemin.
Bi urteko bakartasun latzak etxeko miña ernetu zion biotz-biotzean. Etxde JJ 220. Etxekomiña guraso ta anai-arrebarik bage. Erkiag BatB 203.
azpisarrera-99
ETXEKO MUTIL.
azpisarrerakoSense-99.1
a) Criado. v. etxemutil.
Ni naiz etxeko motilla, zure serbitzeko. " Le serviteur" . Volt 154. España hortan ote laiteke / etxeko mutil beharrik? FrantzesB I 12. Abranek Eleazar, / etxeko mutilla, / bialtzen du Isaken / emazteki billa. It Fab 234. Ethorri baitzitzaion herresekan bere etxeko muthil bat, erratera, andrea hil zitzaiola. Jnn SBi 91. [Erlojua] konpondutzera biralduko det / etxeko mutillarekin. Tx B I 70.
v. tbn. Zby RIEV 1909, 104. Zub 63. Balad 152. Uzt Sas 97. Etchebarne 50.
azpisarrerakoSense-99.2
b) Chico de la casa (en general).
Ama asi yako esaten gaur oiturie dan bidetik dabixela etxeko mutillek eta neskak. Kk Ab II 54. Poli etxeko mutil laztana zan. Nai bezelako semearen tokian etorri al zitzaien? Anab Poli 75. Sabaiko ateraiño lagundu deutsa etxeko mutil nagosiak. Erkiag BatB 114.
azpiadiera-2.1
Zartako ederrak ematen dizkik / gure etxeko mutillak. EuskJok II 138 (se refiere a Paulino Uzkudun).
azpisarrera-100
ETXEKO NAGUSI (nausi V-gip ap. Etxba Eib). Cabeza de familia; dueño de la casa, propietario. "El jefe de la familia. Ertzillenian, etxeko nausi zan Patxiko, mutill zarra izan arren, anaian ume zurtzen gurasu eiñ biar izan ebalako" Etxba Eib. v. ETXEKO JAUN, ETXE-NAGUSI.
Etxeko nagusi ta erriko kargudunen bekatu gaiztoak. Mb IArg I 240. Erran diozazue [...] etxeko nausiari, han egin nahi dudala bazkoa ene dizipuluekin. Lg II 252. Nere etxeko nagusiak egiten diezte agiraka gogorrak morroiai. VMg 46. Etxeko nausiari ethorri zitzaikon bere sehiak. Dv Mt 13, 27 (Leon, IBe etxeko nagusi). Etxeko nagusi gaztea. Zab Gabon 33. Etxeko nagusi zarrak sartu zuan lenengo bere kollara aza tartera. Ib. 49. Etxeko-nausi ttipi hil izan zen Lohilakat haundia. Barb Sup 149. Ni izketan nindagolarik etxeko nagusiakin, eldu da iturritik etxekoandrea. FIr 157. Etxeko nagusiari zor zaion itzala. Etxde JJ 69. Etxeko nagusi ta andreak zerbait igarri zioten. Anab Poli 78.
v. tbn. Gy 282. Lard 397. Ur Mt 10, 25. Urruz Urz 30. Ag AL 86. Inza Azalp 79. Zait Plat 17. Salav 27. NEtx LBB 83. Lab SuEm 185. Uzt Sas 349. Ayesta 77. BBarand 24. E. nausi: fB Ic II 257. HU Aurp 109. Iraola 87. Zub 61. Ir YKBiz 283. And AUzta 81. Larre ArtzainE 22.
azpisarrera-101
ETXEKO NAGUSITZA. Cargo de jefe de familia.
Mikolas anai gazteak nola artua zeukan etxeko nagusitza. NEtx LBB 49. Etxeko nagusitzatik atzeratua. Ib. 54 (v. tbn. 36). Lau haurridetarikan hi haiz hautatua, / etxeko nagusitzan hik daukak eskua. Xa Odol 202.
azpisarrera-102
ETXEKO NESKA, ETXEKO NESKATXA. Hija de la casa.
Etxeko neskatx ezkontzeko asmoetan dabillenari. AA III 554. Gure etxeko neska mats-alea bezain gorri gelditu dun Bikendiren izena entzun orduko. 'Notre jeune maîtresse' . Or Mi 37. Etxeko neskaekin oso-osoko adiskidea ez zala esango nuke [Poli,] batez ere zarrenarekin. Anab Poli 77.
azpisarrera-103
ETXEKO SEME (No incluimos aquí los ejs. con el sdo. trivial de 'hijo de la (una) casa'.
azpisarrerakoSense-103.1
a) Hijo heredero de la casa.
Belaunik belaun gizon etxeko semeetati eldu da nigana [etxaguntza] . Mg PAb 91. Bainan mahastizainek, ikhustearekin etxeko semea, erran zuten bere artean: Huna non den premua. HeH Mt 21, 38 (Lç, He, etc., seme ). Jauntzitik hiritar emaiten zuen, edo bederen etxeko seme handi. JE Bur 157. An guztiak, aberats edo beartsu, etxeko seme edo langile, jatorriz eta odolez berdiñak dira. Lh Yol 17. Baño etxeko semea: Beñat, ni baino hiru urte zaharragoa [...]. Bertzea, mutila. Etchebarne 57.
azpisarrerakoSense-103.2
b) (Gèze, Dv, H, A, Lrq). Hijo no heredero de la casa. "Cadet" Gèze. "Cadet de maison" Dv. "Fils cadet" H. "Segundo hijo de la casa" A s.v. etxeko. "Fils de famille, non héritier" Lrq. v. etxe-seme.
Ni balin banintz premu zenbeit etxetako / edo etxeko seme mila luisetako. ChantP 222. Etxeko seme nintzan jeiki, / dote gaitza nuen hunki. Ox 133. Ameriketara joanen zela, eskualdun etxeko seme asko bezala. Barb Leg 137. Etxeko seme bere ontasun guziak jan zituenaren parabola. Zerb IxtS 86.
azpisarrerakoSense-103.3
c) Hidalgo.
Etxeko-seme argiari, bere ustez gaztelu zan benta artan gertatu zitzaiona. " Al ingenioso hidalgo" . Berron Kijote 173.
azpisarrera-104
ETXEKO SEME-ALABA (Pl.) (Los) hijos de la casa.
Sarri dakie gurasoak etxeko seme-alaben zorigaiztoa egiten. Ag Kr 107. Etxeko seme-alaba guziak jaurti zitun beren egoitzetik eta orain [...] bera zan Etxahuniako alaba ta oiñordeko bakarra. Etxde JJ 181.
azpisarrera-105
ETXE-LAGUN. v. etxelagun.
azpisarrera-106
ETXE-LAN (Empleado gralmte. en plural). Faena(s) doméstica(s). v. ETXE-BEHAR.
Biurtu ziran mendimutilak beren etxelanetara. Izt C 421. Bere aitaren ondoan etxe-lanetan eta abere-zai ibiltzea. Lard 30 (v. tbn. 36). Mutil maizterra etxe-lan urriz / irabazirako dago. "A falta de trabajo en su casa" . Or Eus 74. Mayi, geientsu, etxe lanetan aritzen baitzan. Etxde JJ 57. Nik ez dit tajurik eduki etxe-lanetarako. Ataño TxanKan 149.
azpisarrera-107
ETXE LANDAR. Casa de campo.
Heien kausitzerat joanen zela heien etxe landarrerat, hilabetearen bukaraino heiekin egotekotzat. "Maison de campagne" . Birjin 131. Azken aldian etxe landarrean ikhusi dudanean. Ib. 202.
azpisarrera-108
ETXE-LEHOR. v. etxelehor.
azpisarrera-109
ETXE-LIZAR. "El [fresno] de hoja grande" Iz ArOñ s.v. lizar.
azpisarrera-110
ETXE-LUR.
azpisarrerakoSense-110.1
a) Terrenos pertenecientes a una casa.
Etxe-lurrak mugatzen dituzten mugarrietan. JMB ELG 86.
azpisarrerakoSense-110.2
b) Solar.
Etxe-lurra eta etxea eraikitzea kosta zanaren euneko 10. " Importe de la construcción y terrenos ocupados por la misma" . EAEg 1-11-1936, 190.
azpisarrera-111
ETXE-MAITE.
"Etxekoia izan; etxearekin eta etxekoekin asko gogoratzen den horietakoa izan. Joxemai zanare, Chinan hiltzana, haiñ etxetik urruti, etxe maittia zan " ZestErret.
azpisarrera-112
ETXE-MIATZAILE. Ladrón de casas.
Polizak azkenean xilatu du nor zen 17 etxe miatzailea. Herr 9-3-1961, 2.
azpisarrera-113
ETXE-MIATZE. Robo en una casa.
17 etxe-miatze aitortu ditu. Herr 9-3-1961, 2.
azpisarrera-114
ETXE-MIRATZAILE. "Etxemiratzea, etxemiratzailea, faire une visite domiciliaire; celui qui la fait" H.
azpisarrera-115
ETXE-MIRATZE (BN-baig ap. A; H). "Etxemiratzea [...], faire une visite domiciliaire" H.
azpisarrera-116
ETXE-MULTZO. Grupo de casas; barrio.
Etxe moltzo txiki bat, ganau gorri ta baltz, taldeak an da emen. Gerrika 216. Baginuen Plaza Hegikogainen, baginuen Eliza, hau Urdozeko etxemultxoan. Larre ArtzainE 73.
azpisarrera-117
ETXE NAGUSI (etxe nausi Dv, H).
azpisarrerakoSense-117.1
a) Casa solar. " Etxe nausia, maison maîtresse" Dv (s.v. nausi ). Cf. infra ETXE-NAGUSI.
Gil Lopez de Oña Larreako Etxenagusiaren jaun ta jabe. Izt C 291. Bere ezkutu eta armarrietan garaitokiya Etxena[u]si Oñazkoarenai ematen diyo. "A las del Solar de Oñaz" . Aran EE 1883b, 67s ( DRA, citando de la ed. de Aran Loiola 8, da etxenausi ). Etxe nagosi baten / sartuten danean. Azc PB 277 ( in Ur PoBasc 172 andiki etxe baten ). Azken-gizaldi auetan Etxe Nagusietako jabeak gorrotoa odolean sartuta zuten. NEtx Antz 56.
azpisarrerakoSense-117.2
b) Casa principal (de un grupo, etc.).
Bere alboetan, amari gonetatik eutsika dauden aurtxoak bezela, etxe nagusiari lotuta, bestetxo bi agiri ziran: bata ogi edo artoa erretzeko labea, bestea abere janariak gordetzeko lekua. Ag G 14. Etxia dago baratz aundi baten erdian; da zaindariarena, baratz-eskiña baten. [Finkako] etxe nagusi orrek amalau gela ditu. Gerrika 289.
azpisarrera-118
ETXE-NAGUSI. Señor de la casa; dueño (de la casa). Cf. supra ETXE NAGUSI; v. ETXEKO NAGUSI, ETXEKO JAUN.
Etxe-nagusia edo familiako buruari. Lard 394. Zabaletan etxe-nagusi jartzeko. Ag G 359. Etxe-nagusi pikaru orrek / batere lotsarik al du? MendaroTx 93. Orretako komentu-giltzak / eskatu ara sartzean, / Arantzazuko etxe-nausiak / zirala agiri naiean [kofradikoak] . SMitx Aranz 99. Etxe-nagusiak nai zuana egiten zuan bere baserriarekin. Salav 16. Zure etxe nagusi jartzean arrotza. Xa Odol 207. Etxe-nagusiak naiz maizterrak. Berron Kijote 166. Etxe-nagusiak baleki, gaueko zein ordutan etorriko den lapurra, erne egongo litzateke. IBk Mt 24, 43 (HeH etxeko jaun ).
v. tbn. Or Aitork 117.
azpisarrera-119
ETXE-OGI (H, A; etxogi S ap. Lrq). "Etxeko ogia, etxeogia, pain fait à la maison" H. "Comuña" A. "Pain cuit chez soi" Lrq.
Etxogi gozo berria. Ox 75. Bezperan erre etxe-ogi mamitsua eskuan. Barb Piar I 206 (v. tbn. Sup 183). Ogiari emanak dira oro, eta ez bakarrik etxe-ogiari, bainan ere frango okhin-ogiari. GAlm 1937, 83. (ap. DRA)
azpisarrera-120
ETXE-OILO (etxoilo L, BN, S ap. Lh; SP, que cita a O). Gallina doméstica.
Etxoilloak basoilloa zedokan. "La poule domestique chasse la sauvage" . O Pr 172. Etxe-oiloak basa-oiloa hastio. EZBB I 105.
azpisarrera-121
ETXE ON.
Familia importante.
Guziak jaiotzen dira larru gorrian, bai ta Job bera bezain itxe onekoak ere. Mb IArg I 202. Jauna, au jazo jakana etxe on bateko alabia da. Astar II 101. Emakume au etxe oneko alaba eta guriro azia zan. Lard 543. Etxe oneko denak, bere adinean, / kideko zenbeiti da ezkontzen aldean. Hb Esk 177. Ezagutua zen gizona, etse on bateko seme zen, ez zezaketen bortxa. Mde HaurB 104. Etxe on batetik arrapatutako alabatxoa. Anab Poli 22. Apaizak ere iruñar-sendiaren eskeari indar eman zion; eta azkenik, etxe ona zala, ba, ta Anjelak alabari baiezkoa eman zion. NEtx Antz 156.
v. tbn. (Etxe oneko): Bv AsL 107. Ag G 34. Or Eus 356. Salav 84.
azpisarrerakoSense-121.1
Casa rica.
Dote ona dauka ta; etxe ona dauka ta; aberatsa da ta; alkar artuko dabee. fB Ic III 352. Mundakarra zan izatez; bizi zan etxe on baten, bere ama ta arreba bategaz. Echta Jos 206. Europatikan askok egin du / Amerikara bixita, / etxe onian jaioagatik / danak an ezin bizita. Tx B 39. Umetxuak amari / esaten dautse: / Etxe onian daude / nai zenbat gauze; / diñue: Gabon bonbon, / ase ta bete. Enb 98. Ez, Gaxuxa, oir ezin ditekeana da, ta gaiñera, maizter jarriko al-gera etxe on baten jabegai izanda? Etxde JJ 64.
azpisarrera-122
ETXE-HONDAGARRI. v. etxekalte.
Senar galdu ta etxe ondagarri. Cb Eg III 376.
azpisarrera-123
ETXE-HONDATZAILE. Dilapidador, que trae la ruina a la casa. v. etxekalte.
Ordia, lotsagarria, etxe ondatzallea. AA II 67 (v. tbn. etxe ondatzalle VMg 5). [Gure sukaldean] ez uan etxe-ondatzallerik. Ataño TxanKan 88.
azpisarrera-124
ETXE-ONDO. v. etxondo.
azpisarrera-125
ETXE-ORDE. "(Gc), choza, redil" A. Cf. AEF 1927, 47, 52 y 55: "Etxeordia" en planos de la planta baja de varios caseríos de Ezquioga, de los que se deduce que etxeordia es el anejo al caserío. v. ETXE-ORDEKO.
Etxe-orde dun baztar artara / laister datorke atzera. "Casa que hace veces de suya" . Or Eus 92. Baiña jolasa beti egoten da / mutikoaren buruan: / tiragomakin, kabi billa edo / etxeordeko ziburuan. Insausti 72.
azpisarrera-126
ETXE-ORDEKO. Cobertizo. "Etxearen ondoko borda edo etxetxoa" ZestErret .
Etxea zar samarra izanagatik, bazituan etxe-ordeko ta estalpe onak. Baserritarra 28-9-1907 (ap. DRA ). Etxea ezezik, berari dagozkion ingurukoak, tresnak, etxordekoak eta baratza. EAEg 14-11-1936, 294. [Etxeak] bere atzean sei etxeordeko [ditu] morroiak larri sartzeko diñakoak. JAIraz Bizia 14. Etxe-ordeko koxkor bat, lanerako tresnak gordetzeko duala. Garm EskL I 18. Lasta-leku edo pajares esaten dieten etxeordekoetan lo egiñez. AZink 111.
azpisarrera-127
ETXE-OSTE (V-gip), ETXOSTE (V-gip; Lar). Ref.: Iz UrrAnz (atzera); Etxba Eib (etxe ostia); Elexp Berg (etxoste). "Trasquarto" Lar. "Zaguera de la casa" Iz UrrAnz. "El corral, la parte posterior de la casa" Etxba Eib. "Etxoste, etxearen atzeko lekunea. [...] Umiak etsostian dabitz jolasian" Elexp Berg.
Txakur gustijak arrapaladan duaz igesi etxe-ostietara. Kk Ab I 57. Etxe-ostera zetan edo atan urtenda atzera etxera sartzen juan danian [...]. Kk Ab II 86. Juen zaittez etx'osteko orture. Alzola Atalak 66. Etxeosteko atetik. Ib. 58 (v. tbn. 57).
azpisarrera-128
ETXE-PARETA.
" Etxeparetak, los muros exteriores (BN-baig)" CEEN 1969, 210. " Etxe-paeta, etxea ixteko edo bere barneko espazioa banatzeko adreilus, harriz edo hormigoiz egiten diren egiturak" ZestErret.
Xutik ezin egonez, etxe-pareta bati eskuz, besoz eta buruz lotzen dira gaixoak. JE Ber 97. Etxe-pareta-paperak, musker eta morroskoak. Lf Egan 1955 (5-6), 9. Plaztika talo batzu lotzen dituzte etxe-pareta batzueri eta hari zartarazle batez jauz-arazten dute, [...] lehertzeraino. Herr 13-4-1961, 1.
azpisarrera-129
ETXE-PARTE. Parte que corresponde de la herencia de una casa.
Bere senar zanaren senideak etxe-partea edo erentzi-eske asi omen zitzaizkion. JAzpiroz 88.
azpisarrera-130
ETXE-PASTADA, ETXE-PASTO. "(V), tierras contiguas y pertenecientes a una casa" A.
azpisarrera-131
ETXERA, ETXERAT (Alativo en función de part.). v. etxeratu.
azpisarrera-132
ETXERA-BEHAR (Sust.). Obligación, necesidad de ir a casa.
Agur adiskidiak; etxera biarra eldu jat. Mg PAb 194. Egun artan gaizki arkitu zun bere burua, [...]. Meza-nagusira nolabait arrastatu zan, baño etxera-bearra izan zun. Or SCruz 136.
azpisarrerakoSense-132.1
Orduan izan ziran aren estuasunak; orduan lenbailenka etxera-bearrak; berandu etxeratu zalako, zerbait esango ote zioten bildu zan. TAg Uzt 61.
azpisarrera-133
ETXERA-BIDE.
azpisarrerakoSense-133.1
a) Camino de casa. v. ETXEKO BIDE.
Etxera bidea utzirik artu zuan Etxe-alaira zijoan bide txiorra. Apaol 44. Artu eben mutillok etxera bidea. Echta Jos 202 (v. tbn. en contextos similares: Apaol 42, A BGuzur 146, Or Eus 265, Etxde JJ 202, Bilbao IpuiB 32, MAtx Gazt 72). Etxera-bidia asmatuko al du? Alz Bern 53. Etxera bidean alkar ikusi zuten batean. Etxde JJ 164. Abereak bezelatsu etxera bideko senaz. Ib. 32. Gaur bertan atera bearko du bere etxera bidean. NEtx LBB 26. Azkenean lagundu zigun pixka bat, etxera bidean jarri arte. BBarand 80. Astiro-astiro txapel okerrak gure etxera bidian gora. Gerrika 179.
v. tbn. Tx B I 33. Kk Ab II 176. Otx 158. SMitx Aranz 190.
azpiadiera-1.1
"Ume ona, etxera bidean (AN-larr), aur onak etxeaz begiratzen duela, edota aur ona, etxerako gordetzen dala, adierazteko" Inza EsZarr 153.
azpisarrerakoSense-133.2
b) (Uso adv.). De camino a casa, en el camino de casa.
Piarres ere etxerabide abitu zen. Etxde JJ 77. Bi gazteak eztitan dijoaz etxerabide Maltako aldapan gora. Ib. 35.
azpisarrera-134
ETXERIK ETXE. De casa en casa. v. ETXEZ ETXE. Tr. Usado por autores vizcaínos y guipuzcoanos.
Erabilli etxerik etxe lotsari andiaz. EL1 181. Nabill etxerik etxe / Jesusen galdezka. Echag 124. Baña, ez al dakizu nun etxerik etxe / Ibilli diran pobre asko boto eske. AB AmaE 240. Etxerik etxe dabiltz leian iñoren / diru irritsan. SBaroj ( in FrantzesB II 123 ). Etxerik etxe erabilteko erosia izango da [eraztuna] . Ag Kr 193. Parrokiarako organu barria ein biar zala-ta erri guztian etxerik-etxe dirua batzia pentsau zeben. SM Zirik 42. Lentxeago, erriko aurrak etxerik-etxe ibilliko ziran Gabon-eskean. NEtx Antz 112. Juan giñan etxerik etxe lau junta-gizon. Gerrika 136. Etxerik etxe ementxe danok / gu jende-talde galanta. Insausti 320. Haurrek, artzai-jantzian eta kantari, etxerik etxe daramatzaten jaiotzak. MEIG I 77.
v. tbn. Muj PAm 63. Or Eus 175. Erkiag BatB 116.
azpisarrera-135
ETXE SANTU. Convento.
Etxe-santu guzietara juaten ziran gazte mundu utzi-naikuak. Bv AsL 108s. Eman ziola baimena Santuari praile-etxe-santuak egiteko. Ib. 122. Ordenako etxesantu bat. Ib. 122.
azpisarrera-136
ETXE-SARI (Sb-Urq). Renta. "Conductio" Sb-Urq.
Urte guztiko etxe-sari emotera ioaten direalako. Ezale 1897, 151n. Etxejaubiena barriz jakiña daukagu: danak dira onak etxe-saria artzeko. Ag Kr 174 (v. tbn. 148). Etxe-saria ordaindu. Echta Jos 13. Etxe saria artuko da [...] Gipuzkuko Juntak agindu zuten bezela. ForuAG 287.
azpisarrera-137
ETXE-SARTZE.
azpisarrerakoSense-137.1
a) (VocBN H y A). "Trousseau qu'une femme porte à son mari en quittant sa maison natale" VocBN. "Trousseau de mariée, qu'elle apporte a la maison de son mari" H.
azpisarrerakoSense-137.2
b) (c,... sg. A; Dv). Vestíbulo, entrada de la casa. "Etxe-sartzean bada alkhi bat" Dv.
Zeinak baitzuen bere etxe-sartzean phutzu bat. Dv 2 Sam 17, 18 ((Ol aldabe, Ker beebarru . Etxe sartzeko athea jo zuenean. Dv Act 12, 13. Hirirat ere gogotikago doazi [...] "Eskuara mintzatzen da" beren etxe-sartzean emana duten saltzaletara. HU Aurp 208s.
azpisarrerakoSense-137.3
c) Entrada en la casa. "Ezkonberriek eginen dutenean beren etxe-sartzea, quand les nouveaux époux feront leur entrée de maison" Dv. "Banquete que hacen las dos familias unidas por matrimonio" A.
Guziek batean bada bere etxe sartzea Semenario hortarat egin zuten, Elizako zeremonia eder batekin. Prop 1906, 51. Eskonberriak Urdanibin bere "etxe sartzea" egin zuten. Lh Yol 49. Lizartzako andrea lagun, neskatxa gazteak Oihanaldean egin zuen bere etxe-sartzea edo andregai lehenbiziko ikus-aldia. Barb Piar II 250 (que describe con detalle la operación en 255s).
azpisarrera-138
ETXE-SEME.
azpisarrerakoSense-138.1
a) Hijo de familia.
Daigun, etxe seme batek daukala okasino dongia neskatilla otsein, edo serbietan bertan daguanaz. Mg CO 122.
azpisarrerakoSense-138.2
b) Hidalgo.
Gure etxe-seme argiaren liburutegian. " Nuestro ingenioso hidalgo" . Berron Kijote 75. Zenbat mutil gazte aberats, etxe-seme ta nekazari. " Hidalgos y labradores" . Ib. 139.
azpisarrera-139
ETXE-TORRE. v. ETXE-DORRE.
azpisarrera-140
ETXE-TRESNA. "Axuar de casa, etse treznea" Lcc.
azpisarrerakoSense-140.1
"Menage de casa, [...] etxatresnak " Lar.
[Artzaiaren txabolan] etzegoan beste gauzarik: ez mairik, ez jarlekurik, ez beste osterantzeko etxe-tresnarik. Ag G 9. Ezkaratzari dagozkion etxe-tresnak. Alz Ram 21. Lengo etxe-tresnaz gañera lastozko besalki bat. Ib. 63. Idatzitako agindu berezirik izan ezik, ezin artuko dira etxe-tresnak, janzkiak eta abar. "Muebles, efectos, ropas" . EAEg 6-11-1936, 230. Basora jo bear du gizonak txabola, sua ta etxe-tresnak egingo baditu. Munita 135.
azpisarrera-141
ETXE-TXAKUR. "(Vc), perro casero" A.
Gurago dau otsuak baso bizitzia, jaatekua nekez billatu biarra, etxe-txakur katiaz lotubaren eregu ta ogi biguna baño. Mg PAb 130. Lapurra ta etxe-txakurra. VMg 27. Etxe-xakhur, artzain xakhur, [...]. Elsb Fram 142.
azpisarrera-142
ETXE-TXORI. v. etxetxori.
azpisarrera-143
ETXE-URDE.
"Derechos de echeurdea, que es de dos puercos uno" (Larráun, 1507). LexHNav I 69. Cf. beraurde.
azpisarrera-144
ETXE-USO (V-gip, L-sar; Dv, -urzo S; Foix), ETXUSO (A, que cita a Dv). Ref.: Iz ArOñ (uso); EAEL 93; Elexp Berg. "Etxeurzo, etxeuso, paloma doméstica" A. "Colombe" Foix.
Nurk emanen deitzat hegalak, etxeurzuari bezala, zureganat hegaltatzeko. "Sicut columbae" . Mst III 31, 1 (Ip etxe-urzoari). Hainbertze etxe-uso mota bada eta hala ezagutuak, nun [...]. Dass-Eliss GH 1924, 466. Etxe-urtzo baten atxemaiteko, garagar bihi bat galdu behar. EZBB I 105.
azpisarrerakoSense-144.1
Bi uso-aphal edo bi etxe-usokume. HeH Lc 2, 24 (Dv etxusokume, DvHtoy etxeusokume, Leon etxe-urso-ume ). Etzion legeak galdetzen bi etxe-uso ume edo bi uso ttorttoila baizik. Jnn SBi 41.
azpisarrera-145
ETXE-ZAIN. v. etxezain.
azpisarrera-146
ETXE-ZAINTZAILE. "Celui qui garde la maison en la absence des autres habitants; (au fig.), casanier" Dv. v. ETXE-ARTATZAILE, etxezain.
Etxe-zaitzalleak ikaratzen diranean, gizon azkarrak makurtu. Ol Eccl 12, 3 (Dv etxearen zain, Ker jauregi-zaintzaille).
azpisarrera-147
ETXE-ZATI. Vivienda (de un bloque o edificio).
Zaingoak artuta dauzkan etxe edo etxe-zatien aitorpena Gizarte-Laguntzari bialtzeko. "Pisos o viviendas" . EAEg 13-1-1937, 793.
azpisarrera-148
ETXEZ EGON.
Alojarse.
Bein Andoni etxez egoan ugazabak ixil begiztu nai izan eban, gela barruan deunak zer egiten eban. Belaus Andoni 18.
azpisarrera-149
ETXE-ZELAI.
Etxean nintzanean an egoan nire nagosi ona, kapea arri-aulkian bilduta, bera etxe-zelaiean arantz-onantza. "Por el patio" . Or Tormes 77.
azpisarrera-150
ETXE-ZERGADA. "Ainhoan bi etxe-zergada dire ta gaiñera bazterretxeak (L-ain), en Ainhoa hay dos filas de casas y además casas de aldea" A (s.v. zergada).
azpisarrera-151
ETXEZ ETXE. De casa en casa. v. ETXERIK ETXE. Tr. No lo hallamos en textos vizcaínos.
Nola zuen probetxutako gauzetarik eztrauzuedan deus estali, zuei deklaratu eta irakatsi gabe, publikoki eta etxez etxe. Act 20, 20. Alferkeriari jarririk, kostumatzen dire etxez etxe ibiltzen. He 1 Tim 5, 13. Asi zen itxez itxe bere adiskide guziei azken adio esaten. Mb IArg I 271. Badarabilte Jesus Jerusalenen etxez etxe, kalez kale. AA I 520. Harek dian lana da etxez etxe ebiltia. Etch 364. Etxez-etxe zeramaten [San Pedro], eriak ere, besteak bezala, poz au izan zezaten. Lard 496. Ala joan aitzina kurri, bertze egunetan bezala, etxez-etxe, saltzerat. Arb Igand 75. Nahiago zuen etxez-etxe ibili bere zaku handiarekin. Zerb Ipuinak 157. Etxez-etxe ibili ondoan, Zimun Kauterrak ekartzen zituen bizpahiru pertza edo untzi distirant. Zub 26. Ala, etxez-etxe eskean astea bear dute. Ldi IL 105. Ttunttuna aparitara etxez-etxe doa. Or Eus 35. Bazoan etxez etxe, galdeginez bazen norbait artatzeko, bateatzeko, edo ehorzteko. Ardoy SFran 191. Hura ibiltzen zen, maiatzaren lehentsutik, etxez etxe behien markatzen. Etchebarne 44. Etxez etxe kantari ibiltzen giñan Gabon egunean. BBarand 39.
v. tbn. Egiat 267. It Fab 109. Bv AsL 51. Elzb PAd 81. Jnn SBi 135. HU Zez 37. Const 30. TAg Uzt 250. Lf Murtuts 16. SMitx Aranz 203. Iratz 131. JEtchep 34. Mattin 91.
azpisarrera-152
ETXEZ ETXEKO. De a domicilio, de casa en casa.
Ajolik gabeak, etxez-etxeko mirabeak. EZBB I 27. Karrikako Mañaña ekar-arazten zuen etxez-etxeko dendari lanetarat. Larre ArtzainE 13.
azpisarrera-153
ETXE-ZOKO, ETXE-TXOKO, ETXE-XOKO v. etxezulo.
azpisarrerakoSense-153.1
a) Interior de la casa (entendido gralmente. como lugar de reclusión, como refugio o como lugar confortable). Cf. infra (c).
Denontzatzeko ez dute klubetan indarrik, / etxe zokuetan daude begiak ilunik. Iraultza 111. Herriko bestan, gazte lagunak / kantuz plazara dohazi; / eta ni beltzik etxe zokhoan; / irri egiten ahantzi! Elzb Po 195 (v. tbn. en contextos similares: Ag Kr 76, Or Eus 259 y Mattin 126). Etxe zokoetan emaztek asko joste, lisatze eta bertze lan [Igandean] debekatu. Arb Igand 48. Orai sendo zira, gaixo ama, eta badut uste zure etxe-xokotik ez ziren ixtant bat atheratzekoa... Barb Sup 28. Etxe-txoko berorik / ez omen du nai [umezurtzak]; / kanposantuan naigo / otzez ta ernai. Jaukol Biozk 49. Illen etxe-txoko miña. " El querido rincón de los difuntos" . Or Eus 409. Joan gare, gu, zu utziz, Amatto gaixoa, / bainan ezin ahantziz haur etxe-xokoa. Iratz 160. Utzi dut Amerika, eremu haundia, / orai etxe xokoan ai zer goxaldia! Xa Odol 232. Gure etxe-txoko ontan jarraitu genin lanean. Ataño TxanKan 238. Etxe xokotik jalgirik, toki berezian eta izpiritua laxo, gehiago balio dutela denak utzirikako orentto batzuek. Larre ArtzainE 321. Detxeparek, lehenengo euskal autoreak, plazara atera nahi zuen euskara etxe zokotik. MIH 164.
azpisarrerakoSense-153.2
b) Rincón de la casa.
Erortzen diren hezkur ederren guziak biltzen dira, eta etxe-zokho batean ezartzen [...] primadera arteo. Dv Lab 338.
azpisarrerakoSense-153.3
c) (Uso adj.). Retirado en casa, casero.
Maria eta Kattalin, / etxezoko biak berdin, / ez dute nahi gurekin / gauik pastu Elokadin. " BN-baig" . NafEKZ 158. Herber Hunt jauna Gainzurienean zendu da emekiño 84 urtetan. Alargunduz geroz arras etxezoko bizi zen. Herr 1-12-1960, 2.
azpisarrera-154
ETXE ZURI. "Lenocinio, en Eibar" Garate Cont BAP 1957, 47.
azpisarrera-155
ETXE-ZURITZAILE. Blanqueador, albañil.
Etxe zuritzaile bat ari zan bere lanean, andre aberats baina doilor da eutsi baten etxean. A Ezale 1897, 78b.
azpisarrera-156
ZU ETXERAKO (etc.). "Zu etxerako, (esap.), neska mutikoak, batik bat, goraipatu nahi direnean esan ohi dena. Datorren urtian be zu etxerako" Elexp Berg. Cf. EZBB II 146: Zu etxerako, garirik ez dan urterako.
etxe
<< ETXE-ABADE 0 / 0 ETXE-ABERE >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper