OEH - Bilaketa

3546 emaitza etxe bilaketarentzat

Sarrera buruan (346)


Sarrera osoan (499)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
ur.
tradizioa
Tr. Con aspiración inicial se documenta en textos suletinos y algunos bajo-navarros como Dechepare, Mongongo Dassança, CatLan (122) o Salaberry. Hay uda, det., en DicM (ed. 1877, 64), Auspoa (86-87, 47), Labayen (EEguna 91) y Sorarrain (Lili 86), ude en EgutAr 6-1-1965 (ap. DRA ), ubrek en IntzSerm 180, y utsetati en SMSerm 192 (texto en el subdialecto guipuzcoano de Navarra). Aguirre de Asteasu emplea uura (III 376; I 404, 418, 435, etc.), siempre en caso absoluto det. sing., seguramente para diferenciarlo gráficamente del demostrativo ura; cf. ur (I 413), urarekin (AA I 459), urak (abs. pl., I 595), etc. En DFrec hay 375 ejs. de ur.
Onom.: Illud monasterium [...] que est iuxta Meeçchiriç et Ureta. (Leyre, 1071) Top 14, 87. Martin d'Ubegui, mercader de San Çabastian. (1351) Arzam 415. Desde el bado de Vzabal. (1418) Ib. 439.
sense-1
1. (gral.; Lcc, SP, Deen I 25, Urt I 32, Ht VocGr 367, VP 91r, Lar, Añ, Arch VocGr , Dv, H, VocB ; h- BN-ciz, S; VocS 133, VocBN , Gèze, Dv, H), uds (G-nav), uts (G-nav), ubre(det.)., uda (det., G-azp-to), uia ((det.).G-to), uida ((det.).G-goi), unda ((det.).G-azp), unde ((det.).G-azp) Ref.: Bon-Ond 136; VocPir 74; A (ur , uda, uds, uida); A Apend (unda); Lrq (hur); ContR 522; Gketx Loiola (pizar-auts, erasan); Echaide Nav 23-24; Iz ArOñ 239, UrrAnz, R 294; Als (tainbéste), Ulz, To (uda); Etxba Eib ; Asp Gehi ; Holmer ApuntV ; EAEL 121; Elexp Berg ; Gte Erd 294; SakHizt (ur, uds, uts); ZestErret (ur/uda) .
Agua. "Aquam [vocant] urik (voc. de Aimery Picaud, s. XII)" TAV 2.2.12. "Oira [sic], wasser" (voc. de von Harff, 1499) Ib. 2.2.18. "Çabullir, urean estali" Lcc. "Remojo, urtan emotea" Ib. "Une goutte d'eau, ur xorta bat" Ht VocGr 367. "Ur hotza edatea, boire de l'eau pure" Dv. "Ura aireak edan du (BN-lab), el agua se ha evaporado" Ib. "Trañerua pizar-autsakin igurtzitzen da, udetan errezago irrist egin dezan" Gketx Loiola (s.v. pizar-auts). "Arraultzak [...] uretan pasauta (V-gip, G-azp), [...] urean pasatuek (AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 294. Tr. General en todas las épocas y dialectos. En las alternancias urean/uretan, etc., los autores septentrionales y navarros usan urean, ureko, uretik, formas que tbn. se encuentran en textos guipuzcoanos (disminuyendo su frecuencia en el s. XX) y en algunos vizcaínos, como Añibarro (LoraS 115), Arrese Beitia (AmaE 392), D. Agirre (AL 64) y Lauaxeta (AB 60). Si exceptuamos las construcciones indeterminadas del tipo baso bat uretan (como en Mong, Dv Lab 49,ECocin 48, Apaol 49, Etcham 62 o Ldi IL 134), ureta- aparece en autores vizcaínos (tbn. en textos de éstos en dialecto guipuzcoano) a partir de 1800; entre los guipuzcoanos, se documenta en la segunda mitad del s. XIX en Afrika (133) y J.I. Arana (SIgn 41); durante el s. XX (especialmente en su segunda mitad) su frecuencia crece en este dialecto, y se hace más frecuente que urean, etc. Con adj., hay zapi ur otzetan bustiakin en Cardaberaz (Just 116), y ur epeletan "en agua tibia" en Iturriaga (Dial 105), aunque cf. ib. 107 ur beroan (en Uriarte en ambos casos -tan ). Urta-, además de en los septentrionales Etcheberri de Ziburu y Gasteluçar (158), se documenta en la tradición meridional, con frecuencia relativamente decreciente: Lazarraga, RS, RIs (85), Micoleta, Cardaberaz (Eg III 336), Ubillos, Aguirre de Asteasu (III 600), Iztueta (C 128), Bilintx (157), Urruzuno (Urz 60), Arrue (May 34), Mendaro Txirristaka (105), Barandiaran (ELG 44), Basarri (99) y Gandiaga (Elorri 209).
Laster baten igaro zan / uraz alde bestean. Mondr 40s. Itxasoan hur guzia, zeruietan izarra. E 95. Eta Ioannes ere batheiatzen ari zen Enonen Salimgo aldean, zeren anhitz ur baitzen han. Io 3, 23. Urtan eder arria; / aen gañean txoria. Lazarraga A4, 1165r. Ogiagaz ura, oragaz eroen elikatura. RS 246. Urak dakarrena urak daroa. Ib. 472. Otu zegiok oean andreari ez urtan zaldiari. Ib. 217. Non uras egin izandu baitzuen ardoa. Ber Trat 8v. Zeren urtan ohi diren gaitz handiak gerthatu. EZ Man II 129 (149 urean). Sutik, uretik, konbatetik eta etsaien azpitik libratzea. Harb 84. Erhi punta urean sar zezan. Ax 597 (V 384). Urtan bitza legez / dira joaten [amoreak] . Mic TAV 3.1.27. Itsasoan zenbat ur xorta, / zenbat harea kostetan. 173. Irakitu behar dute pinterdi bat huretan. Mong 588. Hur benedikatiareki zeñhatzen dira. Bp I 117. Ene jana ta ene edana, urarekin ogia. Acto 320. Itsasoan ur den bezanbat nigar egiten banu ere. Ch III 52, 1. Itxasoak bere barrutian [...] badu [ontzi] guziak artzeko bear-diña ur. Lar SAgust 10. Ura ikhustean, orhoitu zare haren saihets sakratutik ilkhi zen uraz. He Gudu 135. Beldürrez ene arima lür hur gabez sekatü bat bezala gertha dadin. Mst III 3, 6. Uretik zekazten sare utsak. Mb IArg II 280. Ideki zioten saihetsa lantza kolpe batez, eta ordu berean athera ziren handik ura eta odola. Lg II 282. Jordan Ibaiko urtan. Ub 75. Garboski edan dezala urik gabe arnoa. Monho 26.
( s. XIX) Arraiñak burua uretan jasoten daben legez. LoraS 152. Ez bota seintxuba uretara. JJMg BasEsc 21. Ur naturala ixuri behar da bathaiatua izan behar duenaren buruaren gainera. CatLuz 22. (v. tbn. (h)ur natural en Bp I 61, CatLan 124, CatS 69, CatJauf 106, CatUlz 38) Ardu nahiagorik hur hotz neion galthatü. Etch 324. Putzuak nai du itzala ura usteltzea nai ez bada. It Dial 37. Bere eskuko beatza urean bustita. Lard 419. Ur garbizko iturri bat. Arr GB 43. Gure aitari urak eraman zioan etxea. Urruz Urz 21. Edaritzat ur hutsa. Jnn SBi 92. Nork ikusi du behinere erbirik urean bizi, eta arrainik oihaneta [...]? HU Zez 62. Ta agintsariak / urtu zirean ai! berez / uretan gatz-garaua lez. Azc PB 162.

( s. XX) Asi zitzaitadan kakeria bat, iturriko ura bikain argi. Mdg 122. Uretan igaro ditut [urte] guztiak. Ag Kr 83. Uren kalidadeak esamiñatzen zekien jakintsu bati. Goñi 66. Bethi berdin azkar sortzen den ur hotx garbiaren bazterrean. JE Bur 37. Onla esanaz ur irakiñak / egiten zuan negarra. Tx B II 116. Ura ta eguratsa bearrak eta onura andikoak doguz. Eguzk GizAuz 54. Erdi-billoizik ibiltzen dira udaburuan mutillak uretan plisti-plasta. TAg Uzt 38. Saski handi batean ezarri zuen eta uraren gainean pausatu. Zerb IxtS 34. Atzekoaldean garbitasunerako tokia, ur arrearekin garbitu nai zuanarentzat. JAIraz Bizia 40 (cf. uhar). Ur zikiña ibaira ixuri. Anab Poli 54. Aztala lurrean joz bere soinekoetarik uraren jautsarazteko. JEtchep 44. Norantz joan bear dozu, iparralderantz ala ibaiaren urak ainbatean? Erkiag BatB 167. Beharko badut ere ur hortarik edan. Xa Odol 308. Urak emana, urak eraman. (BN-baig). Inza NaEsZarr 2482. An erori itun bi urera. Ataño TxanKan 162. Santu bakoitzaren kondairari buruz [...] ez dago ezer esan beharrik, iturri onetara jo baitu A. Manzisidorrek ur bila. MEIG II 123.
azpiadiera-1.1
" Uretik ardaura baño bentaja aundiegoa dao (V-arr), orrek bixok urek eta ardauek dauken diferentzia dauke (V-gip)" Gte Erd 140.
azpiadiera-1.2
(Pl.). Aguas, gran cantidad o masa de agua. "Avadarse, bajarse las aguas hasta poderse vadear, urak ibaian txikitzea " Lar. "Desaguar, urak ustu " . " Kangrejuak eztie ur sakonetan ibiltzen, ur azalak gustatzen jakue " Elexp Berg. . Tr. De uso gral.
Oldar zedin garaitik behera itsasora, eta hil zitezen uretan. "Ès eaux" . Mt 8, 32. [Amu hunek] hemen hartzen tik egun oroz / jende uretan daudenak. 205. Bitarte artan Espiritu Santua zebillen uren gañean. Lar SAgust 8. Uholdearen uretan hondatuak. Lg II 239. Igoaz zijoazen urak. AA II 131. Igon ebeen urak mendijak baño goraago. JJMg BasEsc 16. Urak joanak zirala / Noek ikusirik. It Fab 227. Betan urak handiturik. Gy 127. Zazpigarren egunean urak berera itzuli ziran. Lard 68. Beraz beti dabiltz itxasoko urak jiran burpilla legez. Ur MarIl 109. Jin-eraz nezazü zuregana huren gañen. Ip Mt 14, 28 (TB, Ur, Samper uren g.; He, Leon, Or uraren g.; Lç, IBk ur g.). Hurak yalgi direnian. SalabBN Mt 7, 25 (Leon urak;ur sobernák, Dv uharrak, IBk, IBe uholdeak). Niloko urak odol biurtu ziran legez. Itz Azald 174. Urak igan ziren orotan, mendi handienez gorago. CatJauf 23. Laster ikusi eben aizearen inddarrak, itxasoko urak gora jasoten ebazala. Echta Jos 90. Euzkadiko uretan jardun oi diran Itxas-Gudaritzaren itxasontzi laguntzalle guziak. "En aguas del País Vasco" . EAEg 10-11-1936, 261. Moisek eskua hedaturik, betbetan urak ideki ziren, artean bide zabal bat uzten zutela. Zerb IxtS 35. Itsasoan urak andi. SMitx Aranz 221. Zeiharka zethorren untzia / bide zehaztuak utzia / baleran zebilen uretan. Mde Po 87. Urak joanda gero errekeari esia egitea. Erkiag Arran 90. Agintzen die ibaiko ur sakonei gazteari bide egiteko. Ibiñ Virgil 114. Urak oso beian zeuden zubitik. NEtx LBB 53.
azpiadiera-1.3
(V-gip, G-azp; H) Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret. .
(Pl.). Aguas medicinales. " Uretarat behar dut ioan, [...]. Akizeko uretan da, il est aux bains de Dax" H. "(Aller aux) bains, huretarat " Foix. "Zestonako urak, onenetarikuak gibelerako" Etxba Eib. "Zestonara joan die urak artzera" Elexp Berg.
Uda guztietan datozela jende samalda andiak Probinzia onetako urak artzera. Izt C 76. Ilkhi gaiten Kanborat urez mintzatzeko. Hb Esk 105. Eztabill ba beti Zeztuako ta Zaldibarko urak eraten? Ag Kr 135. Horra nun Akitzeko urak manatzen diozkaten. Zerb Ipuinak 662. Badakigu bertzalde zer gibelondo ona duten hemengo urek. Medikurik jakintsuenak alde dituzte. JE Ber 75. Meatzetatik sorturiko ur osasungarriak. "Aguas minero-medicinales" . EAEg 10-10-1936, 12. Egondu zen denbora aundi bat gure aita reumak yota, bai eta ere Fiteroko urak artzen. Auspoa 77-78, 188. Nik pentsatzen det Zestuako urak / an daudela sekulako. Uzt Sas 56.
azpiadiera-1.4
(V-gip, AN-erro, Ae, Sal) Ref.: Echaide Nav 31; Etxba Eib. .
Lluvia. " Sartu gara neguan eta ekin detse urak " Etxba Eib. .
azpiadiera-1.5
" Urak etzaroaz, ten paciencia; litm., no te lleva el agua (V-ger)" A EY III 320.
Urak ez aroa, ta artuik Martin eroapena. Echta Jos 225.
azpiadiera-1.6
"Escarmentado, ur otzez errea (AN-larr-ulz)" A EY III 285.
Nik aditzea dudanez / Leitzan mutil piñik ez; / sartuko dizute ziri / solas ederrez. / Balirade biotzez / omen-diranak itzez, / etzaitue erreko / bêla ur otzez. Or Eus 26.
azpiadiera-1.7
"Devenir tout à fait autre, ura eta arnoa bezala sanjatu " Herr 4-12-1958, 4.
Atenaitarren aldakeri galgarria areagotu besterik etzuten egiten, iakinaren gainean, beren bizibide biurturik. Ura ta ardoa bezala aldatu egiten ziran. Zait Plat 123.
azpiadiera-1.8
" Ur garbirik ez ateratzea (AN-araq), no poder sacar agua limpia. Cuando no se consigue aclarar alguna cosa" Satr CEEN 1969, 85.
sense-2
2. (S, Sal, R; Lar, H) Ref.: A (latsun-ur); Lrq (latsun-hur) .
Infusión; agua de, agua donde se ha hervido algo; solución o emulsión en agua. "(Agua de) canela, kanelazko ura " Lar. "Nafa, agua de la flor de azahar, limoi lorearen ura " Ib. " Garagar, meliza, itze-belhar ura, tisane d'orge, de mélisse, de menthe" H. " Latsun-ur (S, Sal, R), lechada de cal" A.
Ethiopiako ofiusa daritzon belhar uretik edaten dutenek uste dute leku guzietan ikusten tuztela sugeak eta gauza izigarriak. SP Phil 345 (He 347 opiusa erraten dioten belhar baten uretik ). Porrua, arruta, kapiua, salboina [...] elgarrekin hurian hirakiturik, irazi eta hur hartarik [...] edatera emaitia. Mong 588. Asensio-ur kharatxa. He Phil 321. Erbesgorra esaten dioten belarraren ura. Echve Dev 391. Indietako gaztañaren ura txit ona da arropa garbitzeko. It Dial 107 (Ur, Dv ur, Ip hur). Aurthikazu tripakien ura. ECocin 5. Arrosa ura emanez. Ib. 40. Gain-behera botatzen zaio kheder-ura. Dv Lab 53. Hogoi-ta bi urthe hotan, xorta-xorta biltzen hari dudan ezti-ura. Jnn SBi 170. Aintzinetik xorroxtuak eta bipher-urean atxikiak dituzten seska zotz zorroztu batzu [landatzen dituzte bidean] . Prop 1893, 165. Belhar berde horek phuzuatürik dira. Eman ordin kuntre phuzutako zahi hur. Alth Bot 5. Gezal-urez edo, zikinkeria garbitu bearra du. Or JBDei 1919, 366. Salboin ura ikatz herrautsarekin nahastekaturik. StPierre 34. Beazun-ura edanarazi. Or Mi 134s. Osin uda artu ezkero. Lab EEguna 91 (cf. ib. 91 osin-ura). Bi egunean aize txar guziak atera zizkidan; bai belar-ura artu arazi ere. Ib. 66. Hoja de sen egosi, / aren urak artu. Yanzi 110. Sokrateri otzeri-belar (zikuta) ura edarateko aginduak. Zait Plat 12. Etxiak [...] / bethik latsün hurez xuri. Casve SGrazi 76. Urdailla beterik zuan-ta, ez noski txikori-urez, loaldi bakar batean igaro zuan gau osoa. Berron Kijote 98. Larrosa egosin urekin garbitzea. (G-goi). Arin AEF 1980, 65. Salbie egosi, orren urei eztie naastu eta aua garbitu. Ib. 65. Orma-belarraren ura artu. Ostolaiz 166.
azpiadiera-2.1
(Hablando de perfumes, aunque sean disueltos en alcohol).
Olio klaroa edo ur usain onetakoak. Decl ã 7r. Gantzutzen ditu [Jesusen oinak] ur balios batez. Lg II 156. Burua ondo orrazturik usai gozoko urarekin. Urruz Urz 32. Horra nun duzun egina ur usain ona, emaztekiak derabiltzan hetarik. JE Bur 89. Untzi eder bat baitzuen dena ur usain gozoz betherik. Ox 73. Gorputz-illak usai oneko urez gantzutzen ziran. Ir YKBiz 373n. Koloniako ur arrunta da. Erkiag BatB 86.
azpiadiera-2.2
Inzaur ura. ECocin 50 (se refiere a nueces en aguardiente).
sense-3
3. Humor corporal. " Urez hustu behar du zure hanpuluak, vôtre ampoule a besoin d'être vidée d'eau" H.
Gure osasunaren lehenbiziko hastea da ur gaixtoetarik purgatzea. SP Phil 21 (He 20 humore).
azpiadiera-3.1
(Lar, H).
"Orinar, urak isuri " Lar. Cf. UR-ISURI.
Karrikan iragaiten zela, aurthiki zioten zenbait ur burutik behera. Ax 312 (V 208).
azpiadiera-3.2
"Polución, [...] ura isuritzea, botetea " .
azpiadiera-3.3
Saliva.
Solas hoiek aditzean, Pello, ur goxo bat ethortzen zaitak ahora. Elzb PAd 37.
azpiadiera-3.4
(Pl.). Parias. " Urak ixurtzea, verser, rendre les eaux" H.
azpiadiera-3.5
(Pl.). Hidropesía, acumulación de líquido en el cuerpo. "(G-to, L-ain, B, R-uzt), codillera, tumores de agua en las piernas del ganado" A.
Laur zangoak trepel eta juntetan hurak. ChantP 88. Ubel gibela, garbi ta legun, / urik eta arririk bage. "Sin vesículas ni piedrecillas" . Or Eus 226. Ba, tripan urak agertu, ta urok ataratzera eruan juen klinikara. SM Zirik 43. Urak zituen gizon bat zegoen Haren aurrean. IBk Lc 14, 2 (TB gizon ugeri bat ).
azpiadiera-3.6
" Hur (Hb), furoncle" Lh.
sense-4
4. (V; Lar, , H) Ref.: A; Iz UrrAnz; Elexp Berg. .
Zumo; jugo de plantas; savia. "Agraz, agua exprimida de uvas no maduras, mats eldu bagekoen ura, mats ura " Lar. "Zumo, jugo" . " Ur hainitz duen udarea " H. "(Vc), zumo de las plantas" A. " Bere urian, en su líquido" Iz UrrAnz. "Oso ona da naranja-ura" Elexp Berg. .
Lora, arbola edo bedarretatik aterariko suku edo uragaz. Astar I 129. Sagar eta mats-urak / guztiz on dirade. Echag 95. Ejiptoko arbolen / urik gozoena [= mirra] . Ib. 57. [Marmalo] batek sobra den ura xurpatzen adarrei. Hb Esk 235. Zitru hurez ükhüzten nizün astian egün batian. ChantP 190. Matsaren ura, zer dakak ik? JanEd II 58. Limoi-urez. Mde Pr 180. Naranja baten ura baso batean jarri. Ostolaiz 162. Urkiaren ura lasai edan. Ez dizu gaitz egingo. Ib. 26.
azpiadiera-4.1
"(Vc), jugo de las carnes" A.
sense-5
5. (V, AN-erro, BN-baig) Ref.: EI 383; A EY III 320; Etxba Eib; Satr CEEN 1969, 85; Etxabu Ond. .
(Pl.). Parecido. " Arren urek baitik bai. Arren urek artu ittik orrek " EI 383. (donde se interpreta como "costumbre") " Aitaren urak daukaz orrek, ése se parece al padre (V). Aitabitxiren urak ditu " A EY III 320. " Aitxan edo aman urak dakaz, se dice de quien tiene parecido en su modo de ser parecido del padre o de la madre" Etxabu Ond. "Aitaxin urak berekin ditu (BN-baig), lleva las aguas de su padrino" Satr CEEN 1969, 85. v. URAK EMAN.
azpisarrera-1
BI URETAKO ARRAIN. "Bi uretako arraina (BN-baig), pez de dos aguas. Es el contemporizador. Persona de dos caras" Satr CEEN 1969, 85.
azpisarrera-2
ESKUETARAKO UR. "Eskutarako ur, edateko balio ez duena, baina beste zereginetarako bai. Andik eruten giñuan eskutaakua, baiña eratekua itturritik" Elexp Berg. Cf. Ibiñ Virgil 115: "Eskuetarako ur garbia, 'manibus liquidos'".
azpisarrera-3
EZ UR ETA EZ OLIO. Ni fu ni fa. "--Ze gizon mota da Garikano gobernadorea? --Ez ur ta ez olio (AN-larr)" (Comunicación personal).
azpisarrera-4
EZ UR EZ ARDO, EZ UR ETA EZ ARDO. "Por los hombres muy tibios, que no son para bien ni tampoco para mal, dicen: ez ur, eta ez ardaõ" RG A 27. "(Ni es) carne ni pescado, ez ur, ez ardo" Lar. "Ez ur ez ardo (Sal, S), ni agua ni vino, ni fu ni fa" A. "Ez ur da ez ardao, persona sin sustancia" Iz ArOñ 105.
azpisarrera-5
EZ UR EZ GATZ. "De quelqu'un qui a disparu inopinément et qu'on cherche en vain, [...] ez da ageri ur ez gatz" Herr 20-7-1961, 4.
azpisarrera-6
URA HARTU. v. UR HARTU.
azpisarrera-7
UR-ABAR. "(V-arr-oroz-m, Sal), residuos que deja el agua al pasar" A.
Uroldearen urabarrak ematen zuten. Anab Don 53.
azpisarrera-8
URA BEHERA. Aguas abajo, río abajo.
Sinforosa Tiburtina Iainkoaren legea gatik ura behera lephoan harri bat emanik egotzi zuten. Harb 251. Ura behera egotzi baitzuen [neskatoa] . Ax 353 (V 234). Naiz doazíla ura bera gauzak. LE Prog 110. Emaztek behar dute asko berthute, ez yoaiteko ura behera, lagore eta bokhata egunetan. Hb Egia 138. Beldur gira [...] gelditzen diren undarrak hor harat ura behera joanen diren. HU Zez 47.
azpisarrera-9
UR-ADAR.
azpisarrerakoSense-9.1
a) Brazo de río.
Uradar megatx onen ezpaiñetan gorde-gordeka. Ugarte Obaria 39.
azpisarrerakoSense-9.2
b) Manguera.
Mangera jatorraren antza barik, angulatan joateko baiaren antz andiago eukela erriko uradarrak. Erkiag BatB 11.
azpisarrera-10
URA EGIN. a) "Echar agua al vino, leche, etc." Añ. b) Regar (las plantas) (V-gip).
azpisarrera-11
UR-AGOR. "(V-m-gip), presa, agotamiento de las presas en los ríos con objeto de pescar. Zuk urrean uste dozu itsasoan lebatza ta beste arrain andiak geure ur-agorretako arraiñak baizen erraz artzen dituezala" A.
azpisarrera-12
URA GORA. v. UR GORA.
azpisarrera-13
UR-AHI (urai V?, G-to ap. A; urai Lar H, Añ (G)). Engrudo.
azpisarrera-14
UR-AINTZIRA. Pantano.
Eta sagarroiaren aztaparraren-peko ezarriren dut, eta ur-aintzira bilhakaraziren dut. "In paludes aquarum" . Dv Is 14, 23 (Ol idoi, Ker osin lupetsu, BiblE zingira ). Ibaietik urrun ur-aintzira urdin bat zegon, aizeak naasi bagea. 'Une mare d'eau azurée' . Or Mi 83.
azpisarrera-15
UR-AIRE. "(V-arr), zanja, cuneta" A.
azpisarrera-16
URA IZAN. Recibir el bautismo.
Hirur haur sor-eta berehala ura izatua zutenak, ustez hiltzera zohazin. Prop 1905, 222.
azpisarrera-17
UR-HAIZE. Mareas y vientos (prop. y fig.).
Ur-haizeen joera lagun ez dugunez gero, ez dezagun orain sekula baino galera galgarriagorik izan. MIH 285.
azpisarrera-18
URAK HARTU.
azpisarrerakoSense-18.1
a) Encoger al lavar. " Urak artu dio gona " AArrue (comunicación personal, 11-2-1958). "Jertsia ziero nanotu jatan labadoran sartu ta urak artuta" Elexp Berg s.v. artu. "Galtza haueke dana urak hartuta daude" ZestErret. Cf. supra (1) ejs. de urak hartu 'tomar las aguas (medicinales)'.
azpisarrerakoSense-18.2
b) "Ura toki batean zabaldu eta hura estali. Soua dana urak hartuta dao " ZestErret.
azpisarrera-19
URAK BIDE EGIN, URAK BIDEAK EGIN. "Urak bide andiak egingo ditu (V, G-to), urak bideak iñen ditu (B), urak bide egiñen du (R-uzt), pasará mucho tiempo, habrá variedad de sucesos" A.
Bainan geroztik hunat, urak bide egin du; gizonak ere ba. HU Aurp 152. Agur, ganix, agur. Urak eginen du bide ni zure ganat berritz hurbildu arte! Zerb BiGo 307. Duela bi urthe hor berean Barberitok garhaitu zuen Egeta bi tantoz, harrigarriko partida batean. Urak egin du bide! Herr 2-1-1958, 3. Ez zirela orduan batere idekiagoak gerorako eskoletan irisartarrak aihertarrak baino. Urak bide egin du geroztik. Larre ArtzainE 297. Bainan zer erran dezaket nik ordukoaz, urak ere hainbertze bide egin duen ondoan? Ib. 264.
azpisarrera-20
URAK EKARRI. "Baserrietan ura falta denean hau hartzen den lekuraino --errekatxo, deposito, iturri-- joan zer pasatzen den ikustera eta aberia konpontzera. Gizonak urak ekartzera joanda die Urkitzara" Elexp Berg.
azpisarrera-21
URAK EMAN. "(AN-araq), dar las aguas. Se dice de las personas que actúan de padrino en el bautismo, cuando la criatura trae algunos rasgos parecidos" Satr CEEN 1969, 85. v. supra (5).
azpisarrera-22
URAK ETA SUAK HARTU. v. UR (ETA) SUAK HARTU.
azpisarrera-23
URAK IPINI, URAK JARRI. "Urak ipiñi, jarri, ur korrenta jarri etxean. Oin ddala gutxi jarrittue urak" Elexp Berg.
azpisarrera-24
URAK PASATU.
" Urak pasiak eon, urak erabat bustita egon. Agerren gariyak danak urak pasiak zeuden " ZestErret.
azpisarrera-25
UR-AMANDRE. "Salamandra (V-m)" A Apend.
azpisarrera-26
UR-AMIL (V-gip, G-goi; H s.v. anbiltzea; ur-anbil Izt 17v). Ref.: A Apend; Iz ArOñ (urámill). "Avenida de las aguas, urambillak" Izt 17v. "Uramillak, (eaux qui se précipitent) torrents" H (que cita a Oteiza). "Ór datos urámillak! las aguas grandes (después de la lluvia)" Iz ArOñ.
Uramillak etorri eta bota zuten [etxea] . Oteiza Lc 6, 49 (HeH uhausin). Gorde uramill furiatsutik. Otag EE 1890a, 171. Igotzen ari da [erdara] mendi-gora urangel edo uramilla bezala. Camp EEs 1908, 67. Zeregan pixa zuri, goian laño beltzak, / uramillak banatzen ditu zure ertzak. J.J. Garmendia ( in Onaind MEOE 796 ). Ur-amillaren zarata-ots aserrea. Berron Kijote 215.
azpisarrera-27
UR-AMILDE (Lar, H). "Cascada" Lar.
Uramilde dunbotslariyak iruntsitzen du bere zurrunbilloetan. Etxeg EE 1884a, 547. Ikasi eben euroren erreketako uramildeak gaionduten erabilltaritzat. Murga EE 1895b, 492.
azpisarrera-28
UR-AMILDEGI. Barranco.
Zenbat zuaitza gutxiago, ainbat ur-amildegi geiago ta iturri gutxiago. Munita 142.
azpisarrera-29
UR HANDI.
azpisarrerakoSense-29.1
a) (uraundi V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. Agua(s) torrencial(es). "Uráundi, agua que corre después de la lluvia torrencial" Iz ArOñ. "Riada, inundación. Gure sobarrengo zubixa uraundixak eruan zeban" Elexp Berg.
Eta haren boza ur handién hotsa bezala. " Grosses eaux" . Apoc 1, 15 (He, TB, Dv, Ip, Ur (G) ur handi; Ur (V) ur asko, Ol ugolde, Ker uriol, IBe uholde, IBk itsaso ). Munduko uraundi ibiltarien zaratara. Alzola Atalak 80.
azpiadiera-1.1
[Iturri bat] jaiotzen da Anduriora igarotzeko zubiaren goiko aldetik ibai nagusiaren eskuiko bazterrean ur andian azpitik gora. Izt C 106s.
azpisarrerakoSense-29.2
b) (L, B, BN, Sal, R-is; Dv, H; ur haundi BN-baig; hur handi S; Foix). Ref.: A; EI 124; Lh (hur handi); EAEL 120. Río.
Ur handien gainean zurezko zubirik duten hiriak. SP Phil 224 (He 225 ibaia ). Bat-bederak iragan zuen ur handi hura, oinik busti gabe. Lg I 187. Ur handirat erori zen gaixoa ustekabean. Gy 84. Hur handi bat badizü / alde bateti / errege bidia / erdi erditi. Balad 72. Bere burua aurthikitzen du zubi batetarik ur handirat. Elsb Fram 164. Niang izena zuen ur handiradino. Prop 1876-77, 12. Yoanek ere bataiatzen zuen Enonen, Salim ondoan, bertan ur aundia zegolako. Ir YKBiz 64. Pettiri arraintzale xaharra ur-handian haga luze batekin iker-mikerka. Lf Murtuts 7. Sar nadin naigabe ortan ur aundian bezala. Or Poem 540. Gaur ni nauzu etorri [...] dei egile doan uraundi hontara. Mde Pr 143. Aragoi ur handirat oldar gaitzean joan den gure Irati zilarrezkoak. Ardoy SFran 62. Ur-haundi ezti hartaz beste aldetik aldiz Bidarraiko treinaren gar. Larre ArtzainE 66.
v. tbn. Hb Esk 105. Jnn SBi 21. Ox 130. Barb Leg 25. Zerb IxtS 33. Etchebarne 30. Ur haundi: Zub 118.
azpiadiera-2.1
(Pl.).
Ur handiak untzi batean iraganik, etxerat bakean heltzen. Arb Igand 102.
azpisarrerakoSense-29.3
c) (ur-aundi V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Agua profunda; alta mar. "Ur-aundixak, aguas progundas, lugar donde las aguas pueden cubrir al hombre. Ur-aundixetara juaten bazaraz igarixan jakin barik, itxo eiñgo zara" Etxba Eib. "Aguas profundas. [...] Uraundittan ibiltzia gustatze jako" Elexp Berg.
Grane Remiren trebesean kausituko duzu ur handia edo apika. " Fort profond" . INav 82. Kausituko duzu ur handiago baldin ioaten bazare aitziñago. Ib. 23. Eraman gaitzatzu ur handirat eta larga zatzue sareak arraiñen atzemateko. He Lc 5, 4 (Lç barnago, Dv zabalerat, IBe itsas zabalera ). Itsas bazterrak utzi ta ur andian sarturik zebillen batez. Mb IArg II 303. Zioten untzi guziak, han harat joanez geroz, ur handi harek iresten zituela. HU Aurp 50. Gurari andiak daukaguz biotzean [...], baña geienak eziñaren ur andietan itota geldituten jakuz. Ag Serm 519. [Eguzkia] ur-aundian suntzitzearekiñ. Lh Yol 16. Ur aundietakoak [arraiak] . Elizdo EEs 1926, 34. Ur-lodi ta ur-meko arrantzaletan, edo ur-andi ta ur-txikikoetan. ZArg 1958, 132 (ref. a pescadores de altura y de bajura). Ontziaren inguru guztian ur aundia, noski. Anab Poli 40. Eztakie an urrunean, ur andian, egunak eta gauak [...] bardin samarrak diranik. Erkiag Arran 116. Ur meietan galtzen dana, ur andietan itto. (V-m). EZBB II 126. Geroago be barrako moillea asko luzatu da Ondarroan; musturra ur andira eltzen da. Etxabu Kontu 144.
azpiadiera-3.1
(Fig.). "Ur handitan sartu/ibilli, maila handiko arazo, auzi edo zereginetan sartu/ibili" ZestErret.
azpisarrerakoSense-29.4
d) Gran extensión de agua (mar, lago, etc.).
Erakutsiko darotzut emasteki galdu handiaren kondenazionea, zeiña baidago jarria ur handiaren gaiñean. " Super aquas multas" . He Apoc 17, 1. Bazagola Jenezarethen ur handiaren bazterrean. TB Lc 5, 1 (Dv ur-mael ). Zük dakizü zuñen barna den Hurandia. Chaho AztiB 6. An zabaldia, emen mendia, / ur andiak iparretik. Or Eus 384. Eta bi hiri horiek ziren tokian ur handi bat agertu zen eta hedatu. "Itsaso Hila" deithu zuten. Zerb IxtS 19.
azpiadiera-4.1
" Ur handian igeri, être dans l'opulence" Hb GH 1929, 93.
azpisarrerakoSense-29.5
e) Marea.
Igar-erreka ori loitsu ta erditara urez ustua dago; baña ur-andiak gora joten duan orduetan, ibai nasai [...] bat dirudi. " Quand remonte le flot" . Lh Yol 3 (en la ed. que utilizamos hay urez ustua bat dago, pero en la orig. (2) urez ustua dago ).
azpisarrera-30
UR HANDIKO ARRAIN ( ur aundiko a. V-gip), UR HANDIETAKO ARRAIN (V-m). Ref.: Etxba Eib; Zubk Ond. "Ur aundiko arraiñak dira orrek, ésos son personas de importancia" A EY III 323. "Ur aundiko arraiña zanetik, ez zan aurkitzen bere onian guregaz" Etxba Eib. "Urandietako arraiña, pez de mar profundo; (fig.), hombre de mucho prestigio" Zubk Ond.
Ni ez naz izan, Peru ta Mikol legez, urandiko arraña. Ag Kr 88.
azpisarrerakoSense-30.1
Ur andiko arraiña zalakuan, batelean be mariatu sartuaz batian. " Gizon gogorra" . (V-m) EZBB II 124.
azpisarrera-31
UR-ANDRE. "Urandra (V-ger-m), salamandra" A.
azpisarrera-32
UR-ANPOLA. "Ampolla en el agua, [...] urampolla" Añ.
azpisarrera-33
UR-ANPULU (uanpulu Lar, H). "Campanilla de agua", "gorgorita, campanilla de agua" Lar.
azpisarrera-34
UR-ANTZ. "Urantza, el asomo de algo de agua. Ur-antzera etorri, venir al barruntar agua" Iz ArOñ.
azpisarrera-35
UR-HANTZE. v. uhanditze.
azpisarrera-36
UR-APAR. "Espuma" Garate Cont RIEV 1933, 102.
azpisarrerakoSense-36.1
(Cf. URAREN GAINEKO APARRETAN).
Orrela andre-gaiarekin gertatzen danian mutill-gazteak ur-aparra bezela ibilli bear du diruba, eta ez mizkinkeriyan. Moc Damu 27s. Bañan emakumeakiñ ur-aparra bezela gastatu. Ib. 28.
azpisarrera-37
UR-ARANGEL. "Ur-arangel (B), riada, avenida de aguas" A (s.v. arangel).
azpisarrera-38
UR-ARBI. Remolacha.
Landare erro-bakarrak ere ba dituzute: arbi, urarbi, zainori t. a. Ibiñ EG 1951 (7-8), 9.
azpisarrera-39
UR-ARDO (AN-gip; urardao V-gip; udardo V-gip, G-azp). Ref.: Garbiz Lezo 244; Elexp Berg (urardao); Gte Erd 228. Vino mezclado con agua.
Niri ur-ardauak egingo leusket sabeleko miña. Nik biti bat; edo ardao utsa, edo geijenian ur utsa. Mg PAb 55. Ur-ardotan pitxerdi inguru edan aldu. A Ardi 122.
azpisarrera-40
URAREN GAINEAN IZAN. "Uraren gainean izan, estar muy apurado (Herr)" DRA.
azpisarrera-41
URAREN GAINEKO APARRETAN.
" Uran gañeko aparretan eon, oso ongi, eroso eta inolako zailtasunetan murgildu gabe egon. Zuek oaindik uran gañeko aparretan zaudete; baña ikusikozue hemendik urte batzuta " ZestErret.
azpisarrera-42
UR-HARGIA. Toma de agua.
Hurkariak bide baten eragiten ari dira kasernatik hur-hargiala. Eskual 14-3-1913, 2.
azpisarrera-43
UR-HARI. Hilo de agua.
Ur-aria, [mamorroa] ikutu gabe, txor-txor erortzen da goitik beera. Anab Usauri 55. Gure ustez, euskal-errotak ur gutxi-aski darama leen ere, ta abertzaletasun-apurrak, au da ur-ari meeak, are ur-tantoak berak ere ezetsi ta albora uzteko ez gaude. Ldi IL 144. Ur-haria garbi dator. "El chorro" . MEIG IX 124. (en colab. con NEtx)
azpisarrera-44
URARI EMAN. Arrojar al agua.
Bademo urari beraz zuen diru guzia. Gy 82.
azpisarrerakoSense-44.1
(Con (nere, bere...) burua ).
Burua urari eman orduko. Mg CC 182. Urari emango diot nere burua. AA II 114. Esan ta egin doaz / urari emoten / buruak. Zav Fab, RIEV 1907, 529. Erabagi eban urari burua emon eta itotia. Ur MarIl 58.
azpisarrera-45
URARI ERAKUTSI. "Lavar ligeramente (V-ger)" A EY III 308.
azpisarrera-46
UR-ARINDU. "(Vc, AN-gip, B), medio secarse (la ropa)" A.
azpisarrera-47
UR-ARRATOI. v. ugarratoi.
azpisarrera-48
UR-ARRO. "Surco que abre el agua [...]; la zanja abierta por el agua torrencial" Iz ArOñ.
azpisarrera-49
UR ARROSATU. Agua de rosas. v. ARROSA-UR.
Berze batzuek baliatzen dire thutiaz, bitriolaz, hur arrosatuarekin batean. Mong 592.
azpisarrera-50
UR-ARTE (En casos locales de decl., en sing.). Entre las aguas. Cf. uharte.
Eta lurrak konsistitzen zelarik ur barnean eta ur artean, Iainkoaren hitzaz. "Dedans l'eau & parmi l'eau" . 2 Petr 3, 5 (He uren erdian ). Apalagoa, bigunagoa, ur arteko susmurraren antzeko. Erkiag Arran 34. Arethusek bere buru orailla ur artetik atera zuen. Ibiñ Virgil 114.
azpisarrera-51
UR HARTU (H), URA HARTU. Hacer agua, llenarse de agua (una embarcación).
[Untzi] bat alde orotarik ura hartzen zuena. Prop 1888, 228.
azpisarrera-52
UR-ASETU ( (V, G ap. A)). a) "Empapar en agua" A.
Madalenen malkoak ire oliondoek urasetzen ditutela. Or Mi 137. Izatearen eta indarraren barrena urasetuz Jainko-izaera ematen baitio [graziak] . Or EG 1952 (5-6), 12.
azpisarrerakoSense-52.1
(Part. en función de adj.).
Astokoaren ille urasetuaren gaiñean. Amez Plat 94.
"Uasetu (urasetu), pasarse, podrirse por exceso de agua y humedad. Eur uasetue ekarri digute" Asp Leiz2.
b) "(V, G), [...] envanecer, envanecerse" A.
c) UR-ASE. (Adj.). "(L), gonflé, saturé d'eau" Lh.
azpisarrera-53
UR-ATE (V-ger-gip; -athe L; uate V, G; ugate V, G; Lar; ubeta V-gip). Ref.: A (urate, uate, ugate); Lh (ur-athe); Iz ArOñ (uráte); Elexp Berg (ubeta). Compuerta del agua. "Paradera" Lar. "Compuertas del saetín" A. "La compuerta del depósito del molino" Elexp Berg.
Leza andiko iturri guztiak lertu eta zeruko ur-ateak edegi egin ziran. Ker Gen 7, 11 (Ol txinboak).
azpisarrera-54
UR-AUSTARKA (Lar, Hb, H). "Aguaderas de esparto, o palos para llevar agua" Lar.
azpisarrera-55
UR HAUTSI. a) "Ur-ausia, [...] rastro de lancha (V-gip)" A Apend. b) "Agua en espuma, [...] (V-gip)" A Apend.
azpisarrera-56
UR-AZAL (V, G, AN, L; -axal L). Ref.: Lh (ur-axal); A EY III 291; Etxba Eib; Gketx Loiola (zopa); Elexp Berg. Superficie del agua. "Ur-azal, flor de agua; litm., corteza de agua (V, G, AN)" A EY III 291. "Arriakin ur-azalean zopak egiten ari dira" Gketx Loiola (s.v. zopa). "Urazalian zebitzen anborraiñak eskupetiakin arrapatzen zittuan" Elexp Berg.
Ganbiakorra, ilhargia ur axalean bezain. Hb Egia 63. Haize laño eta gozo batek ur-axala zimurdikatzen zuen. Arb Igand 146. Zurezkoa izan deitela ur-azalean egon daitean. A BGuzur 132. Ur azal biziaren zimurretan. Ag Kr 141. Ur-azal argiaren gainean. Lh Yol 41. Arrain diantriak oldarrez etorri dira ur azalera. Otx 141. Antxoa-taldeen ur-azaleko ibillia. TAg Uzt 146. [Kepa] ur-azaletan lebillan. Arriand Mt 14, 29. Ur-axal guzia zimurtzen dula. Or QA 184. Egon ziran luze-luze gora begira, ur azalean anpor edo ol baten moduan. Erkiag Arran 58. Txalupa ur-azalean jarri zioten. Anab Poli 28. Ur azalean egongo litzakezan sareak. Etxabu Kontu 121. Ur-axalean ibili da, itsas-ontzia bezala: ez da inorentzat nekagarri izango [filma], baina ez du inor liluratuko. MEIG I 158.
v. tbn. EG 1950 (2), 24. Ibiñ Virgil 77. Ur-axal: Elzb Po 194. Anab Usauri 142.
azpisarrera-57
URAZ HARAINDI (En casos locales de decl., en sing.). (El) otro lado del agua; (el) otro lado del mar. v. UREZ BESTALDE; cf. urezandiko.
Bada, Jesusek oste handiak ikhustenez bere inguruan, manatu zuen eraman zezaten uraz haindira. Dv Mt 8, 18 (Lç berze aldera, HeH, TB bertze alderat, Ur beste aldera). Urez anditik, zeñ da emendik. AB AmaE 139. Uste zuten orok uraz haindian ez zela jenderik, ez eta ere lurrik. HU Aurp 50. Ezin eramana izan liteke urezandiko beronen errialdera. A Ardi 57. Zadien itzul, ainhara horri ez ginuen zeren galda, / urez haindian, bertzerik ez du gau et'egun gogoratu. Ox 109. Entzun, euskal-Fede, / entzun urez-andik, / mendiko itzaldia / Kristoren aotik. SMitx Aranz 240. Maomaren irudi sakratua arrapatu zuanean uraz-andik. "En allende" . Berron Kijote 35. Uraz haindian, Kuxkurrioeneko zurginen sega-xarrantxak bere marraka adi-arazten zuen. Larre ArtzainE 103.
azpisarrera-58
UR-AZPI (Usado gralmente. en casos locales de decl. sing.). Interior del agua.
Alan be urten genduan urazpitik, or batak eta emen besteak, danok otzak ikaraz. Ag Kr 89. Arrai txiki ta aundiz betia dago / itxasuko ur azpiya. Yanzi 58. Itxasoaren urazpiko etorri indartsua dan bezela. TAg Uzt 69. Ur azpian ixuritako olioa urez gaiñ ateratzen da. Or Aitork 385. Urazpian egon oi diran ugarriak. Anab Poli 106. Geroago luzean, au da, urazpitik, arnasa luzea eutsiaz. Erkiag Arran 57s. Bost ontzitatikan lau / joanik ur azpira. Basarri 44. Ontzia ondora joan eta zeri eldu ez ta ur azpira joaten dira. Etxabu Kontu 130. Sodoma eta Gomorra [...] ei dagoz or ur azpian. Gerrika 253.
azpisarrera-59
UR-AZUKRE (Lar, Hb, A). Agua azucarada. "Almíbar" Lar.
Mustatxak ur-azukretan bustitu zituen, xut egon ziten. Lf Murtuts 30.
azpisarrera-60
UR-BARNE.
azpisarrerakoSense-60.1
a) (ubarne Lar, Hb, H; ubarna Lar, H). Interior del agua. "Profundidad de [...] agua, ubarnea" Lar. "Profundidad en el río, osina, ubarna" Ib. "Profundo del mar" Ib.
Eta lurrak konsistitzen zelarik ur barnean eta ur artean, Iainkoaren hitzaz. "Dedans l'eau & parmi l'eau" . 2 Petr 3, 5 (He uraren barnetik ). Eta hasirik hur barnerat sartzen, oihu egin zien: Yauna, salba nezazu. SalabBN Mt 14, 30 (Ker urperatzen).
azpiadiera-1.1
Ur barnetik ['por el agua, metido en el agua'] ari zen berriz; putzu erditik edo bazterretik, aal zuen bezala jo zuen La Yesca delako bidea artzeko xedetan. FIr 148.
azpisarrerakoSense-60.2
b) Interior de una bahía (?).
Hiriño bat baita han, eliza ikusten dioguna, hango argiak dira ur-barnean ageri, igikor eta berdaats ura bezala. JE Ber 91.
azpisarrera-61
UR-BARRU. Interior del agua. "Profundidad en el río, [...] urbarrua, ondoa" Añ.
Ur barruan must egin bearrean, ur gañean arnasarik artu ezinda. Ag Kr 211.
azpisarrera-62
UR-BAZTER (gral.; SP, Urt I 298, Añ, H; hur-bazter BN, S; ubazter L, BN, S; Lar, H; ubaster Lar). Ref.: A; Lh (ubazter, urbazter, hur-bazter); Lrq (hurbazter). Orilla del agua (ref. tanto a la parte de tierra como a la del agua). "Margen del río", "orilla del mar", "playa de mar", "ribera del mar" Lar. "Costear, navegar por la costa, ubasterretik ibilli" Ib. "Ubazterreko area" H.
Eriden zedin Iesus ur bazterrean. Io 21, 4 (He ur baster, EvS hur bazter; LE baster, Dv ur hegi, Ol, Or, IBk ur ertz, Leon itsas hegi ). Eta eztu ur bazterrik erresakak hezatzen. EZ Man II 127. Zur bat [...] hosin handian erraxki manaiatzen da [...]. Baiña ur bazterrean, leihorrean, ezin higi dezakezu. Ax 518 (V 333). Platanoa legez bideetako ur bazterretan. " Iuxta aquam in plateis" . (Eccli 24, 19) Hm 71. Arthaldeak daramatzagu / ur baster eder hautara. 206. Ordea San Agustiñ-en argi-itxasoari etzion Jainkoak ipiñi muga-arririk, ez ta ubaztarrik-ere. Lar SAgust 10. Ur bazter-eko belar ederrean. Mb IArg I 392. Ur bazterrean zure predikuak / aditzaileak zituen hertxatzen. Monho 158. Eta gibeleko mastako bela hedaturik, yoiten ziren ubazterrerat. TB Act 27, 40. Jende guzia zégo xutirik urbazterrean. EvAN Mt 13, 2. Oñ bata gabarran eta bestea Franziako ur bazterrean jarria zeukala. Izt C 123. Bere lagunen gorputz-illak itsoasoak ur-bazterrera botatuak. Lard 74. Jetxitzen da itxas zabaleko urbazter ondartsura. Otag EE 1882c, 580. Civitavecchiako itxasoaren urbazterrean ebillan. Itz Azald 26.
( s. XX) Masabiellko ur-bazterreko erri-lurrean. Goñi 73. Amiamoko jauna [...] / ur bazterrez bazabilan. Ox 126. Zoalarik, ur-bazter batean kausitzen ditu. Barb Leg 64. Ur bazterrean etzanik zetzan. Mde Pr 140. Ur bazterretan bere gose beltza arrain eta igel berritsuekin asetzen du. Ibiñ Virgil 103. Aragoi ur bazterrean baita Eliza handi bat. Ardoy SFran 57. Nerbion ibaiaren ubazterrean. Agur 18-11-1972, 3.

v. tbn. Hb Esk 237. Ir YKBiz 183. JEtchep 113. Berron Kijote 222. Ubazter: Etxeg EE 1883b, 554.
azpisarrera-63
UR-BEDEINKATU-HARRI. Pila de agua bendita.
Ur bedeikatu-arri dirudin ezpaiña. Or Eus 374.
azpisarrera-64
UR-BEDEINKATU-ONTZI.
azpisarrerakoSense-64.1
a) (V-gip ap. Elexp Berg; Añ; urbedeikatuonzi Lar; ur-bedeikatu-untzi VocB). "Pila de agua bendita" Lar y Añ. "Aguabenditera" VocB. "Urbedeinkatu-ontzira jausi jako txapela" Elexp Berg.
Bi ur benedikatu untzi lurrezkoak. (1767). SenperEus 65. Egin zituen era bereko iru gurutze gelan ilzetik zegon ur bedeik-onzi batean. Mb IArg I 256. Elixapera yuan da ur-berinkatu-ontziyan dzanga eiñ da gero Elixan sartu. A BGuzur 115. Itze batzuetarik dilindan ontsa daude gure herri girixtinoetan ur benedikatu untzi eta kurutzefika bat. JE Bur 188. Garbiak oso [lo-gelak], ur bedeinkatu ontziz ta Ama Maria ta beste done batzuen irudiz naikoa poliki apainduak. Ag G 17. Ur bedinkatu-ontzijan sartzen ebezala euren eskuak. Kk Ab I 11. Elizako sarrera guzietan ur-bedeinkatu ontzia ipiñirik dauka. Inza Azalp 126. Elizan berean etzitazken bere ur-benedikatu untzian baizik eriak busti. Zerb Azk 13. Eskumako ur-bedeinkatu-ontzia autsi eban. Erxabu Kontu 72.
azpisarrerakoSense-64.2
b) Frasco o pequeño recipiente de agua bendita.
Ta berak eskuetan liburu bat, ur bedeinkatu-ontzia ta isopua ekarzan. Bilbao IpuiB 146s.
azpisarrera-65
UR-BEHE. Fondo del agua. "Ur behera egotztea, jetter au fond de l'eau" SP. v. urpe.
azpisarrera-66
UR BEHERA. v. 1 ubera.
azpisarrera-67
UR-BEGI (Lar, Añ A, H; ubegi Lar, H). a) Burbuja. "Campanilla de agua", "gorgorita" Lar. "Ampolla en el agua" Lar y Añ. b) (L ap. A; H). Manantial. "Aphalgune hortan urbegi bat bada, en cette dépression là, il y a une source" H. Cf. el top. medieval Ubegui citado supra.
Amur-arrai liraña / ur-begi garbian / pilist-palast egiñez / goizaren argian. Ezale 1897, 366b. Ithurri bat jaio da, izar ur begia, / bere zaukana bethi Jaunaren argia. Ox 64. Ez dira lurrak hoberenetarik: buztinki edo legartsu, nun nahi ur-begiak, ihi frango pentzetan. GAlm 1958, 35. Etsaia ere izkutu zegoan; / bare zegon esia, / eta zalditeria / ur-begitik beera zijoan. Gazt MusIx 195 (Or ib. 202 ur-begitik zioan, Onaind ib. 210 ur begi-aurrean joian). Ibaiak ubidean bertan suzko izpiz egozten ziran urbegi legorrak barrena. "Siccis faucibus" . Ibiñ Virgil 116. Iturriek urbegietatik iarioan dirauten bitartean. Ib. 103. Hemen nago xutik ur-begiaren ondoan. Bibl Gen 24, 13 (Dv ithurri, BiblE ur-putzu ).
azpisarrerakoSense-67.1
"Suintement d'eau annonçant la présence d'une source" Dv.
azpisarrerakoSense-67.2
"(G-to, S), aguas que en época de lluvias brotan de las toperas como si fueran manantiales" A.
azpisarrera-68
UR-BEHI. Búfalo.
Txinarrak esaten dabe ur-idiya edo ur-beiya. EEs 1914, 89n.
azpisarrera-69
UR-BELAR.
azpisarrerakoSense-69.1
a) (AN-5vill, L-ain, B ap. A; ur-bedar V-m-gip ap. A). "Hierba que crece entre rocas, buen alimento para los cerdos" A.
azpiadiera-1.1
Nombre que reciben diversas plantas de humedales. "Ur bedar, junco" Elexp Berg.
Kilometrak eta kilometrak ur geldien artetik, dena ur-belarrez estalia. Othoizlari 1963, 496. Zingirako urbelar oriñetan galduta erortzeko. ' Ulua' . Ibiñ Virgil 56. Belarrez, sarats ostoz eta ur-belarrez ez ezik, zere eskuz ereintzetan bildu gari-belarrez ere larratuko dituzu. Ib. 97s.
azpisarrerakoSense-69.2
b) (Pl.). Aguas y hierbas. "Los pastores tienen derecho a las aguas y a las hierbas (ur-belarrak) (G-goi)" AEF 1955, 163.
azpisarrera-70
UR BELTZ.
azpisarrerakoSense-70.1
a) (Pl.). Humor negro (de la medicina antigua). No incluimos aquí los ejs. con el significado de 'agua negra, oscura'.
Laster egiten dute midikua gana gure senda arazitzeko ur beltzetarik eta horitasunetik. SP Phil 426s (He 431 humore belzezko eritasunetik, Echve Dev 477 melankolia sortzen duen humore gaiztotik ).
azpisarrerakoSense-70.2
b) Tinta. "(L), encre" Lh.
Artu egizu lumia, ta daukazun ur baltz orregaz eratsi eiguzu zapi zuri orretan esan daben laukua besteen onduan. Mg PAb 63. Ez dot tintarik edo ur baltzik bapere bear. AB AmaE 166.
azpisarrera-71
UR-BELTZ-ONTZI. Tintero.
Obeto izango litzake ur-baltz ontziko guztia aldabatera edan da paperak garbiago itxiko bazenduz. A Ezale 1898, 256b.
azpisarrera-72
UR BERDE (V, G, L, BN, R-uzt). Ref.: A; Vill (comunicación personal). (Pl.) Bilis.
azpisarrera-73
UR BERO ( (Lar, Hb, H)) (Pl.). Aguas termales. "Caldas, ur beroak" Lar. "Ur beroetara ioaitea, aller aux eaux chaudes (pour soin de la santé)" H. Cf. A: "Uberoaga (V, G), sitio de agua caliente, manantial de aguas termales" (se trata sin duda de un topónimo).
azpisarrera-74
UR BERRI (AN-larr). "Urberri, se dice de las aguas después de un temporal de lluvias" Asp ANaf.
azpisarrera-75
UR-BESO. "Isthme, urbeso" T-L.
Hiria Ibai-Urdinaren eta Min deithu haren ur-beso larrienaren erditsuan baita. Prop 1906, 76.
azpisarrera-76
UR-BETE. Hidropesía.
Ta azkenean neurririk bageko ur-edalea ur-betez ta gorputzeko hidropesiz bezala, animako edanz gaiztoz galzen da bekataria. Mb IArg I 248.
azpisarrera-77
UR-BIDE. v. ubide.
azpisarrera-78
UR BILDU.
azpisarrerakoSense-78.1
a) Aguas unidas, conjunto de las aguas.
Eta Jainkoak leihorrari izentzat eman zioen lurra; eta ur bilduei itsasoa. Dv Gen 1, 10 (Ol, Bibl ur bildu; Urt ur bilduma, Ur uren biltzarre, Ker batutako ur, BiblE ur-multzo ). Itsasoko ur bilduen gain. " Congregationis aquarum" . Or Aitork 406.
azpisarrerakoSense-78.2
b) UBILDU Agua torrencial. "Uarreak, ubilduak, ujola" Izt C 236 (en una lista de fenómenos atmosféricos).
Maliziaren ubilduek turbatu naute. " Torrentes iniquitatis" . LE ( in BOEanm 459 ).
azpisarrerakoSense-78.3
c) (G-to ap. A). "Agua detenida" A.
Urbilduak egitten ttu (ditu) saltorik aundienak. (AN-ulz). Inza Eusk 1927, 155.
azpiadiera-3.1
(hur-bildü S ap. EAEL 119). Lago, laguna.
azpisarrerakoSense-78.4
d) "(B), agua recogida" A.
azpisarrera-79
UR-BILDUMA. Conjunto de las aguas.
Eta Iankoak deithu zuen leihorra, lurra; ur bilduma ere deithu zuen itsasoak. Urt Gen 1, 10 (Dv ur bildu).
azpisarrera-80
UR-BILGIA. Embalse.
Bainan zer da Giants-Tank? Ur bilgia, edo ur biltoki handia, erran nahi da. Prop 1901, 211. Eihara hartarako ur-bilgia. Larre ArtzainE 55.
azpisarrera-81
UR-BILGUNE. Masa de agua, conjunto de aguas.
Odolik baizen etzen ikhusten ura zen tokietan, erreketan, nazetan, eta urbilgune guzietan. Etcheberry 64.
azpisarrera-82
UR-BILTEGI (urbildegi Dv A). "Réservoir d'eau, citerne" Dv.
[Errekatxo] ark pixkaka-pixkaka ur-bildegia nasaiki betetu-ta. Lh Yol 5. Ur-bildegi handi batzuen hor ezartzeko eta hoitarik Lapurdiko herri andana bati uraren partekatzeko. Herr 29-8-1968, 3. Mendi sakon batean urbildegi (embalse) bat zegoan. AZink 85. Jaturabeko urbildegia edo presa. Ib. 163.
azpisarrera-83
UR-BILTZA. Masa de agua.
--Itsasoa zer da? --Legorraren inguruan dagon ur gazizko urtegia edo ur-biltza. Bera EEs 1915, 166.
azpisarrera-84
UR-BIZAR. "(V-arr-oroz-m, AN-gip-5vill, R), residuo que deja el agua en su paso" A.
azpisarrera-85
UR BIZI.
azpisarrerakoSense-85.1
a) (V-gip ap. Etxba Eib; Lar). Agua viva, de manantial (usado a menudo metafóricamente, en textos religiosos). "Agua corriente" Lar. "Agua viva, corriente, en oposición a urgeldixa" Etxba Eib.
Eztuk zerzaz idoki dezán, eta putzua duk barna: nondik duk beraz ur bizi hori? " Eau vive" . Io 4, 11 (He, LE, TB, Dv, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe ur bizi, Arriand ur bixi; EvS hur laster hun ). Utzi zaitut ur biziaren ithurri zarena. Mat 225. Urbiziaren putzua. EZ Man II 197. Ene ganik xipiak eta handiak [...] ithur bizitik bezala ur bizia erautsten dute. SP Imit III 9, 2 (Ol ur bizi, Mst hur bizi ). Zillhatu zuten zelhai hartan eta han aurkhitu zuten ur bizi phutzu bat. Urt Gen 26, 19 (Dv, Ur ur bizia, Bibl ur bizi sorgia; Ol urgune, Ker, BiblE iturburu ). Atoz, ta zure ur bizi orrezaz bete nazazu. Cb Eg III 305. Ur bizizko ithurri dohatsu batzu. Lg I 229. Neu izanik ur bitzi guztien iturri ugarija. fB Ic I 65. Zuk zerorrek menturaz eskatuko ziñioke, eta ur bizia emango lizuke. Lard 376. Sabeletik zeruraiñoko ur-bizi iturria sortuko zaio. Or QA 147. Nun edo nun ur bizirik ezpalego, ez lirake basa-mortuan ur bizien gezurrezko irudi oiek nabariko. Vill Jaink 151. Ain gogoko zaidan ur bizi au. Gazt MusIx 221. Ur bizizko iturri / guri ekarteak / artuazoko gaitu / Jaunagaz parteak. Ayesta 132.
v. tbn. Ch IV 14, 1. AA I 413. Ir YKBiz 68. SMitx Aranz 130.
azpisarrerakoSense-85.2
b) (V, G; Urt II 8, Añ, Dv, H; ubizi Lar, H). Ref.: A; Holmer ApuntV (ur). "Aguas vivas [...] en el mar, ubiziak" Lar. "Aguas vivas, mareas altas" A. "Aguas vivas o la marea alta, tiempo cuando no se debe plantar nada" Holmer ApuntV.
Nahi baduzu ioan unziarekin Ligan barna behar tutzu ur-biziak eta plemara. INav 51. Ur-bizitako baxamarean. Ib. 42. Ur biziak etorri ta idorreko onzia itsasora eraman ezkero batetik bestera dabillen bezala. Mb IArg I 199. Naiz izan bere [ontziaren] kontra / aize-mot guztiak, / eta marea andi / edo ur biziak. It Fab 102. Itxasoa goi goian egoan, eguzki beroa ur bizi kizkurtuaren gañean diz-dizka. Ag Kr 54.
azpiadiera-2.1
" Ur bizietan sortua da mutil ori, ese muchacho ha nacido en aguas vivas; es decir, es un gallardo mozo (AN-gip)" A EY III 294.
azpisarrerakoSense-85.3
c) "(B), corriente, por ej. del río" A.
Jordan deritzan ibai edo ur bizi andi baten bazter-era. Mb IArg I 91. Ba dakit aren urbizi ain aundi direla. " Tan caudalosas sus corrientes" . Gazt MusIx 221.
azpiadiera-3.1
(Uso pred.).
Erreka polit marmariñe bat / zijoakizun urbizi. EA OlBe 104. Ta uztargipean gure biotzak / atsegiñaren urbizi. Ib. 89 (Interpr?).
azpisarrerakoSense-85.4
d) " Urbísi, agua que corre después de lluvia torrencial" Iz ArOñ.
azpisarrerakoSense-85.5
e) " Aguardienta, eau de vie. Quelques uns emploient ubizia, ur bizia " H.
azpisarrera-86
UR-BOLADA (V-och-m, B ap. A). Torrente; avenida, riada.
Ibai andietan olezko zubiak dituzten erriak erozeñ urboladetan ere eraman ditzan bildurrak bizitzen dira. Echve Dev 261. Mendiko urbolada da. (AN-larr) "Torrente" . Orreaga 51. Ur-bolada batek artuta eroanez, itotzeko zorian egoan. EgutAr 16-1-1959 (ap. DRA ). Ur-bolara etorri zan eta gizon orren andrea urak eraman. And AUzta 44. Ur-boladeak etxea jota, bat-batean jausi zan lurrera. Ker Lc 6, 49 (IBe ur-bolada; HeH uhausin).
azpisarrera-87
UR-BOLANTA. "Courant, hur bolanta" Foix.
azpisarrera-88
UR-BOTA. "Bota(s) de agua (V-ger)" Holmer ApuntV.
azpisarrera-89
UR-BULAR. "Ur-bularre (Sal), aguas torrenciales" A.
azpisarrera-90
UR BULTZU.
azpisarrerakoSense-90.1
a) Riada. "Ur bultsu (R-vid), agua muy corriente" A.
Atzo zortzi erori zen ur erauntsi andi bat, eta ugaltian zũr drezatruk zauden guziuak arrankatako saltra erribrara, erreketarik xuntatu zen urbultziuak eraman ztion. Mdg 140.
azpisarrerakoSense-90.2
b) " Ur-bulzu, [...] agua que levantan las ruedas del molino" A (s.v. bulzu ).
azpisarrera-91
UR-BUZTAN (L-sar; -bustan V-gip). Ref.: Etxba Eib (urbustana); JMB At. "Sanguijuela" Garate Cont RIEV 1934, 59. "Lenago, botikan saltzen ziran errekako urbustanak" Etxba Eib. "Urbustanak emonda osatu zan, se curó aplicándole sanguijuelas" Ib.
azpisarrera-92
UR-DILISTA (T-L; udilista Lar, Izt C 207; urlista A (que cita el msLond)). "Pamplina, lanteja acuática" Lar. "Lentejuela, lenteja de agua (Bot.)" A. "Lenticule" T-L.
azpisarrera-93
UR DISTILATU (ur distilau G-azp ap. ZestErret ).
Agua destilada.
azpisarrera-94
UR DONGE. "Urdúngaak, los malos humores (del cuerpo). Urdóngaak" Iz ArOñ.
azpisarrera-95
UR-EBAKI. "Urebai (V-m), hendidura que se forma entre el calce y el instrumento de hierro o acero a que se añade" A.
azpisarrerakoSense-95.1
" Urebagi, grieta de temple [...]. Ikuste neban pieza oni urebaixak urten biar zetsena, len be bein baño geixaotan tenplautakua zan da " SM EiTec1. .
azpisarrera-96
UR-EDALE.
azpisarrerakoSense-96.1
a) Bebedor de agua.
Ta azkenean neurririk bageko ur-edalea ur-betez ta gorputzeko hidropesiz bezala, animako edanz gaiztoz galzen da bekataria. Mb IArg I 248. Erraiten zion ur edale bati. Osk Kurl 95.
azpisarrerakoSense-96.2
b) (Embarcación) que hace aguas.
[Untzi] bata ginduen ur edalea, eta bertzea aitzineko iharros aldiak anhitz khordokatua. Prop 1888, 228.
azpisarrera-97
UR-EGARRI (V-gip). Sed.
azpisarrera-98
UR-HEGAZKIN. Hidroavión.
Bigarren au be, lengoa lez, ur egazkiña zan, hidroabioia . Etxabu Kontu 218.
azpisarrera-99
UR-HEGAZTI (utegazti Lar, Izt C 200, Hb; ur-hegastin Hb). "Ave de cuchar, utegaztia, igeregaztia" Lar. "Avecuchar" Izt C 200. "Oiseau aquatique" Hb.
azpisarrera-100
UR-HEGI (SP, Hb; hur-hegi BN ap. Lh). Orilla del agua; costa.
Biaia on bat egiteko dizuela grazia, / bai zuei ardiasteko kontentik ur hegia. EZ Man II 140. Harea utzten baitute bazterrean ur hegiaren gainean. SP Phil 311. Ur hegian den tantaia gottor bat. Mih 71. Babiloniako ur-hegi / ederretan. Monho 88. Handik urhegiz yohanez [= 'siguiendo la costa en barco'], heldu ginen Rhegerat. TB Act 28, 13 (Lç inguru eginik, IBk itsas bazterrez bazter ). Duenekotz ur-hegian urzo laiñoa ikhusi. Gy 54. Jesus agertu zen ur hegian. Dv Io 21, 4 (Lç ur bazter). Badoazi ur hegiari behera. HU Zez 58. Beha eman ziren, xarboak ur hegian bezala, ahoa xabal xabala. Barb Sup 46. Miarritze bere ur-hegi distirantarekin. Leon GH 1923, 530. Mats-mordo ugariz zamatutako ur-egi orlegiak. Zait Sof 193. [Pariseko] ur hegi batean salgei ziren liburu zahar batzuen artean. Zerb Azk 64. Orduan, berriz behar ginuen itzuli Leizpartzeko Aparainerat, laburzkan moztuz ur-hegiz ur-hegi. Larre ArtzainE 103s. Ur hegiko lizar nahiz makal lerdenen andanak bezala. MEIG II 143.
v. tbn. Lg II 293. Zby RIEV 1909, 291. Arb Igand 157. Dass-Eliss GH 1923, 419. JE Ber 44.
azpisarrerakoSense-100.1
(Alativo en función de part.).
Armada ur hegirat zenean. Lg I 211.
azpisarrera-101
UR EGIN.
azpisarrerakoSense-101.1
a)
Akordura zenean arkitu zuen bere burua golpez galdua ta ur egiña. (Interpr?). Mb IArg I 329.
azpisarrerakoSense-101.2
b) "Desleír" .
azpisarrerakoSense-101.3
c) "(Hb) faire eau" Lh.
Ontziaren papar-ezurrak arkaitza igurtzi zunan. Ontzikoek, ai! egin zunaten. Ontziak ur egiten, gutxi bederen. Or QA 48. Gogoaren batel txikerrak / ur egin zidan. Azurm HitzB 50.
azpisarrera-102
UR-HEGITAR. Habitante de la costa.
Ur-hegitar gehienak arraintzatik bizi ziren. Lf Murtuts 1.
azpisarrera-103
UR EGON. "(V-ger), el agua estancada en charcos, pantanos" A.
azpisarrera-104
UR EGONTATU. Agua estancada. "Eau qui a croupi, hur egontatia" Foix (Lhande transcribe erróneamente egütatia).
azpisarrera-105
UR EGOSI.
azpisarrerakoSense-105.1
a) (Ht VocGr, Lecl, H). Tisana. "Ptisane" Ht VocGr 410.
Ur egosi epelak / eta iturriak / ez ditu murritutzen / nere egarriak. JanEd II 12.
azpisarrerakoSense-105.2
b) (H). Agua hervida.
Sartu behar du gobadako arratzan, ekusi behar ditu ur egosizko zenbait perzaldi. Mb IArg I 279.
azpisarrera-106
UR-EGUR.
Leña o ramas arrastradas por las aguas.
Ur egur atrátzean erorize mutikobát ugáldean. LE JMSB 146.
azpisarrera-107
UR-EIHERA. Molino de agua.
Hur-eiharak bezalako azanz bat egiten zuen. Arch Gram 70.
azpisarrera-108
UR-EKARLE (Lar, H (+ -kh-)). "Aguador" Lar.
Baita txabolategian dagozan arrotzak be, egurgille ta ur-ekarleakaz. Ker Deut 29, 10 (BiblE ur-ekarle; Dv, Ol urketari).
azpisarrerakoSense-108.1
Ur-ekarleari zoakion, mitriolatzailea lurrean jarri-ta, punparen betetzea. Larre ArtzainE 60.
azpisarrerakoSense-108.2
Datorrelako / egun atako / ur-ekartzaila prestua / euriz beteten mundua. Azc PB 291 (se refiere al signo de Acuario). Ur-ekartzaile gaisoa. Ib. 291.
azpisarrera-109
UR-EKARTE. Conducción de aguas, traída de aguas.
Madrid-ko gobemuak ur ekarte lana ontzat emon ebanean. Etxabu Kontu 211. Len esan dodan ur ekartearen askunde egunean. Ib. 212.
azpisarrera-110
UREKO (L ap. Lh; Dv), URTAKO (VP, Arzdi Peces). "Urtako arratoia, armiño" VP 93v (cf. ugarratoi). "Aquatique. Ureko ohoin (Lg), pirate" Dv. "Aquatique" Lh. "Urtako zaldi (Hippocampus brevirrostris), o sea el caballito de mar" Arzdi Peces 385.
Zuek ere kreatura lehor zabalekoak, / hitz ederrak erratzitzue, bai zuek urekoak. EZ Man II 205. Ihizi hori deitzen da "hippopotame" erran nahi baita ureko zaldia. Prop 1890, 211.
azpisarrera-111
UR EKURATU. "(Sc), agua detenida" A. "Hur-ükhüratü (S; Foix), eau stagnante" Lh.
azpisarrera-112
UR-EMAILE. "Aguador" Lar.
azpisarrera-113
UR EME (S ap. A; SP). "Agua tranquila" A.
Begira nezak ur emeti, nihaur niaitek lasterreti. O Pr 75.
azpisarrera-114
UR-ENARA (ur-iñara B ap. A (s.v. iñara)). "Golondrina" A.
azpisarrera-115
UR-EPAI (Lar, H (+ -ph-); utepai Lar, H). "Espolón de galera", "espolón de puente" Lar. "Torna, para encaminar el agua a las eras, utepaia" Ib.
azpisarrera-116
UR-EPEL. Flojo, tibio. "Ur-epela, se dice de quien no sirve para nada práctico. Soso, insípido. Ur-epel bat izango da ori bere bizi guztian" Etxba Eib.
Baña gizartekeri onek Marx-enaz zerikusi andirik eztauko: askozaz be gazeagoa da: Marx-enaren ondoan ur-epela dala esan geike. Eguzk GizAuz 72s.
azpisarrera-117
UR-EPER. "Ureperra, rascón (Rallus acquaticus)" SM EiPáj.
azpisarrera-118
UR-ERAMAILE (El) que lleva agua.
Etxeko lanetan amari laguntzen luzatu zitzaion egitekoa, ta ordurako iturritik aldegiñak ziran beste etxetako ur-eramalleak. NEtx Antz 152.
azpisarrera-119
UR-ERAMANKIN. "(R), tierra corrida, depojos arrastrados por el agua" A. "Tierra arrastrada por el agua" A Apend.
azpisarrera-120
UR-ERAUNTSI. Aguacero.
Atzo zortzi erori zen ur erauntsi andi bat, eta ugaltian zũr drezatruk zauden guziuak arrankatako saltra erribrara, erreketarik xuntatu zen urbultziuak eraman ztion. Mdg 140.
azpisarrera-121
UR-EREMU. Extensión de agua. Deus etzen berritz ageri zerua eta itsasoa baizik, salbu ur-eremu zabalean han-hemenka gizaurdi (marsouin) andana batzu, jauzi eta jauzi untziari buruz heldu. Zerb Metsiko 79. Beha zazu eskuin eta beha zazu ezker, ez duzu bethi eta bethi ur eremuak baizik ikusten. Ib. 55.
Horra nun gure ondo-ondoan, ezkerretarik, agertzen zaikun ur-eremu handi bat, tokika dirdira hits bitxi batekin. JE Ber 91. Ederra da itsasoa, zeruz bete ta laño, / dirdiran lo dauzilarik ur-eremu nasaiak. Iratz 111. Eta behere hartan berrikitan egina izan den ur-eremu bat itsaso ematen duena. Othoizlari 1960, 303 (se refiere al pantano de Yesa).
azpisarrera-122
UR-ERLOJU. Clepsidra, reloj de agua.
Egutegi, ur-erloju, jeometri, oial, postal-administraziño asmaketa eta izar-jakintza ta sendakintza barrutian aurrerapen aundiak. Etxde Egan 1961 (1-3), 93.
azpisarrera-123
UR-EROAN. "Uréruanak, los surcos que abre el agua en una heredad" Iz ArOñ.
azpisarrera-124
UR ERRE. "(V-arr), aguas vivas, mareas mayores" A.
azpisarrera-125
UR-ERREKA (L-sar, BN-arb-ad-baig-lab ap. EAEL 120; Dv; hur- H (s.v. turrustzea, que cita el ejs. de EvS)). Arroyo. "Ruisseau" Dv.
Nitan sinhesten dianak izkiribiaren arabera, hur erreka bizikuak turrustatüko dira harenganik. EvS Io 7, 38. Bide zaharraren aldeko ur-erreka batean, hiru emazteki hari ziren bokhata yotzen. Elzb PAd 27s. Bustitzen du gatz hura, atxemaiten dituen ur-erreka guzietan. Barb Leg 145. Ur errekarik iragan gabe. Zerb Azk 101. Ur errekan xipaka aritzen ziren neskak eta muthikoak. JEtchep 16. Ur-erreken urddin eztiari so egonen zira. Herr 7-8-1965, 1. Bereala asi ziran ur-errekak tapatzen, kamioa egiten eta orrela. MMant 36.
v. tbn. JE Bur 118. Etchebarne 20.
azpisarrerakoSense-125.1
Batürak porrokatürik, hur herrekak ontzian turrustaz sartzen. Egiat 157.
azpisarrerakoSense-125.2
"Rigole" Dv.
azpisarrera-126
UR-ERRETEN.
azpisarrerakoSense-126.1
a) (V-m-gip). Ref.: A; Elexp Berg. Acequia; canal. "Zanja, cuneta, acequia" A. "Zanja por la que circula el agua. Tratoria ur-erretenian sartu ta kristonak ein giñuzen etaratzen" Elexp Berg.
[Heliopoliko] ur-erreten aundia ta ango urmael ugariak ikusgarriak omen ziran. Zait Plat 13. Almendra-ondoak, iko orri zabalak, ur erreten bereziak ormatxu estuetan urbideak dituela. Erkiag BatB 168.
azpisarrerakoSense-126.2
b) Estela.
Ontzia berriz, ur barean, gogoz irristatzen zan. Aren ubera (ur-erretena) luzea! Anab Poli 51s.
azpisarrera-127
UR-ERROTA. "Moulin à eau" Urt Gram 35.
Or lenago ur-errota edo aize- arka aundi bat izango zala. Lh Yol 5. Xinan, ur-errota zangoz itzulikatzen dute alhorren ureztatzeko. Herr 30-7-1959, º (pie de foto).
azpisarrera-128
UR-ERTZ (ubertz Lar, H (G); ugertz V ap. A (que cita a Ur); Lar, H (V, G); udertz G-azp). Borde del agua; costa. "Margen del río", "ribera de mar, de río" Lar.
Geratu zan ugertzian. Ur MarIl 58. Arrantza miragarria egin zuten tokitik ur-ertzera eunen bat kanako bidea zegoan. Lard 475. Noan noan ur-ertzetik aldatzean zear, gora ta gora. A BGuzur 108. Espaiñia guztiko urertza ikusi ebenak. Ag Kr 79. Zulatu bear eben ontzia urertzean txikotak arin ebaten ezpazirean. Echta Jos 203. Ur ertzera doa ta Goikoan uste osoa daula, arraiñai deadar egiten deutsoe. Belaus Andoni 15. Ontzia ur ertzera eraman zuten. JAIraz Bizia 48. Ur-ertzean jaio, azi, kozkondu ta bizi. Erkiag Arran 85. Minkiuk, emen, bere ugertz orlegiak kaiñabera xamurrez zedatu ditu. Ibiñ Virgil 51 (36 ur-ertzetako). Ur ertzeko lorea. NEtx LBB 356. Emezortziren bat kartutxo jarri ur-ertzean, zubiaren azpian. Alkain 42.
v. tbn. Laux BBa 88. Onaind in Gazt MusIx 209.
azpisarrera-129
UR ERTZO. "Hur-ertzo (S), eau gazeuse, limonade, etc." Lh.
azpisarrera-130
UR-HESI.
azpisarrerakoSense-130.1
a) Límite formado por un curso de agua.
Bainan hibaiak dire lauez gehiago, / mendiz ere Laphurdi ur hesiz ez dago. Hb Esk 91.
azpisarrerakoSense-130.2
b) "Uresi, urexi (V-ple-gip), parrilla de los saetines cuyo objeto es impedir que la broza pase al molino" A.
azpisarrerakoSense-130.3
c) "Uresi, canales de regadío (G-azp)" A Apend.
azpisarrera-131
UR-ESNE (V-gip, G-azp; urezne V, G-to). Ref.: A (urezne); Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 228. Leche mezclada con agua. "Refresco de leche y agua" A. "Urésne, leche con agua para el niño, enfermo, etc." Iz ArOñ.
Ur-esnea baño motelagoa [eguna] . Ldi BB 36. Goizean kapesne piska bat edo, obeto esanda, ur-esne piska bat artu. TxGarm BordaB 71. Azkar asi omen nintzan esnea edo ur-esnea artzen. Insausti 69.
azpisarrera-132
URETAN URTU. Anegarse o deshacerse en lágrimas.
Jakiñen baituk zeiñ den pisu / Jainko Jaunaren kolera. / Orduan ezpaituk izanen / begirik urtan urtzeko, / ez eta haiñ guri bihotzik / Jainkoaren maitatzeko. 158.
azpisarrera-133
UR ETA OGI. "Ayunar a pan y agua, ur ta ogi barau egin" Lar. "A pan y agua, [...] ur ta ogi" Izt 12v.
Ur ta ogi barautzeko lizenzia. Cb Just 46. Ur ta ogi barau zirala. Ub 118. Egiten ebanak berrogei eguneko baruba ur ta ogi. Mg CO 227.
azpisarrerakoSense-133.1
(Adnom., con -(z)ko ).
Ur ta ogiko baraur gogorra. Mg CC 153. Ur ta ogiazko baruba. Mg CO 227. Ur ta ogizko barubak. JJMg BasEsc 60.
azpisarrera-134
UR ETA OGIAN. A pan y agua.
Beharrik zen mintzatu; ur eta ogian / yadanik hil hurren zen komentu azpian. Hb Esk 101.
azpisarrera-135
UR ETA SU. "Ur da su etorriko iakez orain gariak (V-ger), los trigos crecerán ahora con mucha fuerza" A.
azpisarrera-136
UR-ETEN. Cauce (?), presa (?).
Bide batez, Joxamingoren idurimen soillean jaio zen urernea, aldian ttanttoka ureten batean txirristaz pillaatuko, alik eta osin sakonean atsedendu arte. Ugarte Obaria 39.
azpisarrera-137
UR-ETSAI. Bebedor, aficionado a las bebidas alcohólicas (litm. 'enemigo del agua').
Bertsolari buru-zorrotz, ur-etsai, ezpain-biguñ geienen bilune zan. A Ardi VI.
azpisarrera-138
UR-ETXE. Balneario de aguas medicinales.
Obakuntza andiak egin ebazan ur-etxe onetan. A Ezale 1898, 185b. Aramaioko ta Sta. Agedako uretxeak famatuak ziran. AEmil EMusika 23.
azpisarrerakoSense-138.1
Establecimiento de baños de mar. "(L), établiment balnéaire" Lh.
Alboan jaikitzen da Biarritzko uretxe ospetsua. TAg GaGo 23. La Tojako Ur-Etxea ere, ugarte batean dezu. NEtx LBB 31.
azpisarrera-139
UREZ. Por agua; por mar.
Defendatus peligro guzietan ures eta lurres. SermAN 4r. Marco Antonio urrutitik zijoan aldi batez, urez atera zen aren bidera. Mb IArg I 64. Kar handirekin zare urez gudukatzen. Lg ( in Iraultza 121 ). Oinez abiatu zen Generat, eta handik urez Barzelonarat. Laph 67. Nok zeatz kontau zenbat gerrari leor ta urez? AB AmaE 63. Gero abiatu zen urez / bidaiatzen untzietan. Zby RIEV 1909, 398. Nahi bazira Chilerat joan urez. HU Zez 44. Urez ala lurrez alde batetik bestera gauza eramateari. ForuAG 237s. Handik atheratzekotan, / joan behar urez. Ox 98. Ala ere leku itsusi batzuetan urez ezin-iragan eta bazterretan bere atzik utzi nai ez. FIr 149. Sebastian Elkano / Getariyakua / zan urez lenbizi munduari / buelta emandakua. MendaroTx 435. Gurutze Gorriaren eritegiak oñez, zaldiz, berebillez, urez eta aizez jardun ditezke. "A flote" . EAEg 1-6-1937, 1742. Zijoan urez ta lurrez. SMitx Aranz 105. Igarilariak urez Abadeen moillaratu. Erkiag Arran 58. Ametz azalak eremaiten baitziren duela aspaldi urez Milafrangako larru-apaintzaleen taneriarat. Larre ArtzainE 66. Ango [Veneziako] joan-etorria / geiena da urez. Zendoia 137.
azpisarrera-140
UREZ HAINDI, UREZ HARAINDI. v. URAZ HARAINDI.
azpisarrera-141
UREZ BESTALDE.
(El) otro lado del mar. v. URAZ HARAINDI.
Bere nebetatik batzuk Amerikarako itxas-ontziratuak ziran [...]: gazteak oro nai eben urez bestaldeko jirabira. Onaind STeresa 32.
azpisarrera-142
UREZKO.
azpisarrerakoSense-142.1
a) De agua, a base de agua. "Aqueo" Lar.
Hura sanktifika lezanzát, purifikaturik urezko ikhutzez hitzaz. Eph 5, 26. Iongoikoa, laudatzen dut baptismu urezkoa. EZ Man II 68. [Iainkoak] ganbiatzen arrokak <arroç-> / urezko langotara / hark desertuko malkharrak / ithurri onetara. EZ Eliç 262. Zainak hedatu eta egotziz geroztik, eztute gehiago urezko freskadura beharrik. ES 396. Ni hari naiz bathatzen urezko bathaioz. He Io 1, 26 (Lç urez ). Urezko olast-mendi batek azpian artu. Mb IArg II 280. Gaiztoak Noeren denboran munduaren urezko bukaera sinistu etzuen eran. AA III 477. Donostiatik Tolosara urezko ibilbidea ifinteko. Izt C 118. Ihuri, Mendiondo eta Bidasoa: / urezko hiru bide eta herrixka bat. Hb Esk 85. Urezko mendi goien eta bean gelditu ziranak amildu, eta Ijito guziak ondatu eta ito ziran. Lard 74. Ondarrezko menditzarrakaz / beterik dagotzu urezko landa. AB AmaE 380. Artu ezin danean urezko bateoa. Itz Azald 129. Zer dago Donostiako Santa Klara ugartearen aitzinean? Ura. Eta gibelean? Ura. Beraz, Santa Klara ugartea urezkoa da. Vill Jaink 69.
azpiadiera-1.1
"Badugu orai urezko nasaizia, nous avons maintenant abondance d'eau" Dv.
azpisarrerakoSense-142.2
b) Movido por agua.
Zure nahiz ere ehotzen du urezko errotak. EZ Man II 147.
azpisarrerakoSense-142.3
c) " Egin dezagun urezko bidaia bat, faisons un voyage par eau" Dv.
azpisarrera-143
UR-EZPATA (V, L; Zam Voc; ur espata SP; uhespata SP). Ref.: A; Lh. "(Vc), gladiolo, espadaña (Bot.)" A.
azpisarrera-144
UR-EZPONDA.
azpisarrerakoSense-144.1
a) (Lar, Hb). Borde, orilla del agua. "Orilla del mar" Lar.
[Sarea] zein bethe izan zenean idoki baitzezaten ur ezpondara. Mt 13, 48 (Dv itsas hegi ). Urezpondan biak zeuden / elkharri laztanka. Mde Po 37.
azpisarrerakoSense-144.2
b) (SP Dv, A). "El punto más elevado que alcanza el agua" A.
azpisarrera-145
UR EZTI.
azpisarrerakoSense-145.1
a) (V-m, L-ain, B, S, R-uzt ap. A; Urt II 51; uezti G ap. A Aq 687 (uesti)). Agua dulce. "Agua dulce, potable" A. "Ur eztitako arrainak, peces de agua dulce. Ur-eztia (V, L-ain, S, R), agua de río, agua dulce" Ib. (s.v. ezti). Araquistáin añade uestiaga, seguramente topónimo.
Nola Kelidoniako irla alde hetan ur eztizko ithurririk baita. SP Phil ẽ, 1r (He VII ur eztizko ). Ithurri bat zeinetan baita ur estia. INav 54. Itsasoko eta ur eztietako arrain ozteak. ES 121. Ur eztia aldean, edo arrantzako, / edo nahi denean, kanpo ikusteko. Hb Esk 96. Hala-hala ithurri gaziak ez dezake ur eztirik eman. Dv Iac 3, 12 (Lç ur gezak ). Ur eztirik han ez da. Prop 1898, 37. Ur eztiko aingira. (L-côte). Lander Eusk 1925 (IV) 45. Ur gazikoak asko [arrañak]; ur eztikoak be ez gitxi. Eguzk GizAuz 37. Ez fida ur eztiko arrainari. Zerb GH 1936, 223. Iturribegiko ur txirrioak ezkeñitako ur eztiakin. Zait Sof 109. Iainkoaz egarri diranen ura, iturriko ur eztia. Or Aitork 394. Ur eztian, / itsasoan, / beti beti ari, / beti arraintzari! Ardoy SFran 248.
azpisarrerakoSense-145.2
b) (Lar H). Aloja, bebida compuesta de agua, miel y especias. "Aloxa, bebida" Lar.
azpisarrerakoSense-145.3
c) "(L-ain), vado" A.
azpisarrera-146
UREZ UR. Por agua; por mar.
Leihorreko bideetan bezala, itsasoaren bizkarrean ere urez-ur oinez zabilan. Arb Igand 155. Han harat, urez ur joaiteko zoriona ukan zuenean [Christophe Colomb-ek] . HU Aurp 50. Abiatu zen behin, / Errobin, / urez ur igerika. Ox 107. Joan joan, urez-ur, itsasoz-itsaso joan, bazoazin beraz. Barb Leg 138. Bat burdin-bidez, bertzea urez-ur. JE Ber 83. Berak zubitik iragaiten direlarik, Murtuts urez-ur baderamate erreposkiño, zirgatuz. Lf Murtuts 23. Milla olatuk leiaka / arraun-aize-ontzi argal bat / osiñera daramate, urez ur / itsumustuan doala. Gazt MusIx 137. Urez-ur urruti ibillia. Berron Kijote 29.
azpisarrera-147
UR-GAI. v. UR-GOAIA.
azpisarrera-148
UR-GAIN.
azpisarrerakoSense-148.1
a) (L ap. Lh; H; ugañ- Lar, H). Superficie del agua. "(A la) flor del agua, ulorean, ugañean" Lar.
Eta iautsirik unzitik Pierris ioan zedin ur gainez. Mt 14, 29 (Samper, Ol, Ker, IBk, IBe ur-gain-; He uraren gaiñean, Ur uren gañean, Hual uraren gain ). Bi eskuez lot gakizkon ur gañeko zurari. EZ Man I 21. Bere besoak eta gorputz guzia nekatuz urgaña ez galzea. Mb IArg I 248. Orrela Isidro bere emaztearekin ur gañean zijoazela. Cb Eg III 345. Igaro eben itxasoa urganean oñez ontzi baga. MisE 237s. Ozta amuaz zuen / ur-gaña ikutu. It Fab 81. Baiña bihurtu zen laster ur gaiñera. Gy 306. Eldu nion ur gañean zebillen zur zar bateri. Apaol 57. Ur gañea barriz bizi, ibilkor, erabilkor, indartsu ta itotzallea. Ag Kr 61. Saltatu naiz putzura ia arrapatzen ote nuan; eta bertaratu naizenean, gorde zait ur gañetik. Ill Testim 27. Ilargia dizdiz ari zen ur gañean. Or Mi 62. Nola yauzi egiten zuen [arrainak] ulitxen ondotik ur gainerat. Zub 22. Ur-gañean ontzia labainkatzen dan baño bigunago joango zan. TAg Uzt 76. [Gaxotegi] aldakorren artean, ur-gañekoak eta ontzi-gaxotegiak irasiaz. EAEg 1-6-1937, 1742. Doi-doi ur-gainean egoteko mugimenduak egiten zituela. Mde HaurB 102. Urganean, itsas-azal urdin apalean. Erkiag Arran 96. Ur ganean ara ta ona uger bailebillen. Bilbao IpuiB 44. Urgaña estaltzen. Gazt MusIx 99. Ontzia ur-gaiñean irrista ixillean zijoan. NEtx LBB 73. Eriegi zuen barnea jasaiteko untziaren ur gaineko leria. Ardoy SFran 263. Bereala an agertu zan [amorraia] ur-gaiñera. JAzpiroz 150. Eztago txalupa, ez ontzi, ur gañian ibiltekorik. Gerrika 253.
v. tbn. Echta Jos 82. Lh Yol 46. Ir YKBiz 212. Osk Kurl 75. Etxabu Kontu 217.
azpisarrerakoSense-148.2
b) Espacio por encima del agua.
Ur gainean ezarri dute zubia. Ox 122. Urgainean eginen diat zubia. Balad 65. Eguna argituta be ondiñok ur gañian. Artu genduan lurra Río Janeiro-n. Da emen egazkiñetik urten egin izan izan genduan. Gerrika 284.
azpisarrerakoSense-148.3
c) (Uso adv.). Sobre el agua.
Aize gogor arek katxoi zuri, beso apartsuak, koska bitsezkoak edonun agertzen zituan ur gain. Erkiag Arran 162.
azpisarrera-149
UR GAINEKO BITSETAN, URAREN GAINEKO BITSETAN. "Ur gañeko bitsetan, mimado (V-gip)" Garate Cont RIEV 1930, 157. "Uraren gaineko bitsean ta aren ganeko sitsean bizi da, ése vive felizmente (V-ger-ple-m)" A EY III 290. "Ori uren ganeko bitsean da (ta) aren ganeko sitsean bizi da (V-ger)" Ib. 296.
Gazte zoruak uren gaiñeko / bitsetan oi dabe ames, / neskatxa eder eta aberatsaz / ezkonduko dirala errez. BEnb NereA 35. Sibaritarra eztitan egon eta uraren gaineko bitsean eta aren gaineko sitsean bizi oi da. Zait Plat 53.
azpisarrera-150
UR-GAIXO. Hidrópico.
Jesusen aurrean gizon ur-geiso bat egoan. Ker Lc 14, 2 (TB ugeri).
azpisarrera-151
UR GAIZTOAN. "Ur gaiztoan dago (G-to), tiene mala intención" A.
azpisarrera-152
UR GALDU. Agua corrompida.
Gibelak zaizkotzite maizenik usteltzen, / inzpuretako urez direnei asetzen; / orduan maiz gaitza da hainitz hedatua, / guziek dutelakotz edan ur galdua. Hb Esk 232.
azpisarrerakoSense-152.1
(Con -zko, adnom.).
Urgalduzko osin zikiñ ura. JMB LEItz 95.
azpisarrera-153
UR-GARAZTA. Rocío, rociada.
[Buenos Aires-en] bero ezoa. Egunez ta gauez ere ur-garaztaren azpian egon bear. Or QA 49.
azpisarrera-154
UR-GARRAIATZE. Acarreo de agua.
Eta, euskaldunak bizibidea eben lan asko gero jokorako egin dituen lez --estropadak, zugatzak jaurtitea ta abar--, ur karreatea be bardin. Gu umeak giñanean, edarra jokoak izaten ziran Andra Mari jaietan. Etxabu Kontu 209.
azpisarrera-155
UR-GARRAIO.
azpisarrerakoSense-155.1
a) (urkarraio Lar; urkarrio Hb). Llevando agua. "Aguador, [...] urkarraio dabillena" Lar. "Urkarrio dabil, il travaille à porter de l'eau" Hb.
Bi gizon beltz zebiltzan ur-karraio beetik gora. Anab Aprika 47.
azpisarrerakoSense-155.2
b) (urgarraio Hb, Lh). "Action de porter l'eau" Hb. "Urgarraioan bizi, vivre du métier de porteur d'eau" Lh.
azpisarrera-156
UR GAZI.
azpisarrerakoSense-156.1
a) (gral.; H). Ref.: A; Elexp Berg. Agua salada.
Hala ezin ekhar dezake ithurri batek ere ur gazi eta geza. Iac 3, 12 (TB ur gazi; He ur gazizko ithurri ). Garbitu beharko tutzue hur gaziz edo itsasoko hurez. Mong 593. Eguzki-pe errean ta ur gazi gañean zebillen. Mb IArg II 341. Afrika barnean ez duzue hatzemanen ur bera, ur gazia, bere burrunba handiarekin eta harat hunatekin. Prop 1884, 125. Uste izanda etzireala / añ ur gaziak. AB AmaE 44. Zerua ta ur gazia batzen ditun muga. Or Mi 147. Bere ur gaziaz zafratuz emeki-emeki gesaltzen ditu [arkaitzak] . JE Ber 79. Andrea, naiko ur gazia edanda bazan ere, azkenik ito gabe igo zuten txalupara. Anab Poli 28.
v. tbn. Azc PB 256. Ag Kr 199. Ill Testim 4. EusJok 110. Ox 194. Ldi IL 144. Eguzk GizAuz 37. SM Zirik 84. Erkiag Arran 79. Arti MaldanB 191. Zait Plat 51. NEtx LBB 353.
azpisarrerakoSense-156.2
b) "(Au plur.), salines" Lh.
azpisarrera-157
UR-GAZTAINA (msLond ap. A, LandHizt 368). "Cayrrell, castaña de agua" A.
azpisarrera-158
UR GELDI (V-gip, G-azp; Hb; ugeldi Hb). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret. Agua estancada. "Ur-geldixa, agua estancada, pantano, charco. Ur-geldixak kokua sortzen dau, gaitzak zabaltzen dittuana" Etxba Eib. "Ur-geldixan ugaritzen die ugarixuak" Elexp Berg.
Aphoz, sugez, ielez eta likitskeriaz bethe liteke: lakhuak, aintzirak eta bertze ur geldiak bethetzen diren bezala. Ax 41 (V 25). Faraman-go, Albaron-go ta Urgeldietako zezenak. 'Aigues-Mortes' . Or Mi 48. Ur-geldiak gaitzak ekartzen dituzte. Munita 138. Kiratsa dario ur geldiari. Txill Let 124. Kilometrak eta kilometrak ur geldien artetik, dena ur-belarrez estalia. Othoizlari 1963, 496.
azpisarrerakoSense-158.1
(V, B, S; SP, Añ, VocB; ugeldi Lar, Hb, H) Ref.: A (ur geldi, ur) .
Remanso. " Ur geldian ez erhia sar [...], en río quedo no metas tu dedo" SP. "Remanso en el río u arroyo" Lar, . " Hur geldian ez ezar oinik ez eskurik (S)" A. "Agua mansa" VocB y A.
azpisarrerakoSense-158.2
(BN-lab ap. EAEL 119 ; Dv; ugeldi Hb).
Lago.
Niantza deitzen den ur geldi handiaren aldera. Prop 1880b, 132. Oihan barneko ur-geldia deitzen duten uraren bazterrean. Prop 1906, 25. Gau izigarri hartako uriek egin ur-geldi edo aintzira handiaren bazterrean. "Grand lac" . Barb Leg 71.
azpisarrerakoSense-158.3
Agua no agitada (en su superficie).
Ur geldia bezin bare egoten dakitenak. Vill Jaink 58. Giro epeletan gozo zan zillarrezko ur geldiari begira egotea [ontzitik] . NEtx LBB 73. Horren alaba ez dakit, funtsean, batere zer den. Uli bat iduriz. Nun ez den, kanpoz ur geldi, eta barnez, erakitan ari. Larz Senper 48. Emen beti kulpak nik izaten ditut. Ur geldiaren saltoak ez dira onenak izaten gero... TxGarm BordaB 109.
azpisarrerakoSense-158.4
Remanso de tranquilidad.
Kristau guzientzat da mintzaldi bikaiña; baiña, batez ere, gaiñenera igo diranentzat. Zer ur-geldi iabala ta paketsua! Or QA 174. Bakartasun-ugartea, pareta altuz hesia, jendetza izengabearen golkoan. Ixiltasunezko ur geldi hartan denbora badoa eta halaz guztiz, egonean dago. MEIG IX 92s.
azpisarrera-159
UR-GELDI-AINTZIRA. Balsa de aguas estancadas.
S. Agustinek konparatzen tu alakoak (triposoak) urgeldi-aintziraiki, botatzen duen usaias landara, azitzen baitu infinizio bat urapo. (166). LE-Ir.
azpisarrera-160
UR GELDITU. Agua estancada.
Ur geldituban iminten badira gabikuak, ezta esatekua, zein atsituba geratuten dan ura. Mg PAb 138.
azpisarrera-161
UR GESAL.
azpisarrerakoSense-161.1
a) Agua salada.
Sartu zituan lanpernok ur gezalagaz ordurako sugañean egoan topiña baltzean. Ag Kr 142.
azpisarrerakoSense-161.2
b) " Ur gezal (BN-lab), agua sulfurosa" A.
azpisarrerakoSense-161.3
c) " Ur gezal (G-to), agua de poco sabor, tibia, sosa" A.
azpisarrerakoSense-161.4
d) (V-gip ap. Iz ArOñ (s.v. gesal)). Capa de agua.
azpisarrera-162
UR GEZA (V-gip, G, L; ur gaza V). Ref.: A (ur gaza, ur geza); Lh; Elexp Berg. Agua dulce. "Ur gazatako aingirak, anguilas de agua dulce" A.
Hala ezin ekhar dezake ithurri batek ere ur gazi eta geza. Iac 3, 12 (Ol, Ker, IBe ur geza; He, TB, Dv ur ezti, IBk ur gozo). Zeren [...] aitzen bada ontzian daramaten ur geza, egarriz iltzen diran. Mb IArg II 278. Ur gasa danak iruntsi nairik bere barruan, / beti gazirik itxasoa da aurkituten. AB AmaE 91. Urgaziaren ondoren gezarekin bustitzen dira. Anab EEs 1919, 85. Olatuak ontzia / irintxi nairikan, / gosiak ta erateko / ez ur gezarikan. MendaroTx 348. Ur gasa-gasatik urteniko arrain gazittubari. Otx 130.
v. tbn. JanEd I 88. Tx B I 202.
azpisarrerakoSense-162.1
Ur gezako mariñelak, suestan ordez txapela. (V-m). EZBB II 125.
azpisarrera-163
UR GEZA-GOZO. Agua dulce.
Lau iturri ur gezagozo garbia naroro ematen dutenak. Izt C 80.
azpisarrera-164
UR-GOAIA. "Ur goai (L-sar), agua corriente" A.
Gero atxikazu bulta bat zure alderdi minbera ur gai batean (ur gaia erraiten diogu kurri dohan urari). Larz GH 1934, 411. Ibaien betiko urgoi aundiak / nun duten elikatzea. "Las perpetuas corrientes" . Gazt MusIx 125.
azpisarrera-165
UR GOIBEL. "Ur goibelean arrantzatze, s'occuper d'affaire de désordre" Hb GH 1929, 93.
azpisarrera-166
UR-GOLKO. v. ugolko.
azpisarrera-167
UR GORA.
azpisarrerakoSense-167.1
a) V, L, BN, S; Añ; ura gora V). Ref.: A (ur gora, ura-gora); Lh. Marea alta. "Creciente del mar" Añ. "'Ura-goran jaio da ori', esaten da morroskoagaitik (V-ple), de un robusto se dice: 'ese ha nacido en marea alta'" A. "Urgoran edo ilgoran ebagiezkero, gazte direala zerenduten dira aretxak (V-m?)" Ib. (s.v. zerendu).
Itxasoko ur goran itxiten deutse sartuten urari barruti zelaijetan. Ur Dial 113 (It marea goran, Dv itsasoa gora delarik ). Ur-goreari kaian sartuteko begira egoten direan ontzi andien antzera. A BGuzur 136s. Urgorako ordubetan añ asarre eta biziya jarri zan itxasoa. IPrad EEs 1913, 2. Uragora egoan. Erkiag Arran 96.
azpisarrerakoSense-167.2
b) (Uso adv.). Aguas arriba, río arriba.
Ontziak lerro-lerro / ba datoz urgora. Gazt Musx 99.
azpisarrera-168
UR-GORA-BEHERA (Pl.). "Aguas vivas y muertas del mar, [...] ur gora beerak", "fluxo y refluxo del mar, ur gora berak" Añ.
Itxasoko ur gora beerak. MisE 39.
azpisarrera-169
UR GORDIN. a) (L-côte ap. A). "Aguas que bajan del monte sin conducir sustancia que favorezca a las tierras por que pasan" A. b) "(B, Sc, R-uzt), agua dura y fría" A. c) "Agua sin hervir" Iz ArOñ.
azpisarrera-170
UR GORI. "Agua hirviendo" Iz ArOñ.
Ixoroskiti atera ta daruez matasak austietara ur gori ta egur-autsian. Mg PAb 139. Otondotxu batzuk ur goritan sartu ebazanean. A BeinB 39. Ginebra edarigaillu lurrezkoak ur goriz beterik izara artean ipini eutsazan. Erkiag Arran 158.
v. tbn. Ag G 203. Kk Ab II 33.
azpisarrera-171
UR GORRI (V-gip, G-to, L). Ref.: A; Lh. Agua mineral. "Eau ferrugineuse" Lh.
azpisarrera-172
UR GOZO.
azpisarrerakoSense-172.1
a) Agua agradable, placentera, refrescante.
Argi ederra, iturri ugaria, ur gozo bizia. Cb EBO 36. Espiritu Santuaren ur gozo ta argitasunak. AA I 595. Ur gozo ugariak eman zituen iturri bat. Lard 98. Ez diat nik uste Etxe-alain atsegin lezakela, pago zar onen itzalean baño obeki, eta ur goxoagorik eran ere or altz tartean dagoan iturrian baño. Apaol 44s. Ene arima zaurthuarengana [...], ur gozoa lur agortuaren gainera [...] bezala. Arb Igand 159. Ur gozoari nahasiz, nigar [...] garbienak. Ox 73. Iturri oneik neure bijotza / ur gozoz asetu eusten. Enb 85. Ollasko-iturriko ur gozotara. NEtx Antz 153. Ain ur gozoa ere! Anab Poli 106.
azpisarrerakoSense-172.2
b) Agua dulce.
Ur gozo, ibai ta iturrietako neskatx babesleak. Ibiñ Virgil 50n. Ur goxoetan garbitu oi ditute artaldeak. Ib. 103. Xantoko ur gozoetan. " Dulces aguas" . Berron Kijote 199. Ezta iturri gaziak ere, ezin dezake eman ur gozorik. IBk Iac 3, 12 (Lç ur geza ).
azpisarrera-173
UR-GURITA. "(Anthus spinoleta), bisbita ribereño" MItziar Txoriak 128.
azpisarrera-174
UR-GURUTZE. "(G-to), confluencia de dos ríos" A.
azpisarrera-175
UR-IBAI. Vado. "Gué, rivière guéable" SP.
azpisarrera-176
UR IBILI. "(V-gip), agua corriente" A.
azpisarrera-177
UR-IDI. Búfalo.
Txinarrak esaten dabe ur-idiya edo ur-beiya. EEs 1914, 89n.
azpisarrera-178
UR-IKARA. a) (Lar H). "Hydróphobo, temor del agua, enfermedad en los mordidos de animal rabioso" Lar.
b) "Agitación del agua en el mar (V-m)" A Apend.
azpisarrera-179
UR HIL.
azpisarrerakoSense-179.1
a) (V-m ap. A; Lar, Añ, Dv). "Aguas muertas en el mar, [...] urhillak" Lar (s.v. aguas vivas). "Ur hilak, petite marée" Dv. "Ur biziak eta ur illak (V-m), mareas vivas o grandes y mareas muertas o pequeñas" A.
Izanen da urhilletako plemarean 2 edo 3 brasetan. " Il y a des eaux mortes" . INav 14. Ur illetan, txalupak andiago errekaren bidean. (V-m). EZBB II 105.
azpisarrerakoSense-179.2
b) (G-to, L-ain, B, BN-mix; H). Ref.: A; EI 128. Agua estancada. "Eau [...] morte (sans mouvement)" H. Cf. Or Mi 101, donde "dans les plages salées d'Aigues-Mortes" traduce Urrilletako ondartzan.
Sugandola ferde bat da muskerra; ez du gehiago egiten ahal, ur-hileko aratxe-buruek baino. HU Aurp 99.
azpisarrerakoSense-179.3
c) (Fig.). Persona tranquila.
Ur illen kolpiak / ez dira obiak, / jeniyo klasiak, / diruaren gosiak, / beti muturra luze / lotsagabiak. AzpPr 128.
azpisarrera-180
UR-ILDO.
azpisarrerakoSense-180.1
a) "Estela, señal que el navío deja en el agua cuando pasa" Lar.
Gizon guziak uzten dute beren ondorean siñale edo urilde (estela) bat, txalupak uzten duan bezela. EE 1900b, 463 (seguramente errata por urildo ). Gure eskubiko aldean nabaritzen ditutzu ur-ildo bitsu zikiñ orik? Lh Yol 43.
azpisarrerakoSense-180.2
b) Ola gigante.
Australiak, Japoniak, Ipar Amerikak ikusi dituzte ur-ildo itsusiak; heldu sei, zortzi, hamar metraz goiti xutituak. SoEg Herr 2-6-1960, 2.
azpisarrera-181
UR-INDAR. Fuerza motriz del agua.
Naiz eskuz naiz ur-indarrez naiz lurrun edo bapor-indarrez erabilteko makiñak. Eguzk GizAuz 21. Ur-indarrez baliatzea. "Aprovechamientos hidráulicos" . EAEg 11-10-1936, 19. Ur-indar gitxikue [errota] . Gerrika 124.
azpisarrera-182
UR-IRAGANKI. "Aquaeductio, aquaeductus" Urt II 227.
azpisarrera-183
UR IRAZEKI. Aguardiente.
Erari gogor aek nola diran urirazekia eta bere antzekoak. Aran-Bago ManMed 258. Edozein abere illerazo dutenean ur-irazekiaren (aguardiente) bitartez. Ayerb EEs 1916, 32.
azpisarrerakoSense-183.1
Ur irazekidun bonbilla motza.Ag G 324.
azpisarrera-184
UR ISIOTU. "Aguardiente, [...] ur ezioa" Lar.
azpisarrera-185
UR-ISURI.
azpisarrerakoSense-185.1
a) (L, BN-lab, Sal, S; Lar; ur ixuri Añ, H), UR-XURI (L-côte, BN-ciz-mix-baig; Dv; hurxuri S; Foix ap. Lh), UR-ZURI (), USURI (G-goi; Lar (s.v. dysuria)), UXURI (G-goi) Ref.: A (ur-isuri, urxuri, uxuri); Lh (hurxuri); Arin AEF 1955, 114.
Orina. "Orina [...], urisuria" Lar. "Mal de orina, usuri gaitze" Arin AEF 1955, 114.

Emazte baten gernuaz eta ur-isuriaz garbitu. Ax 409 (V 267). Arrimin edo usuria ezin egiñik jarten diranentzako guztiz eragillea. Izt C 82. [Parietera] jiten da mürü zaharetan, tizanak aizatzen dü hur xuriaren egitia. Alth Bot 16. [Huskin] hok badoazi lurrerat, hertzeari behera edo urtxuritan zonbait, bertze batzu airerat hatsarekin. JE Med 19. Urtxuria ikertzearekin, atzemaiten da albumina delako leka bat. Ib. 52s. Garira egin du usuri. " Ha orinado" . Or Eus 340. Uxuria odolakin nastutzen asi zaion itxura daukala. JAIraz Joanixio 164. Urxuriaren ateragailu eta hertzeen laxagarri, har liho tisana. Egunaria 3-5-1972 (ap. DRA ). Bainan hara handik bulta baten buruan behartzen nizan --nola erran behar da?-- ur xuriaren egitera. Etchebarne 79.
azpisarrerakoSense-185.2
b) Drenaje.
Hauzoa baliatu nahi bada bere lurrean egiten dioten ur ixuriaz. Dv Lab 116.
azpisarrera-186
UR-ISURI-ONTZI. "Ur-ixur-untzia, pot de chambre" H.
azpisarrera-187
UR-ISURKI.
azpisarrerakoSense-187.1
a) Alcantarilla.
Eta oraino oroitzen gira nola ur-ixurkien usain gohaindigarria gure sudur zilotik sartzen zitzaigun. Zub 90.
azpisarrerakoSense-187.2
b) Pozo.
Garbi ta nare zegon ur-ixurkia itzalduz doa pekatu itzalez. " Gouffre" . Or Mi 105.
azpisarrera-188
UR-ISURTZE.
azpisarrerakoSense-188.1
a) Drenaje.
Baldin ur ixurtzea egin behar balitz hauzo baten lurretik. Dv Lab 116.
azpisarrerakoSense-188.2
b) "Diurèse, ur-xurite" T-L.
azpisarrera-189
UR-ITURRI. Fuente, manantial.
Adora ezazue zerua eta lurra eta itsasoa eta ur ithurriak egin dituena. Apoc 14, 7 (He, IBe ur it(h)urri; Ol, IBk iturri, Ker iturburu; Ur (G) iturri urak). Beroak itoaren egarria asetzeko arkaitz gogorretik ur-iturri ta ardo-iturria sortu ziñuzan bakartiar Yainkotarra! Or Mi 102. Zubi-Barri ta Zubi-Zar ertzeko ur iturriak 1870garren urtean ipiñi zirala. Etxabu Kontu 208. Ur-iturri oietako batera joaten asi nintzan. Zendoia 185.
azpisarrera-190
UR-IZAR (Lar H). "Hyadas, siete estrellas, urizarrak" Lar.
azpisarrera-191
UR IZEKI (Lar; iseki H). Aguardiente.
Igortziko da ezer gabe edo urizeki (aguardiente) alkanforatuarekin gorputz guztiyan. EE 1885a, 134. Bero egoteko urizekia edo aguardientea edatea. Ezale 1897, 83a.
azpisarrera-192
UR-JANTZI. Traje de baño.
Ur-jantzi barik ebiltzalako, zigorra irabazita euken-ta. Erkiag Arran 58.
azpisarrera-193
UR-JARIO.
azpisarrerakoSense-193.1
a) (ujario Lar, Hb). "Reuma, fluxión" Lar.
azpisarrerakoSense-193.2
b) "Aquario, signo, [...] urjarioa" Lar.
Neguko eguzkiaren aurrez-aurre iarriko dizkiezu eguerdira begira, Uriario (Aquarium) izoztua ieixten asten denean. Ibiñ Virgil 100.
azpisarrerakoSense-193.3
c) "(Hb), source" Lh.
Bein zugana etorria / ez naiz damutan jarria, / ur-jario pozgarria. Zendoia 181.
azpisarrerakoSense-193.4
d) Chorro, agua que brota.
Aitzgañetik amiltzen dan ur-jarioa. TAg Uzt 203. Iturriaren ur-jarioak zegian txirrista-otsa. Ib. 164. Miragarriro antzaldatzen da, su, iize bildurgarri ta ur-iario biurturik. Ibiñ Virgil 116. Mugatu behar litzateke, beraz, zer zor zaion iturburuari eta zer den gerokoek handik zetorren ur-jarioari erantsi diotena. MEIG VII 88.
azpisarrerakoSense-193.5
e) (Uso adv.). Rezumando agua.
Ibaien batek gaiñez eginda zabalune guzia lokatzez betetzen duenean, istil-une sakonak ur-iario utziaz. Ibiñ Virgil 72.
azpisarrera-194
UR-JAUZI.
azpisarrerakoSense-194.1
a) (V-gip, G-azp, L-sar, B; SP <-ausi>, Dv, H (s.v. iauzia)). Ref.: A; Elexp Berg; Izeta BHizt2 (ur-yauzi); ZestErret. Cascada, catarata; salto (artificial) de agua. "Jet d'eau" SP. "Cataracte, cascade, chute d'eau" Dv. "Mendi-tarte ortan ur-yauzie dugu" Izeta BHizt2.
Ur iauziaren soñuaz. EZ Man I 111. Leze handiko ithurri guziak urratu ziren, eta zeruko ur-jauziak zabaldu. " Cataractae" . Dv Gen 7, 11 (cf. Ker ur-ate ). Mizizipi deithu ibai handiko ur-jauzi edo ur-salto aiphagarriak ikusi. Prop 1906, 213. Gizonak eguzki-beroa ta ur-jauzia tximisto biur lezazkike. Anab Usauri 102. Mendi bakoitzak bere ur-jauzia dik. Sabiag Y 1934, 26. Osiñak osiña deitzen du, baiña Zure ur-iauzien otsean. " In voce cataractarum tuarum" . Or Aitork 388. Uste gutxiena degunean, an dator ur-jauzi bat, eta an goaz leizean bera galtzera. NEtx Antz 107s. Alde artatik ikusten zan ondoena Baztan-ibaiko zurrunbanoa, ur-jausia. Anab Poli 76. Beste gauza bat izango dogu / ur-jausi baten medio, / argindar barik geratuteak / Jan gabezia dario. Ayesta 15.
azpisarrerakoSense-194.2
b) Riada.
Harrizko zubiak dituztenek ez dute beldurrik ohiz-kanpoko ur jauzientzat edo uholde extraordianarioenzat baizen. He Phil 225 (Echve Dev 261 ugalde ).
azpisarrerakoSense-194.3
c) " Ur iauzia, fontaine saillissante" H (s.v. ur ).
azpisarrerakoSense-194.4
d) " Ur-jauzi (L-ain), ur-xauzi (R-uzt), agua que levantan las ruedas del molino" A (s.v. bulzu ).
azpisarrera-195
UR-JAUZIKA. Saltando (el agua).
Zokoz zoko ur-yauzika doaien ixurkiak. Or Mi 145.
azpisarrera-196
UR-JAUZTE.
azpisarrerakoSense-196.1
a) (-tst- SP). Cascada. "Descente d'eau" SP.
Eguzkiak edertzen dituan gallur ermoak, baso galantak, urjauste argitsuak eta intzez narotutako zelai ezeak. Ag G 150.
azpiadiera-1.1
" Ur-jauste, descente d'eau à la suite de pluies, fonte de neiges, etc." Dv.
azpisarrerakoSense-196.2
b) Catarro.
Buruko min hura, hortzetako oinhaze hura, burutikako ur iautste hura. SP Phil 378 (He 382 marfundi, Echve Dev 427 begietako jario ).
azpisarrera-197
UR-JAUZTIRI.
azpisarrerakoSense-197.1
a) Riada.
Harrizko zubiak dituztenek eztute ansiarik ohiz kanpoko ur iaustiriak eta uholdeak gatik baizen. SP Phil 244 (He 225 ur jauzi ).
azpisarrerakoSense-197.2
b) "(Sc), cascada" A.
Han hemenka ibai-zola ere kraskatu zen, leize eta tulunbio batzu eginez, ur-joaira desberdinduz; eta holaxet, egunetik biharrerat, ur-jauztiri edo barradera batzuek hautsi zioten untzieri Baionarako bidea. Lf Murtuts 2.
azpisarrera-198
UR-JELA (Lar H). "Carámbano" Lar. Harriet copia erróneamente ur-gela.
azpisarrerakoSense-198.1
( urjel Hb). "Glace, verglas" Hb.
azpisarrera-199
UR-JO.
azpisarrerakoSense-199.1
a) Corriente.
Zorigaitzez hamahiru urteko mutiko gaixoa lagunekin mainhatzen izanik, ur-joak hartu du eta itho da. Herr 22-9-1960, 2.
azpisarrerakoSense-199.2
b) " Ur-yo bat emon, lavar ligeramente [...] (V-m)" A EY III 308.
azpisarrera-200
UR-JOAERA. Corriente.
Ur-juaneran gañian / egon banenguan! Ezale 1897, 366b.
azpisarrera-201
UR-JOAI (Lar, Hb). "Arbollón, desaguadero de estanque" Lar.
azpisarrera-202
UR-JOAIRA (Lar H; ugoaira Lar H; ujoaira Lar). "Fístula, cañoncito, [...] ugoaira" Lar. "Sangradera, sangradura de algún caz o corriente, ugoaira" Ib. "Arcaduz" Ib. "Fontanería, los conductos, ujoaira" Ib. "Desaguadero" Ib. "Azolvar, cegar algún conducto o canal, odia edo urjoaira itxi" Ib.
azpisarrerakoSense-202.1
Cauce de un río.
Han hemenka ibai-zola ere kraskatu zen, leize eta tulunbio batzu eginez, ur-joaira desberdinduz. Lf Murtuts 2.
azpisarrera-203
UR-JOALA (Lar H). "Canal de agua", "encañado de agua" Lar.
azpisarrera-204
UR JOAN.
azpisarrerakoSense-204.1
a) "Aguaducho, ur joana " Lcc (seguramente, 'riada, avenida de aguas'; cf. LexBi ).
azpisarrerakoSense-204.2
b) "(V), agua pasada. Ur joanari presarik ezin leio (V-ger)" A.
Ur joanari presarik egiñ ez. RIs 84. Ur joanari ez egin presik. " No te duelas de lo que no tiene remedio" . (AN-larr) Inza Eus 1928 (II) 96. Alperrik dan lez ur juanari / esigiñen ibiltia. Enb 46. Ur joanak ez du errotarik erabiltzen. EZBB II 125.
azpisarrerakoSense-204.3
c) (V-m; ur gan B). Ref.: A (ur joan, ur gan); Izeta BHizt2 (urgana). Agua corriente. "Ur ganak eztu pozonik jasaten, el agua corriente no admite veneno" A.
Ur joanean idukitzen du / âl dan luzênik zangoa. Or Eus 317.
azpiadiera-3.1
Corriente.
Beien edatekoa lezateke loitu / ur-joanak zikiña bosatzen ezpalu. Or Eus 14.
Ur-joanari dago ta [aramu baltza] . Gand Elorri 63.
azpisarrera-205
UR-JOERA. Corriente.
Getari, berriz, aurrean dute / goituxerik ur-joera. Or Eus 394.
azpisarrera-206
UR-JOKO. Juego del agua (?).
Aurreragoan ibaia, arri-arteko ur-jokoa, apartsu ta joanlaria lenbizi, geldi ta zelaia gero. Iñarra Ezale 1897, 101a.
azpisarrerakoSense-206.1
Mendiko pittiken pareko haur baxakak baiginen, ur-haundiaz eta behereaz deus besterik ez jakin, Antxordoiko xalantaren ur-joko horiez. Larre ArtzainE 66.
azpisarrera-207
UR-JOTZE (Dv; -joite Dv). "Courant d'eau" Dv.
Urak zilhatzen du harria, eta ur-jotzeak emeki emeki jaten du lurra. Dv Iob 14, 19.
azpisarrera-208
UR-JUNTA (hur-jünta S ap. Lrq; Foix). Confluencia. "Confluent" Foix y Lrq.
azpisarrera-209
UR-KAKO. "Recodo de un río. Ur-kakoa esaten diote Errezil-errekaren oker uneari" Gketx Loiola.
azpisarrera-210
UR-KASKARABIL. Burbuja de agua.
Dá nola kéa, nola ilauna, nola ur kaskarabilla, etc. LE ( in BOEanm 116 ).
azpisarrera-211
UR-KATU. "Urgathu (L, BN-mix-baig), nutria" A.
azpisarrera-212
UR-KIROL. Regata.
Urrengo urtean Madrilgo Erretiroan urkirolak egin nai izan zituzten ta Pasaiako amabi neskamariñelak eskatu zituzten ortarako. EgutAr 10-11-1959 (ap. DRA ).
azpisarrera-213
UR-KOLPE (ukolpe Lar, Hb). "Golpe de mar" Lar.
azpisarrera-214
UR KORRIENTE.
azpisarrerakoSense-214.1
a) "Agua corriente. Oinddio etxe askotan eztao ur-korrentik " Elexp Berg.
azpisarrerakoSense-214.2
b) Corriente de agua. v. UR-KORRONTE.
Katu ori jarri zan / ur korrientian, / ur korrientian, / eiztari bat etzegon / oso apartian. JanEd II 98.
azpisarrera-215
UR-KORRONTE.
"La corriente. Ur-korrentak iru ardi eruan zostan errekia pasatzerakuan " Elexp Berg. v. UR-LASTER.
Gaistoak itxaso amurratu irakin bat dirudie; eztabe bakerik, ez sosegurik; ainbeste ola, baga, ekatx ta ur korrontak emoten deutse, ze ganez egiten dau. GGero 286. Abiatu ta asten dira, egiten dituez alegin batzuk, baña ez asko [...] eta onela artzen ditue eriotzako ur korrontak. Ib. 154. Ezin jarki jakozan ur korrontiari, ez urten liorrera. Ur MarIl 25. Errukituta Iaunak / ninfa eder armina / biurtu eben iturri / ur-korront arina. Azc PB 295. Eztakik ala ibaia Maltzarutz doiala ta ur-korrontak berutz eruango ebala? SM Zirik 121. [Errekan] ur-korriente aundiagoa zalako. JAzpiroz 115.
azpisarrera-216
UR-KUKUSO (T-L), UR-KUKUSA. "Gyrin nadador o pulga acuática, gurazape, urkukusa" Labayru Hist I 564. "Gammare" T-L.
azpisarrera-217
UR-LAINO.
azpisarrerakoSense-217.1
a) "(V-m), bruma, niebla baja" A.
Ur-lañozko estalki andi bat jarri jakon gañ alde guztian [itxasoari] . Ag Kr 14. Azkenengo txalopea, lur azpian sartzen dan suburdi keitsuaren gisara, ur-laño tartean ostendu jakoenean. Ib. 199.
azpisarrerakoSense-217.2
b) " Hur-lanho (S; Foix), vapeur" Lh.
azpisarrera-218
UR-LAMIA. Sirena.
Ur-lamiñek hedatzean gauaz beren distira, / itsasoaren azantzak iduri du intzira. Ox 187.
azpisarrera-219
UR-LAN.
azpisarrerakoSense-219.1
a) " Ulan (Hb), travail dans l'eau" Lh.
azpisarrerakoSense-219.2
b) Estructura, construcción, etc., que está en contacto con el agua.
[Altzaren] zura ur-lanetarako; eta mueble ta beste gauza askotarako pozik artzen dute arotzak. Munita 52.
azpisarrerakoSense-219.3
c) Trabajo de conducción de agua.
Kartier huntako etxetako zonbaitek utzi behar ukan dute bere-ber hasia duten ur-lana, bide berriari lotzeko. Herr 10-12-1959, 3.
azpisarrera-220
UR-LANGO. Lago. "Lacus" ES 202. v. urlanga.
azpisarrera-221
UR-LANKAI (ulankai Lar H). "Hydráulico, máquina hidráulica, artificio de agua" Lar.
azpisarrera-222
UR-LANKAIKINTZA. "Hydrotechnia, arte de fabricar máquinas para levantar el agua, ulankaikintza" Lar.
azpisarrera-223
UR LARRI. "Ularri, agua del mar agitada (V-ger)" A Apend.
azpisarrera-224
UR-LASTER. Corriente de agua; río.
Baina eroririk bi ur lasterrek enkontru egiten zuten lekhu batetara, trebuka zekién unzia. "Courants" . Act 27, 41 (He itsasoak bi aldetarik ematen zioen leihor punta batean). Gure gorputzak ur-lasterra bezala dohazi. Ax 61 (V 40). Ur lasterrak odol bilhakatu ziren. CatJauf 26. Mekanikako halaber, fabrika larrienetako itzulikatze emaile, uhaitz edo ur-lasterrak ere botheretsuenetarik baditu. Prop 1906, 164s. Rhin delako ibaiarekin bat egiten dute bertze bi ur laster ederrek: bat Mosella [...], bertzea Logana. StPierre 39. Goietatik datozen ur lasterrak arrai ta maskor ugari dakarzkite. Anab EEs 1920, 69. Errekako ur-laster hura bera nundik sortua ditaken gaude, ez baiginitzaizkon den gutienik ohartuak Lekunberrin. JE Ber 39. [Urumearen] urlaisterrak itsasaldera zekarzkian [antxetak] . Anab Don 109. Getarik badu ur lasterrâkin / egundaiñoko burruka. Or Eus 394. Entzun eztelako ur lasterraren hotsa. Arti MaldanB 191. Lur-azpian, ordea, ur-laisterrak izaten dira. Anab Aprika 39. Ur-lasterraren mende bere burua uzten du eraman dezan. Ibiñ Virgil 103. Ibar arrizuetan ixurtzen diran ur-lasterrak. "Flumina" . Ib. 47. An zijoan neskatxa ur lasterrak eramana. NEtx LBB 53. Ur lasterraren erdian goaz, ez gaude ia ertzetik begira. MIH 229.
azpisarrera-225
UR LASTER (V-gip, G, L ap. A; SP, H). Agua que corre, agua corriente.
Zein ur, geldia ala lasterra? Ax 38 (V 23). Phützia barna düzü, nuntik düzü aren hur laster hun hoi? EvS Io 4, 11 (Lç ur bizi ). Amarraina ur lasterretan garbi. Ox 111. Andik zear ur laster billa biali zitun, ikuzketa ta ixuriketak egin zitzan. Zait Sof 151. Gizonaren egunak [...] azkar dijoan ibaiaren ur lasterra bezalakoak. Vill Jaink 110. Ur lasterra (edateko). Ibiñ Virgil 102.
azpisarrera-226
UR-LAU (ulau Lar H). "Tabla de río" Lar.
azpisarrera-227
UR-LEIZE.
azpisarrerakoSense-227.1
a) (L ap. Lh, Lar; uleiza Lar). "Cafareo, profundidad de mar insondable, itsasoina, urleiza" Lar. "Hydrophilacio, concavidad dentro de la tierra, que está llena de agua, lurpeko uleiza" Ib.
azpisarrerakoSense-227.2
b) (ur-leze B ap. A; Aq 1131 (AN)). "Cisterna" Aq y A.
Batzuk usten oi dute ateak azitzeko urleze edo putzoren bat bearrezkoa dala. EgutTo 28-10-1918.
azpisarrera-228
UR-LEKU.
azpisarrerakoSense-228.1
a) Abrevadero, pila.
Emen egin dan agerkeratik ikusten da argiroki, ezen, plaza zarreko ur-lekutik Aroztegikoaren jaio-tokira. Izt C 89. Abereak edatera batzen ziran ur-leku edo asketan. Ker Gen 30, 38 (Urt uraska, Ol ur-odi ).
azpisarrerakoSense-228.2
b) (R ap. VocPir). Pantano, aguazal. "Marécage" VocPir 104.
Jaio ta azi giñan / ur-leku txarrean. Insausti 191.
azpisarrerakoSense-228.3
c) Lugar donde se concentran las aguas.
Irugarrenean [Jaungoikoak] ur oiek batu edo leku batera bildu zituen [...]; urai edo ur-lekuari deitu zion itsasoa. (Gen 1, 10). Lard 1 (BiblE ur-multzo ).
azpisarrera-229
UR-LEHORREKO. "Ur-legorreko, anfibio. Ur-legorrekoak izaten dira oiek (igelak)" Gketx Loiola.
azpisarrera-230
UR-LEPO (L-ain ap. A). Vado.
azpisarrera-231
UR-LEZOI. Dique.
Itsasoaren arteko urlezoitzat (dique) jo zuan mendi-zerrenda erpiñ au ikusi zuenean. Iñarra EE 1892b, 560.
azpisarrera-232
UR-LIKITS. "(Hb), lavure, au de vaisselle" Lh.
azpisarrera-233
UR-LILI. Nenúfar.
Mila askotan ibai-ohe lohitsuaren bi aldeetarik, bada ur-lili larrizko eremu zurbil bat. Mde Pr 117. Denbora apur batean itsasoak atxiki zuen bere gainean, ur-lili zuri zabaldu bat izan bailitzakeen. Mde HaurB 101.
azpisarrera-234
UR-LIRDINGA (ur-lingirda AN-5vill, B; -lindirga B). Ref.: A (ur-lingirda); Izeta BHizt2 (ur-lindirge). Agua cenagosa. "Ezinbertzezkoa da ur-lingirda ortarik edatea (B)" A. "Ez edan ur-lindirge ortaik" Izeta BHizt2.
azpisarrera-235
UR LO (V-m ap. A). Agua estancada, detenida; remanso (sentidos prop. y fig.). "Urlo, agua detenida" A.
Naro ebillan lora sorgiña urlo garbijan. "En el agua transparente" . Laux BBa 74. O, zein aizen eder loa: / eriotzaren anaitzakoa: / bizitzazko urloa. "Remanso de vida" . Ldi BB 108. Emen ere ibai aundi, urlo ta / erreka bitsu marmalariak. EA OlBe 31. Aintziran ezta besterik: / orbel oroimingarriak / urlo geldian lo sollik. SMitx EG 1950 (11-12), 2. Zulo beltz artan urloa zuen ibaiak. NEtx EG 1957 (7-8), 60. Ur-bera aldian, aukaz estalitako arroka tartetan urloak ikus zitezken itxaso erretiraren opari-antzo. "Charcos tranquilos" . Etxde Itxas 44. Oi lauso gabeko / liñuzko orein gozatsu, loriazko ur lo. Gand Elorri 127. Klaustro mortuan gelditasuna: / aize gabeko ur lo bat dago. Ib. 77. Ixil-aldiaren sabore humila astiro jasta / ur-lo isilaren sabelera ondora. Lasa Poem 109. Urloan beti ara ta ona / ibilten dan lez orbela. Atutxa Mugarra 73.
azpisarrerakoSense-235.1
(Uso predicativo).
Aintzira urdin garbian / olatuak urlo. Zait Gold 38.
azpisarrera-236
UR LODI. Alta mar.
Gaur arrantzaliak euren arrantzako era eta legetan, "altura" eta "bajura"-ko arrantzaletan bananduta bizi dira. Euskeraz ur-lodi ta ur-meko arrantzaletan, edo ur-andi ta ur-txikikoetan. ZArg 1958, 132.
azpisarrera-237
UR-LORE.
azpisarrerakoSense-237.1
a) (H; ulore Lar, Hb, H). "(A la) flor del agua, ulorean, ugañean" Lar. "Ulorean, id. urlorean , à fleur d'eau" H.
Ulorean buituta (hincharse) dagozan bidutzi illak dirudie. Ag Ioan 181.
azpisarrerakoSense-237.2
b) Nombre de cierta flor.
Urlorea ateraia zen har-ondo ta bidexketan horail-horaila. GH 1973, 155.
azpisarrera-238
UR LOTU. "Ur lotua, agua estancada" A EY III 287.
Ur lotubari ta abo itxijari ago beti adi. " L'acqua cheta" . Otx 30.
azpisarrera-239
UR-LOZKO. "(?), profundidad de poca anchura en los ríos" A.
azpisarrera-240
UR-LURREKO (Lar H; ulurreko Lar DVC 294). "Amphibio" Lar. "Caimán, semejante al crocodilo, ur-lurreko abere bat, musketzar andi baten gisakoa" Ib.
azpisarrera-241
UR-LURRIN. Vapor de agua.
Ur-lurrun edo vapor de agua . Oñatibia Baserria 18. Ola nikotina desegin gabe urlurrun edo baporearekin bereizten da ta. ZArg 1954, 6.
azpisarrera-242
UR-MAILA. Ola.
Ur malla sendo galantak eten bageko errenkadan etozan erri aurrera. Ag Kr 153.
azpisarrera-243
UR-MAKINETA (V-ple-och-m ap. A; ur-makinista V-gip). "Martín pescador" A. "Urmakinista, nosotros al pajarillo martín pescador (V-gip)" A. Oregi (comunicación personal).
azpisarrera-244
UR-MANGA. Manguera.
Eutsi ur-mangai! Ekin! Eskalleruntz! Lab SuEm 199.
azpisarrera-245
UR-MARTINETA. "Ur martiñeta, martín pescador (Alcedo atthis)" SM EiPáj.
azpisarrera-246
UR MASKAL. "Ur masal (V-och), agua que ha perdido la frescura" A.
azpisarrera-247
UR-MEA. "Ur-mia (Hb), source" Lh.
azpisarrera-248
UR MEHE.
azpisarrerakoSense-248.1
a) (Sal ap. A; H). Agua poco profunda. "Ur mehetan oinez iragaiten ahal da ibaia, en eaux basses" H. "Poco profundo. Kan ura me dago, kantik igan gitian (Sal), allí el agua está poco profunda, [...]" A (s.v. me).
Eguzkiaren sartaldeko urak txit estu eta meak dira [...] eta urmeunetik noiznai igaro litezkeanak. Arr EE 1885b, 472. Ur mehez mehe / garbi den hare. Ox 126. Ur-lodi ta ur-meko arrantzaletan, edo ur-andi ta ur-txikikoetan. ZArg 1958, 132 (ref. a pescadores de altura y bajura). Ur meietan galtzen dana, ur andietan itto. (V-m). EZBB II 126.
azpisarrerakoSense-248.2
b) (urme V-ple-arr-oroz-m, G-bet ap. A). Vado.
Bainan Washitako ur-mehera hurbildu ginen orduko, ibai hori, hain ezti ikhusten ohi dena, uhaitz borthitz egiten ari zen. Prop 1900, 46. Gabeko patrullak ta urmean (ur gutxi zanean) ibaiz beste aldetik. Apalategi 23.
azpisarrera-249
UR-MEHEGUNE (L; -megune B, R-uzt), UR-MEHEUNE ( -meune V-arr-m, G, L, S; Zam Voc ). Ref.: A (urmegune, urmeune); Lh (urmehegune, urmeune). Vado. "Baztango ubeldean nonnai aurkitzen dire urmeguneak (B)" A.
Ibaiaren urme-uneak, ordurik galdu gabe, artu zitzaten. Lard 130. Ibaia urme-unetik ere eziñ igaro zitekean eran ujoldua zetorren. Arr Bearg 489. Eguzkiaren sartaldeko urak txit estu eta meak dira [...] eta urmeunetik noiznai igaro litezkeanak. Arr EE 1885b, 472.
azpisarrera-250
UR-MENDA. "Urmenta (Sc), sándalo, menta de Arabia (Bot.)" A.
azpisarrera-251
UR-MENDI. Ola (ref. gralmte. a olas grandes).
Itsasoa hala nola ur mendia airera / aserrerik iganen da parterik gorenera. EZ Man I 79. Balea legez baña baletok / ur-mendiren bat. AB AmaE 128. Alako batean, urruti, ur-mendi izugarria yeikitzen da. Or Mi 130. [Ontziak] zorrozki zulatzen zun muturrez ur-mendia. TAg Uzt 231. Ur-mendi sallak. EA OlBe 74. Ur mendietan iraulka beti. NEtx LBB 241.
azpisarrera-252
UR-MENDOI (h- A (que cita a ACasve)). Ola.
Zure hur-mendoi eta turrusta guziak igaan ziazkiatzu buriain gainetik. ACasve Ion 2, 4 (Dv, Ol, BiblE u(h)in, Ker olatu). Bet-betan itsas zolatik atheratzen da ur mendoi bat, botheretsu eta muthiri. Laph 223. Baño ara nundik urmendoi (olatu) bat urbildu zitzaion eta goitik bera erabat busti zuen. ZArg 1955, 308s. Aizeak ieiki ala, itsasoko ur-mendoiak iñarrosten eta antutzen asten dira. Ibiñ Virgil 77.
v. tbn. Gazt MusIx 79.
azpisarrera-253
UR METAL. Agua mineral. "Metal (Vc, G), mineral, hablando de aguas. Ur metala, el agua mineral. Algunos, tal vez los más, dicen metalura" A. v. METAL-UR.
Beste iru [iturri] ba-dira [...]: Iturribarrikoa, len ur metala; San Juan Txurru ta San Pedro Txurru. Etxabu Kontu 209.
azpisarrera-254
UR-MINTZ. Superfice del agua.
Ikusi dutenian / balia ur-mintzian. Arrantz 33.
azpisarrera-255
UR MOTEL.
azpisarrerakoSense-255.1
a) (G-nav, AN-5vill, L). Ref.: A; Lh. "Agua dulce" A.
azpisarrerakoSense-255.2
b) Agua lenta, calma.
Magdalena ibaia, toki batzuetan kilometro bat zabalekoa, ur motel arrea, ez bere erritan utzi zituzten erreka txixtor dantzarik bezelakoa. JAIraz Bizia 42.
azpisarrera-256
UR-MUGA. "Barre d'un port, d'un fleuve" H.
Hartarakotz khen etzatzu bideko enpatxuak, / eta guztiz ur mugatik illkhitzeko trabuak. EZ Man II 139.
azpisarrera-257
UR-MULTZO. Conjunto de las aguas.
Lehorrari "lur" eman zion izen eta ur-multzoari "itsaso". BiblE Gen 1, 10 (Dv ur bildu ).
azpisarrera-258
UR NAGI. Agua estancada.
Aspaldian zagon ez ote zuen laket graziak, irrisa ur-nagian eta arrosa hungarrian bezala, bekatuaren erdian sortzea. "Dans l'eau croupissante" . Ardoy SFran 185.
azpisarrera-259
UR-NAIA.
Ola. v. 2 naia.
Ontziaren bestaldean ur-naia aundi izugarri bat goratzen ikusi zuan. Lh Yol 43.
azpisarrera-260
UR-NAZA. Presa.
Assouan-en behar baitzen hasi ur-naza bat gaitza. SoEg Herr 22-6-1961, 1.
azpisarrera-261
UR-NEGAR.
azpisarrerakoSense-261.1
a) (V, G, AN-5vill, L-ain; ur-nigar B, BN, S; Dv, H; hur-nigar S; Foix ap. Lh). Ref.: A (urnegar, urnigar); Lh (hur-nigar); Iz ArOñ; Elexp Berg, ZestErret. "Suintement d'eau, provenant d'une cause quelconque" Dv. "Petite quantité d'eau qui sourd à la surface de la terre, et qui indique une source inférieure" H (s.v. nigar). "Hilo de agua que brota de las peñas, manantial escaso y poco perceptible" A. "Agua que mana en el monte, prados, etc." Iz ArOñ. "Aberin bat eongoa oañe, ur-nearrak ertetzeuta" ZestErret.
Ekin zaiozka gogoz [landare] bera ifinteari istingadi eta urnegar leku guztietan. Izt C 152. Mendi-egaletako ur-negarra gauza gitxi dala esan diteke. Ezale 1897, 101a. Aguro eldu oi giñan urnigarrak eza ta ozkirri zeuzkan larriñetara. Inzag Kabuxak 134. Or gaindi zoan ur xirripa bat, hamar bat ur-nigarrek azkartzen zutena. Gatxitegi Othoizlari 1964, 564.
v. tbn. Zendoia 182.
azpiadiera-1.1
Gotas de agua que rezuma un leño al quemarse.
Noizean bein tiro batzuk boteaz [subillak], ur-negarra dariola. Or ( in Gazt MusIx 40 ).
azpisarrerakoSense-261.2
b) Hilo, rastro de agua, líquido.
Badaki bare-kurkuilloari darion ur-nigar arrapotsuaren bulharretako baliatzen. Prop 1906, 231.
azpisarrera-262
UR-NESKATXA. Náyade.
Hila, Erkul-en lagun gaztea [...] aren edertasunez pizturiko ur-neskatxak erakarrita iturri baten ito zana. Ibiñ Virgil 50n.
azpisarrera-263
UR-NEURTZEKO. Recipiente para medir líquidos.
Iñon diran ontzi ta tresnak [...]: abats, erratillo, tutuxkak, pixu ta ur-neurtzekoak, katilloak, autsontzi ta pototxinak. Anab Usauri (ed. 1986) 75 (ed. 1931, 104 lobel-neurkiñak ).
azpisarrera-264
UR-HOBI.
azpisarrerakoSense-264.1
a) (SP Dv y A; H; uhobi Dv, H). "Gouffre" SP. "Abîme dans l'eau" Dv. "Uhobi, gouffre (SP)" Ib. "Gouffre, cavité profonde rempli d'eau" H (que cita el ej. de EZ).
Eta ezazula agin urhobitik athera, / barkha illkhi dadin perill handik inguratzera. EZ Man II 137.
azpisarrerakoSense-264.2
b) (SP; uhobi SP A, Dv, H). Desembocadura. "Embouchure" SP.
Nilgo [i]baiak Ejiptuko herria du hezatzen, / gero zazpi uhobiz da itsasora isurtzen. EZ Man I 36.
azpisarrera-265
UR-HODI.
azpisarrerakoSense-265.1
a) (Lar, Hb, H, A; ugodi Lar H). Canal, conducto de agua. "Fístula", "arcaduz", "desaguadero" Lar. "Fontanería, los conductos" Ib. "Aqueducto" Ib. "Reguera, canal para llevar agua a las huertas" Ib. "Saetín, en los molinos, es aquella canal angosta desde la presa a la rueda" Ib. "Urodi (?, ms), desguadero" A.
Saldoak edatera biltzen ziran ur-odi ta askaetan. Ol Gen 30, 38 (Urt uraska ).
azpisarrerakoSense-265.2
b) Manguera.
Asi ziran bonberuak euren ur-odiak eskuetan, uraren zarraztadak nundik zear jaurtiko. Erkiag BatB 13s.
azpisarrera-266
UR-OGI (V-gip, G ap. A, que tbn. cita el msOch; Izt 12v). A pan y agua.
azpisarrera-267
UR-OGIRIK. A pan y agua. v. UR ETA OGI.
Billurrez lotuta torreko ganbaran ur-ogirik zeukala. Etxde AlosT 41.
azpisarrera-268
UR ON.
azpisarrerakoSense-268.1
a) Perfume.
Andre Sakratuaren eskuei mirra darie, zein baita ur on bat busteltzetik edo galtzetik begiratzen duena. SP Phil 259 (He 261 ur on ).
azpisarrerakoSense-268.2
b) (Dv). Agua medicinal.
Bortian ahüzki, hur hunak osoki; / neskatila eijerrak han dira ageri. ChantP 44. Ikusten ditugu [Zestonan] bai hotelak bai ur-onen hartzeko atherbeak. JE Ber 74. [Aix-la-Chapelle-ko] uronek eta tokiaren ederrak emaiten zioten behingo sosegua. StPierre 25. Lehen Harrubi-Beltzean ere bazen ur on bat, dena burdin kolore eta burdin gustu: Elissagaray Sarako jaun miriku xahar zenak noiz nahi bere erieri hortarik manatzen omen zioten. Zerb Azk 47. Ondo saindu hoien ingurumenetan gure arbasoek ithurriak ere ohoratzen zituzten: ur-on, gamu, burdin-ur eta bertze. Lh GH 1965, 108.
azpisarrera-269
UR-HONDAR. "(R-uzt), aguas de la friega, que se dan a los animales; vulg., fregadizo" A.
azpisarrera-270
UR-ONDO.
azpisarrerakoSense-270.1
a) (Lar, Añ, Hb; hur- S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). Borde del agua. "Orilla del mar" Lar. "Orilla de agua" Añ.
Eldurik guztiak urondora. MisE 172. Itzketa onetan zijoazela ur-ondo batera eldu ziran, eta Etiopiarrak Feliperi esan zion: Ara ura emen, zerk eragozten du ni bataiatzea? Lard 493. Ur-ondotik osto-pean / ikharan dago gaxo lantxurda. Elzb Po 185. Ikhusi zian belhainka, hur ondoan. Ip Hil 193. [Yauregi zarrak] ur ondoan lokartua zegoken atso-zarzar bat dirudi. Lh Yol 16. Ur ondoan naiz ardura jarri. Iratz 56. Ur ondoko sagarren / ederra bidean. Gand Elorri 106. Urondo urdiñetan / batu dira alkarrekin. " Riberas verdes" . Or ( in Gazt MusIx 201 ). Marmorezko tenplua eraikiko dut ur-ondoan. Ibiñ Virgil 94. Ur-ondoko zelai artan. NEtx LBB 44.
azpisarrerakoSense-270.2
b) "(Vc, G), aguas de la friega, que se dan a los animales; vulg., fregadizo" A.
azpisarrera-271
UR-HONDO. Fondo del agua.
Ifinten du urdin urdin bera irteten dan ur-ondoko aitz bizi bizia. Izt C 107. Bainan ur ondotik hantxet athera zitzaion arrain ikharagarri bat, iduriz bederen iretsi nahi zuena. Zerb IxtS 61.
azpisarrera-272
UR ONEAN.
azpisarrerakoSense-272.1
a) "Ur onean dago (G-to), tiene buena intención" A.
azpisarrerakoSense-272.2
b) "Ur onian eon ez, zerbaiten juzgo onik izan ez. Enitxiok pa ni horrekin ur onian; ingoniki eztala hola" ZestErret.
azpisarrera-273
UR-ONTZI.
azpisarrerakoSense-273.1
a) (Lar, Añ, Hb; uruntzi V-gip ap. Iz ArOñ; T-L; urtontzi A).
Recipiente de agua. "Búcaro", "agua manil" Lar. "Palangana" Añ. "Urtontzi, regadera (FSeg)" A. "Arrosoir" T-L. "Vaso con mango que se emplea en los caseríos para beber el agua" Iz ArOñ. Cf. uluntzi.

Ontziko ur-ontzi ta pipa guziak. Mb IArg II 279. Ogi bat eta ur-ontzi bat arturik, Agari sorbaldan ipiñi ziozkan. Lard 23. Ur asko ebillen txalupan barruan da lemazaiñak kenduten eban al ebana ur-ontzi bateaz. Echta Jos 252. Sulla, morko ta beste urontzi batzuek. Ag G 15. Bein loratxoak zaintzen / ebillen amari / ura ekarten eutson / eiteko lorari. / Eskuan urontziaz / begira egoan. GMant Goi 88. Ara non azaldu zan [...] ur-ontzi batekin eskuan. Anab Usauri 56. Besoak gora zitun / lotzeko mototsa [...] / iduri zun neskatxak / urontzi arrotza. Zait Gold 45. Bidexka guzietan badabiltza emazteki eta haur, beren ur-untzia buruan. Othoizlari 1963, 498.
azpiadiera-1.1
An zebillen jira-biran maiz-aski, utsik naiz betea, putzu-zirrikaren urontzia bezela. Berron Kijote 124.
azpisarrerakoSense-273.2
b) Presa de molino, de ferrería.
Ordean Gipuzkoan lanbide onetarako, badira beso, egur, ola eta urontziak franko. Izt C 132.
azpisarrerakoSense-273.3
c) Embarcación.
Ur-ontzietako ugari jatea edo galanki edatea. Ag G 166. Itxas-gizona / itxasoruntz irten da bere urontzian. EEs 1915, 67. "France" paquebot delako hur untzi berria mündüko luzena da, 49 hilabethe galthatu du argialatzeko. Herr 18-1-1962 (ap. DRA , s.v. argialatu ). Ibilgaillu bakarra ur-ontzia da. Gerrika 286.
azpisarrerakoSense-273.4
c) Vejiga.
Bizpahiru astez hemendik badoakio gizonari, jin arau, urtxuria kanporat. Horrela pausatzen da ur-untzia. JE Med 343.
azpisarrera-274
UR-ONTZITXO. Dim. de ur-ontzi.
Ur-ontzitxoan murgildu ta astinduz-gero [txoria] . "En el bebedero" . Ldi BB 30.
azpisarrera-275
UR-ONTZIXKA (Dim. de ur-ontzi). Pequeña embarcación.
Bidasoa ibaia ur-ontzixka batzutan pasa zuten. Or SCruz 51.
azpisarrera-276
UR-OREN (Urt). Clepsidra, reloj de agua. "Hekien ur orenak badihoaz gure hare orenak bezala" Urt II 227.
azpisarrera-277
UR-HORMA. a) "Helada, izoztea , [...] uorma" Lar. "Helar, [...] uorma egin" Ib. b) Presa.
Eztot egingo geiago arrainentzako ur-ormarik. Larrak EG 1959 (3-6), 210.
azpisarrera-278
UR-HORMATU. "Helar, [...] leiatu, uormatu" Lar.
azpisarrera-279
UR-HORMATZE. "Helada, [...] uorma, uormatzea" Lar.
azpisarrera-280
UR-OSIN. "(BN-lab), agua estancada" A.
azpisarrera-281
UR-OTSO. v. ugotso.
azpisarrera-282
UR HOTX. "Eau de source" Dv.
Azantza [...] egiten zuena ur-hotx batek, zeinak pentzea barna ihes egiten baitzuen. "Ruisseau" . Dv RIEV 1931, 556s. Banuela ur hotxaren ekartzeko denbora minako iturritik. Larre ArtzainE 43.
azpisarrera-283
UR-PALOPA. "Insecto acuático, que sirve de carnada para barbos" A Apend.
azpisarrera-284
UR-PARRASTA (L ap. Lh). Chorro, agua que cae, se derrama. "Douche" Lh.
Aitz-gañetik oldartzen dan ur-parrasta bezelaxe zijoakion noiznai asarrealdia bularpetik. TAg Uzt 190. Ez da aldia bezelako ur-parrastarik samiñaldiaren beroaldia ozteko. Ib. 289.
azpisarrera-285
UR-PIKAR. Corriente. "Courant, mouvement de l'eau, [...] ur laster, ur pikar" T-L.
Ur-pikarrak gero-ta-borthizkiago baderama untzia. Etcheb MGaric 177.
azpisarrera-286
UR-PILA, UR-PILO. Cantidad de agua, masa de agua.
Ibaiak, ots, etengabeko txirrioan doan urpiloa danez, aldakaitz dirau. Zait Plat 32s. Ur-pilla aundia zetorren amilka arkaitz-gaiñetik beera. "Grandísimo golpe de agua" . Berron Kijote 226.
azpisarrera-287
UR-POLTSA. "Bolsa de agua que se rompe momentos antes de parir. Ur-poltsia apurtu dau ta laster dou txalgintzia" Elexp Berg.
azpisarrera-288
UR-PONPA (uponpa Lar H, Hb). "Bomba de agua" Lar.
azpisarrera-289
UR-POTXI. Charco.
Ez da ur-potxietan / iretargirik loitzen. Gand Elorri 130.
azpisarrera-290
UR-PUSILU. "Ur-pusillo, -pusilddo?, ampolla de quemadura" Iz ArOñ.
azpisarrera-291
UR-PUTZU (SP, A (que cita a Ax); -potzu V-gip ap. Etxba Eib). Pozo. "Puits, citerne" SP. "Pozo, alberca" Etxba Eib.
Halaber badira urputzuak, berariaz eginak, zimenduan ithurria baitute. Ax 232 (V 156). Erraxeli ur putzuaren aldean musu eman zioenean. SP Phil 349 (He 352 ur putzu). Ur-putzuan erori ta geldirik eta isillik dagonari. Mb IArg I 248. Baitabere da au urpuzuak legez. GGero 169. Geiena arritu ninduana ango ur-putzu aundiek. Anab Aprika 86. Ez dakit Saiturriko lepoa dan ala Orben dagoan ur-putzu lekua. Bai; lekua esan bearko, ez baizegoan uraren tantarik ere. AZink 161.
azpisarrerakoSense-291.1
(BN-baig ap. EAEL 119 ).
Lago, laguna, embalse, gran extensión de agua.
Ez da toki zabal orretan arkitzen zuk billatzen dezun bidea; ori ur-putzu ormatu galgarria da ta aratzen bazara, galduko zara. Mb IArg I 175. Isastiko ur-putzu edo presatik ibaira bitarte. Ostolaiz 145.
azpisarrerakoSense-291.2
(Dv; -potzu V-gip ap. Etxba Eib ).
"Flaque d'eau" Dv. "Charco" Etxba Eib .
Ta bat-bateko ur-putzu aundia zegoala-ta, ikaragarrizko saltua egin zuan Polik aren gañetik. Anab Poli 134.
azpisarrerakoSense-291.3
" Ur pontzu (V-gip), pequeñas ensenadas de los ríos" A.
azpisarrera-292
UR-SAGARDO (-sagardao V-m, G-azp). Ref.: A (ur-sagardao); JMB AEF 1928, 17. Bebida resultante de la fermentación de manzana en una barrica de agua. "Sidra ligera" A.
azpisarrera-293
UR-SAGU (G-nav, AN-ulz; Lar, H). Ref.: Iz Ulz, Als. Nombre dado a diversos roedores acuáticos. "Almizclero, ratón de agua" Lar. "Ur sagua, rat d'eau, rat musqué" H. "El ratón (comestible) de agua" Iz Ulz. "La rata de río que come plantas" Iz Als.
azpisarrera-294
UR-SALTO. "Cascada. Ursalto baten azpixan arrapau giñuan anborraiña" Elexp Berg.
Mizizipi deithu ibai handiko ur-jauzi edo ur-salto aiphagarriak ikusi. Prop 1906, 213.
azpisarrerakoSense-294.1
"Salto de agua. Oñatin dare ursalto ikusgarrixak, sasoi batian Zerrajerianak izendakuak " Elexp Berg. .
Eun da berrogei ta amar metro baiño geiago izango da bere ur-saltoa. Tuboak, berriz, berreun metro baiño geiago. AZink 126.
azpisarrera-295
UR-SALTZAILE. Aguador.
Elixaurrian, barkilleru bat eta ur-saltzalle bat, euren salkaiak yuakezenari saltzeko, euren lekubetan gertu egozan. Euzk 1930, 460.
azpisarrera-296
UR-SARTZE. Penetración de agua.
Urak lubaki zati bat botatzen badu, berialaxen ondatuko dira lubaki guztiak. Orregatik egin bear dira alegiñak lenengo ur-sartzeak tokirik izan ez dezan. Ag Serm 512.
azpisarrera-297
UR-SOINEKO. Traje de baño.
Egunean baiño egunean murgilla luzeagoak egiten zituala [erregiñak] Sardineroko uretan; alango ta olango ur-soñekoakaz ikusi ebela. (In Etxabu Kontu 146 ).
azpisarrera-298
UR-SORGU (R-uzt ap. A). Manantial.
Oka, ibaiaren eder! / Sollube mendipen / jaio ziñan indartsu, / ursorgu zoramen. Egieder UrreB 20.
azpisarrera-299
UR-SORKI. "Aquilex, ur billhal á ria, ur billha dabill á na, [...] ithurri , ursorki aurkhilaria" Urt II 230.
azpisarrera-300
UR SUAK HARTU, UR ETA SUAK HARTU. "Enconarse, ur eta suak artu (AN)" Aq 1186. "Ur-suak hartu dio sakia (L-ain), se le ha empeorado la herida" A. "Urak eta suak artu, enconarse (B)" A Apend.
azpisarrera-301
UR-SUGE.
azpisarrerakoSense-301.1
a) (Urt; ursubi V-gip). Culebra de agua. "Coluber" Urt V 382. "Ursubi, culebra de río (V-gip)" (Comunicación personal).
azpisarrerakoSense-301.2
b) (Hb; usuge Lar H). "Hydra" Lar.
Urgulutsua, ursugearen pare, zer nahi buru eta bisai baditu. Herr 9-6-1966, 1. Amerikano polizak badituela itzalak tole, haren aizkora mutitsak drogaren ur-sugeari buru bat moztu orduko, beste bat jalgitzen baitzaio. SoEg Herr 23-12-1971, 5.
azpisarrerakoSense-301.3
c) "Primita, dragón (Callynonymus lyra), ur-suge, usuge" FauMar 83. "Ursuge, usuge, dragón, primita" Zubk Ond 238.
Ur-sugeak ikutu, aragia zolitu. (V-m). EZBB II 128.
azpisarrera-302
UR-SUIL (usulla Lar H; uzula Añ, A Apend; usula G ap. A; VP 91v, Lar, Aq 467 (G), Añ (G)). "Herrada" Lar y Aq. "Cántara" Lar. "Cántara [...] de diez azumbres" Añ. "Herrada, (c.) errada, uzula" Ib. "1.º herrada para conducir agua; 2.º cántaro de diez azumbres" A.
Usuil berria dagola-ta, zarra ez jaurti. EZBB II 131. Lau asto, euren ur-zubillakaz eta zigor bat eman eustazan. "Cántaros" . Or Tormes 119. Esku arteko usuilla edariz daukot beterik. Laux BBa 34. Usuil barria dagola ta, zarra ez jaurti. EgutAr 29-3-1958 (ap. DRA ).
azpisarrera-303
UR SUTSU. Aguardiente.
Ur sutsua oi bada / bere edaria / sabelak sarriago / deutso eskaria. Azc PB 105. Ur sutsua edaten. Ib. 182.
azpisarrera-304
UR-TANTA, UR-TANTO ( VP 92r), UR-TTANTTA. Gota de agua, (un) poco de agua.
Ardo purua ur tanto batekin. Iraz 57. Ur tanta bat itsasoaren aldean bezala. Lar SermAzc 48. Ur tanta bat edan bagarik. Ur MarIl 103. Pasatzen ditu Mariak pekatuaren ujulak bere oñazpiyan ur tanto baten señaletxo bat bakarra eraman gabe. Ag Serm 130. Ur-tantoak beeraka datozela. Anab Usauri 105. Ur-ttantta askok arria ere zula dezakete. EZBB II 130. Gu [etxean] ur tanta barik, karreoan lertu bearrean! Etxabu Kontu 211.
azpisarrera-305
UR-TTINTTA, UR-TTINTA. Gota de agua, (un) poco de agua. Cf. A: "Ustinta (G-nav), un poco de agua". v. TTINTTA (s.v. 2 tinta).
Ardo xorta bat ur ttinta bateki. (Oronz, 1857). BOEsal 206. Noizetik noizerat, ur ttintta batzuek, zitoitzak iduri, erortzen dire. Atheka 80. Ur ttintta bat, hare bihi bat. Lap 3 (V 4). Gure ur ttintta diogu bakarrik ekarri iparraldekoek bertsularitzaren ur haundi eder horri. Larre ArtzainE 247.
azpisarrera-306
UR-TURRUSTA.
Badakite halako hirian zonbat familia den bizi, zonbatek dituzte "ducha" edo ur-turrustak. Herr 13-8-1959, 1.
azpisarrera-307
UR-TXAHAL (urtxal Lar, H; ur-xahal Dv, H; utxal Lar DVC 293). "Becerro marino" Lar. "Urtxala, rosmaro" Izt C 207. "Phoque" Dv. "Veau marin, phoque" H.
azpisarrera-308
UR TXAKIL. "(V-ger), manantial de poca monta" A.
azpisarrera-309
UR-TXAKUR.
azpisarrerakoSense-309.1
a) (V-m-gip, G-to, L, B, BN, Sal, S, R-uzt; utxakur Lar, H <-ch->). Ref.: A; Lh (txakur); Etxba Eib. "Perro de aguas" Lar. "Perro de lanas, perro de agua" A. "Chien de marin" Lh (s.v. txakur). "Perro de aguas. Ur-txakur batek zuzen zuzen eitten zittuan mandatuak" Etxba Eib.
Eta modeak ondo apainduta / ur-txakurra lez musturra. Azc PB 241. Ta nekez, ur-txakur asarratuak baino bere nekezago, banakatu edo berezi ebazan auskari ta destainariak. A Ezale 1897, 45a. Eta bakotxak bereak ezagututean, urtxakurrak nagusiaren aurrean baño urduriago, emen datoz Paulo-ta. Ag Kr 17. Nik alkateari baño errespeto aundiagoa diot ur-txakur bati. NEtx EG 1957 (7-8), 60.
azpiadiera-1.1
Perro de lanas, perro faldero. "Ur-txakur, ur-xakur (L, BN), caniche, toutou" Lh.
azpisarrerakoSense-309.2
b) (V-arr-m-gip, G-goi, AN-gip; Zam Voc). Ref.: A; Iz UrrAnz, IzG; Elexp Berg. Nutria.
An ageri ziren ondar urdiñ aietan arrantzan urtxakurrek arrai eder zillarrezkoak atzematen. " Loutres" . Or Mi 83s.
azpisarrerakoSense-309.3
c) Lobo de mar, marino experimentado.
Bera lakorik ez dago iñor barruan: lemazain abilla, inkirnio (arranque) aundikoa, urtxakurra. Berriat Bermeo 389.
azpisarrera-310
UR TXALAGATU. "(V-m), agua de poco sabor, tibia, sosa" A.
azpisarrera-311
UR-TXAMELOTE (Lar H, Hb). Camelote, tejido impermeable de lana de camello. "Chamelote de aguas" Lar.
azpisarrera-312
UR-TXANGIL. Cántaro.
Ardao bonbill da ur txangilla. Ag Kr 48 (G 24 ur-txangilla).
azpisarrera-313
UR TXIKI. "Aguas no profundas. Igarixan ikasteko, ur-txikixetan ekiñ biar detsazu" Etxba Eib.
[Ondartza] eun kana zabal bai itxasoa goien dagonean, eta askoz geiago jexten danean, ez mariak gorabera aundik izaten ditualako baizik aldi batean ur txikik diralako. JAIraz Bizia 11s. Ur-lodi ta ur-meko arrantzaletan, edo ur-andi ta ur-txikikoetan. ZArg 1958, 132. (ref. a pescadores de altura y de bajura)
azpisarrera-314
UR-TXIRRIO.
Sugarrarena bezelako abarrotsa egingo du orrela lokarriak askatzeko edo urtxirrio segail biurtuz suntsitu naiko du. "In aquas tenuis" . Ibiñ Virgil 115.
azpisarrera-315
UR-TXIRRISTA.
azpisarrerakoSense-315.1
a) (G-to; -xirrista L; H). Ref.: A; Lh (ur-xirrista). Hilo de agua; chorrito de agua. "Ur-xirrista, petit jet d'eau" H (s.v. xirrista). "Hilo de agua" A. Cf. UR-ZIRRISTA.
Ez da erraz erabakitzea ur txirrist edo tanta bat asko dan edo ez bataioa egiteko. AA I 58. Agoa ezotzeko ur-txirristarik somatzen ez dunaren oñazea. TAg GaGo 80. Luzaroan egarriz itobearrean egonda, ezpañetara ur-txirrista urreratu diotenaren antzera. TAg Uzt 244. Aski edan ondoren eseritzen zera, goxo itxedonez, ingurueri begira, naiz ur-xirrixtak egiten dun zurrumurrua entzunez. Or QA 147.
azpisarrerakoSense-315.2
b) "(AN-5vill), hierba de remansos, se da a cerdos" A.
azpisarrerakoSense-315.3
c) "Jeringuilla con que se divierten los niños" (AN-gip, comunicación personal).
azpisarrera-316
UR-TXORI (V-arrig-och, G-to, AN, Sal, S, R; Izt C 200; -xori Hb, Dv, H; hur-txori S; Foix; ur-zori BN-baig; uxori H (s.v. xori)). Ref.: A (ur-txori, ur-zori); Lrq (hur-); Iz To. Nombre dado a diversos pájaros de río. "Bergeronnette" Dv, Foix y Lrq. "En général oisseau, gibier d'eau; spécialement: bécasseau, bécassine cul-blanc" H. "1.º pajarita, aguzanieves (pájaro); 2.º martín pescador" A. "Urtxorie, el aguzanieve" Iz To.
azpisarrera-317
UR-TXORI GORRI (Lar, Izt C 200, A (quec ita el ej. de Ur),Arzdi Aves 166). "Calamón, ave de agua y tierra" Lar.
Eta beltxarga, eta pelikanoa, eta utxorigorria. "Porphyrionem" . Ur Lev 11, 18 (Ker utxorigorri; Dv porfirion, Ol zertzeta, Bibl saizuri, BiblE uroilo).
azpisarrerakoSense-317.1
" Ur-xori gorria, martin-pêcheur (le)" Dass-Eliss GH 1923, 419.
Ur-xori gorriak ez du arrainkia baizik nahi. Dass-Eliss GH 1923, 419.
azpisarrerakoSense-317.2
Pelícano. "Pélican, [...] urtxori-gorri " T-L.
Utxorigorri on, nere Jaun Jesus, / odol garbi ortaz garbi nazazu. "Pellicane" . Or JBDei 1919, 275. Antziñeko ziñestea zan utxorigorriak (pelikanoak) bularra mokoaz urratu ta bere kumeak beraren odolaz elikatzen ditula. Amez Hamlet 192.
azpisarrera-318
UR-UHAR. Riada, avenida de aguas.
Ur-uharra hegoa denean bezala, bihurraraz gaitzatzu, Jauna, gure gathibutasunetik. Dv Ps 125, 4 (Hm 140 uholderia, BiblE eurijasa).
azpisarrera-319
UR-UKALDI. Golpe de mar.
Salbatzailek gorputza atera dute uretik. [...] Ur-ukaldiak joa baitzen gaixo gizona, entseatu dira haren bere baitaraztera, bainan ezin. Herr 8-9-1966, 2.
azpisarrera-320
UR-UHOILO (hur-ühollo S-saug ap. Lh (s.v. hur-oillo)). Polla de agua. v. uroilo.
azpisarrera-321
UR-URRATU. "(V-arr-oroz), destrozos producidos por el agua" A.
azpisarrera-322
UR USTEL.
azpisarrerakoSense-322.1
a) Humor infectado.
Atera zion poliki [arantza], ta gero garbitu ere ziozkan barruan andituarekin egin ziran ur ustelak. VMg 41.
azpisarrerakoSense-322.2
b) (V-gip ap. Elexp Berg). Agua corrompida. "Ur geldia, jada berdetua" Elexp Berg.
Eltxo pozoitsuak datoz berriz ur usteletik. It Dial 37 (Ur, Dv ur ustel, Ip hur üstel ). Urumeako ur usteletan. NEtx LBB 114.
azpisarrerakoSense-322.3
c) "(Hb), eau sulfureuse" Lh.
azpisarrera-323
UR-XAPLATEKOKA. Lavando con las manos.
Iturriondoetan ezkotzen ditue ur-xaplatekoka lepagañean eguzkiak ateratako erremiñak. TAg Uzt 99. Ordurako, gari-jotzea utzita, izerdiak aurpegian itsatsi zion gal-autsa sukaldeko arraskan, ur-xaplatekoka garbitu ondoren. Ib. 157.
azpisarrera-324
UR-XIRRIPA (Lh). Pequeño arroyo; hilo de agua que brota. "Ruisselet, filet d'eau" Lh.
Mendian ur-xirripa, harrien artean / auhen eta nigarrez yausten da bidean. Elzb Po 180. Hara ta, ur xirripa bat argi-argia, ñir-ñir, mendixka baten azpitik sortzen dena erasian. JE Bur 34. Basoko otartean dijuan ur txirriparen soñua. Lh Yol 51. Gure elea mendietako ur-xirripa kotsu gabeko iturrietan edan dugu. Zub 18. Ur-xirripak doatzi menditik behera. Iratz 40. Lau zilotarik atera ziren lau ur xirripa. Geroztik deituak dira Ithurri-Ederrak. Zerb Azk 40. Itz eta irri, iturriak bere ur-txirripa eskeintzen zien gazte itzontziei. NEtx Antz 152. Osatasun ortatik damaiozu biotzari zeru biurtu ta alturan itotzen dan ur-xirripazko luzapena. LMuj BideG 222. Ur-txirripa garbi bat / ariñ, jostari, ba dator araño. Gazt MusIx 77. Hor gaindi zoan ur xirripa bat, hamar bat ur-nigarrek azkartzen zutena. Gatxitegi Othoizlari 1964, 564. Arri artetik zelaia zear doan ur-txirripak ez ditzake (idiak) goganbeartu. Ibiñ Virgil 104. Mendietarik ur-xirripak bezala. Othoizlari 1976 (2), 43.
azpisarrera-325
UR-XORTA (B, BN-lab-arb ap. Gte Erd 258; Ht VocGr, Dv, H; ur xort SP). "Ur xort bat, une goutte d'eau" SP (s.v. xorta). Gota de agua; pequeña cantidad de agua. "Une goute d'eau, ur xorta bat" Ht VocGr 367. "Indazu ur xorta bat, donnez-moi un peu d'eau" Dv (s.v. xorta).
O ur xorta bat mihia banu, dio, hozteko. EZ Man I 100. Ur-xorta bat ere ezin izanezko probetasunera ethorri baitzen. Ax 233 (V 156). Ur-xortak, ardur'arduratuz, / harria xila zirozu. O Po 2. Itsasoak ur xort bezenbat nigar isur ahal baneza. SP Imit III 52, 1. Itsasoan zenbat ur xorta. 173. Etzen yausten ur xorta bat lurrerat, eta azkenean, ibaia hura agortu zen. Lg I 349. Zer da ur xorta bat itsasoko ur guziaren aldean? Dh 165. Pasa zazu ur xorta bat kasolan, emazu kullera bat irin trenpatzen duzularik emeki emeki kulatu duzun yus horrekin. ECocin 29. Ardoa ur xorta <chorta> batekin. Legaz 45. Erran zion ekhar zezola ithurriko ur xorta bat. Jnn SBi 70. Zatozte barnerat, jauna, ur xorta baten edatera. HU Zez 71. Aski da untzi hetsi batean ezartzea ur xorta batekin, eta azpitik berotzea. JE Bur 86. Fitsik ez da, ama! Ur xorta bat begitartera eta sendo dituzkegu biak. Barb Sup 124 (ref. a dos mujeres tendidas en el suelo sin conocimiento). Ez atorra bat aldatzeko, ez ur xorta bat garbitzeko. StPierre 23. Ur zorta bat edan. Ox 198. Othoi emanen dautazu ur xorta bat edaterat? Zerb IxtS 21. Gure egarri au ezin iraungi diteke ur xortakin eta ez xirripekin. Vill Jaink 144. Ur xorta batekin emaiten dio Sakramendua. "Un peu d'eau" . Ardoy SFran 166. Behar nuen beti ur xorta bat ondoan atxiki, [taloa] goiti abiatzen zelarik ixurtzeko. Etchebarne 30.
v. tbn. Harb 126. Brtc 156. Hb Esk 231. Dv LEd 69. Elzb Po 181. Arb Igand 47.
azpisarrera-326
UR-XORTATTO. Dim. de ur-xorta.
Eta hala, erran dezakezu, nik egin dudana dela, itsaso hondar gabetik ur xortatto baten atheratzea. ES 190. Non nai kausitzen duk / Aise ire janaria. / Zer behar duk? Ur xortatto bat / Bihitto bat edo bia. Elzb Po 182.
azpisarrera-327
UR-XUKATU. "(Hb), sécher, dessécher, etc." Lh.
azpisarrera-328
UR XUME.
azpisarrerakoSense-328.1
a) Agua poco profunda.
Ez adilla ioan 25 brasa baino ur xumeagotara. INav 24. Barneko aldetik baita ur xumea. Ib. 126.
azpisarrerakoSense-328.2
b) "(Hb), petite rivière" Lh. Cf. Volt 111: "Petit ruisseau, urxubat <ourçhubat>".
azpisarrera-329
UR-XURI. v. UR-ISURI.
azpisarrera-330
UR-XURRUXTA. Hilo, chorrito de agua. Cf. UR-ZURRUSTA.
Bial idazu ur txurrusta garbi bat. 'Un filet d'eau' . Or Mi 102. Ur-xurruxta dut barneko musikaren laguna. "Chorrito de agua" . Or Poem 539. Alboan ur-txurruxtari ematen diot giltza. "Cierro el grifo" . Ib. 543. Beroarekin elurra urten delarik saunsten da ur txurrusta bat aski andi ta artzaiek kan edaten ginuen ur. ZMoso 49.
azpisarrera-331
UR ZABAL (B; uzabal Aq 685 (G) A). "Vado" Aq. "Remanso de agua (B)" (Comunicación personal). Cf. Gketx Loiola el top. Urzabal de Loyola, que interpreta, aunque con dudas, "remanso y ensanchamiento de un río" (v. tbn. supra el top. medieval Vzabal). No incluimos los ejs. con el significado de 'ancha(s), extensa(s) agua(s)'.
azpisarrera-332
UR-ZABALDI. Gran extensión de agua.
Lizarrak eta saratsak ur-zabaldi inguruan, errañu ta itzalpe aundia botatzen dute. Or Mi 119. Eta errege altsu batek bere saillak noizbeinka zenbatzen ditun atsegiñez, ibiliko zitakian mutilla, mugarik ez dun ur-zabaldi artan. TAg Uzt 214. Ur zabaldi, kresalezko zelai andi, itsaso arro, sendo, neurribagea. Erkiag Arran 84.
azpisarrera-333
UR-ZAIN.
azpisarrerakoSense-333.1
a) "Aquarius, urzaiña, ur artha duena, [...] uraren artha duena, urbide zaiña, urbide arthaduna" Urt II 228.
azpisarrerakoSense-333.2
b) (urtzain Lh, que cita Eskual). Guarda de pesca.
Arraintza hetsia dago otsail arte. Halere arrain ederrik hatzemaiten da, urtzainen larderiarengatik. Eskual 17-1-1908, 3. Ur-zaiak (errekako guardak) mutiko bat debekatutako arraintzan arrapatzen du. EgutAr 11-1-1960 (ap. DRA ).
azpiadiera-2.1
Ez naiz, ez, gero / ur-oihan-zainez / (Jaun Kargudunez) / mintzatu gogo. Ox 119.
azpisarrerakoSense-333.3
c) " Urtzain, garde préposé à l'adduction et à la distribution de l'eau potable dans une commune" Lh.
azpisarrera-334
UR-ZALDI. Hipopótamo.
Ihizerat ere athera behartzen zaroku oraidinokoan, hemen bereko basa ihizeketarat, nolako baitire zimino, basa abere adardun, orkhaitz eta bertze, mahainerako zathi hautukoak. Bainan ur zaldi eta elefantek bethetzen darokute hobekienik sukhaldea. Prop 1899, 182.
azpisarrera-335
UR-ZAMARI. Hipopótamo.
Hipopotama edo ur-zamari harrigarri bat. Prop 1908, 67.
azpisarrera-336
UR-ZARA. "Jarro de agua (V-m)" A Apend.
azpisarrera-337
UR-ZELAI.
azpisarrerakoSense-337.1
a) (Fig.). Mar.
Ur zelaietan doian ontziak. AB AmaE 160. Aurkitzen zan ama bat ur-zelaira urriñ / begira. Ib. 378. Urdiñ urdiñ, bare bare ta baketsu ur zelai galant ederra. Ag Kr 62. Kaioak egarin datoz ur-zelaitik euren karraxiz legorra betetzera. Ibiñ Virgil 77.
azpiadiera-1.1
Lago.
Urzelhai sakratuan mainhatzen direnak. Prop 1896, 243. Bitoria-Nianzako urzelhaiaren hegoa aldean. Prop 1898, 113. Urzelhai bazterrean bazuen etxola bat. Prop 1906, 139. Ur-zelai zabala ixillik dago zure zai. ' Stratum silet aequor' . Ibiñ Virgil 60 (parece que refiriéndose al lago Bénaco).
azpisarrerakoSense-337.2
b) "Prado que posee una surgencia que le hace estar fresco incluso en época de estiaje" Elexp Berg.
azpiadiera-2.1
"Prado que en época de estiaje se regaba, por poseer en un nivel superior una fuente o acequia" Elexp Berg .
azpisarrera-338
UR-ZELAIETA.
Naiz egualdi ona ta ederra, / ur-zelai-eta (mares, océano) urdiña / izugarria badake beti. Iñarra EE 1891b, 536.
azpisarrera-339
UR-ZERRA. Sierra movida por la fuerza del agua. "Ur zerrako errotea" Arin AEF 1928, 64 (nombre de un molino de Ataun).
azpisarrera-340
UR ZIKIN HODI. Tubería de saneamiento.
Estolda, ur-zikin-odi, abere-iltoki, azoka ta onen antzeko enparau uri-ardurak. "Alcantarillado y saneamiento de aguas" . (1918) ForuAB 155.
azpisarrera-341
UR ZILAR. "Ur zilhar, eau cristalline" Lh (s.v. zilhar).
azpisarrera-342
UR-ZILOKA. Charco.
Mintzatü da Atharratzeko ühaitz ondoan diren hur zilokez; hur ziloka haietan diren igelez eta igel haiek egiten dütien karrankez. Eskual 28-2-1913, 3.
azpisarrera-343
UR-ZINGIRA. Embalse.
Urbide, ur-zingira, urrutizkin, kai, egazkin-kai, egazkin-bide eta irrat-eraman ekarriak. "Pantanos" . EAEg 11-10-1936, 19.
azpisarrerakoSense-343.1
"Cenagal" Elexp Berg. .
azpisarrera-344
UR-ZINTZUR. "Gurges" Urt I 548.
azpisarrera-345
UR-ZIRRISTA. "Ur-zirrista, jet assez considérable d'eau" H (s.v. xirrista). Cf. UR-TXIRRISTA.
azpisarrera-346
UR-ZOPERNA (-soberna SP, Lar, Hb; usoberna Lar H, Hb). Inundación, riada. "Avenida" Lar. "Turbión de agua, [...] ujola, usoberna" Ib.
Eta erori izan da uria, eta ethorri izan dirade ur sobernák, eta eraunsi ukhan duté haizék. Mt 7, 25 (He, Ur ibaiak, TB erauntsiko errekak, Dv uharrak, Leon urak, IBk, IBe uholdeak).
azpisarrera-347
UR-ZORRI. a) (V-gip, G-nav-azp-to, AN-ulz, B; O-SP, SP, Dv; hur- S; Foix ap. Lh). Ref.: A; A Apend; Lh (hur-zorri); Iz ArOñ, Als (zierra-zapuk), To, Ulz; Izeta BHizt2. "Une autre sorte d'insecte acquatique" O-SP 232. "Poux d'eau" Dv. "Talitro langosta, insecto acuático" A. "Camarón (AN-erro)" A Apend. "Urzorríe, el gámaro (Gammarus pulex). Galale bat baiño aundiago ezta egiten gure errekatan ondo ezaguna dan momorro txiki au; eta 'camarón' txiki baten antza izaten du" Iz Ulz. "Aramaion ursorrixe, Oñatin ursorrixa ta Urretxun urzorriya esaten zaio" Iz ArOñ. "El gamaro (Gammarus pulex)" Iz To. "Ez edan putzu ortaik, ur-zorriz betea dago" Izeta BHizt2.
b) "Agua donde abundan los piojos. Ur-zorri, ur txarra" Izeta BHizt2.
azpisarrera-348
UR-ZORRO.
azpisarrerakoSense-348.1
a) (V-m-gip, G-to, L-ain; T-L). Ref.: A; Iz ArOñ. "Parias, secundina, membrana que envuelve el feto" A. "Amnios" T-L. "Ursórro, bolsa en que viene envuelta la criatura al nacer" Iz ArOñ.
Urzorroa ausirik umea kanporatzen danean. Aran-Bago ManMed 282. Amak umea kontserbatzeko / sabelean dau urzorro. Ayesta 92.
azpisarrerakoSense-348.2
b) "Ursórro, salto de agua en el río" Iz ArOñ.
azpisarrera-349
UR-ZOZO (V, G; Izt C 200; ur-xoxo B, S; uxoxo V-ger; uxuxo V-ger; uxuxu V-ger). Ref.: A (ur-zozo, urxoxo, uxoxo, uxuxu); Ort Voc (uxuxo); SM EiPáj. Nombre aplicado a diversos pájaros acuáticos. "Tordo acuático" A. "Urxoxo (Sc), martín pescador" Ib. "Uxuxu (V-ger), gallina de mar, gallineta, rascón, gaviota negra de pecho blanco" Ib. "Cinclo, ur-zozo (G)" SMuj EAlde 1917, 210. "Ur xoxoa, aguassière cincle" Dass-Eliss GH 1924, 227. "Uxuxo, gallineta de mar" Ort Voc. "Mirlo acuático (Cinclus cinclus)" MItziar Txoriak 122 y SM EiPáj.
azpisarrerakoSense-349.1
" Uxuxue delakuen potorruek urten. Creyendo ser una cosa resultar otra" (V-ger). Ort Voc.
--Zer dakar beronek? Zuk pe uxuxue delakuen, potorruek urten baikero! Ort Oroig 123.
azpisarrera-350
UR-ZULO.
azpisarrerakoSense-350.1
a) (V, AN-gip-araq, B; urtzulo AN-gip), UR-ZILO (AN-gip, B, BN-baig-lab; SP (-lh-), vEys; urxilo H (L)), UTZULO (Lar), UTXULO (H (G)) Ref.: A (ur-zulo, ur-zilo); EAEL 69; Izeta BHizt2 (ur-zilo). Pozo. "Puits, citerne" SP. "Poza, putzua, utzuloa" Lar. "Ollas en el río, utzuloak" Ib. "Aljibe" A. "Le mot signifie proprement une dépression, un enfoncement ou l'eau se détient" H (s.v. uxuloa). "Gure baratzean badugu ur-zilo ederra" Izeta BHizt2.
Erestun eder saritsu bat galdu ebala, ustegabean urzulo osin sakon batera jausten utsirik. Belaus Andoni 22. Ur-zulo baten ertzean arrizko aska bat zegon. Berron Kijote 53. Pozabera edo ur-zulo zikin bat bazin barruan, tellatuko urez betetzen zana. Ataño TxanKan 144. Isaakek ur-ziloari Ezek (Aharra) eman zion izena. Bibl Gen 26, 20. Jauna, ez daukazu ezer ura ateratzeko, eta ur-zuloa sakona da. IBk Io 4, 11 (Lç, He, Dv, EvS, Leon, Or, IBe p(h)utzu, LE butzu; TB zupu, Ol osin, Arriand oxin, Ker patin ).
azpiadiera-1.1
Charco. " Urtzuloa, gouffre, mare d'eau" H.
Antxe, errekondoko ur-zuloan, zuten txarri-taldeak ere etzanaldirik atsegiñena. TAg Uzt 268.
azpiadiera-1.2
Ur-zulo zikin bat egiñik gelditu zan; zeñari geroztik, itsaso illa deritza. Lard 21.
azpiadiera-1.3
"(V-ple-m, G-to), manantial" A.
azpiadiera-1.4
Toma de agua.
Burdin-esteak-eta sartu zituen [bonberuak] lurreko ur-zuloetan. Erkiag BatB 13.
azpiadiera-1.5
(Zubiau Burd 98). Depósito de agua en una ferrería.
azpisarrerakoSense-350.2
b) "Gran bebedor de agua. Gure mutikua urzulo demasa da" Elexp Berg.
azpisarrera-351
UR-ZUME (Sal, R). Ref. A (ur, zume). "Mimbrera silvestre" A.
azpisarrera-352
UR ZURI (G-goi ap. Arin; SP (sin trad.)). "Agua con mezcla de harina" Arin AEF 1955, 111.
azpisarrera-353
UR-ZURI. v. UR-ISURI.
azpisarrera-354
UR-ZURRUNBILO (V-gip, BN-baig). Ref.: A (zurrumillo); Iz ArOñ (zurrumillua). Remolino. "Aize-zirimola ta ur-zurrumilloa (BN-baig), [...] y tromba de agua. Doiak egin du untzia ezpaita hur-zurrumillo hortan hurpeat joan, el barco ha estado a punto de zozobrar en ese remolino" A. "Ur-zurrumillua ebillen" Iz ArOñ.
Aizeari ta ur-zurrunbiloari akar egin ta itsasoari esan zion. Ir YKBiz 187s. Ur-zurrunbilloa erdoki baten iguruan etengabeko jira-biran dabillen antzo. Etxde JJ 209. Ur-zurrunbilloak irentsiko bazun ere. Ib. 33. Aharia ur-zurrunbilloan murgiltzen den bitartean. "In gurgite" . Ibiñ Virgil 103. Itsasora bota zuen bere burua ur zurrumillo apartsua inguruan eraikiaz. Ib. 118. Gure bi erreka hauen zulo eta ur-zurrumiloak ongisko ezagutzen ditugu. Monzon ( in IparEH 33 ).
azpisarrera-355
UR-ZURRUSTA. Chorro de agua. "Zurruzte [...] Chorro. Ur zurruzte" Izeta BHizt2. Cf. UR-XURRUXTA.
Eta gauza harrigarria! Ur-zurrusta! Ura ene nahitik atheratzen edo baratzen! Prop 1898, 225. Ni siñisten naunari, barrundi ur-zurrustak sortuko zaizkio betiko bizirañokoak. Or Jaink 45.
azpisarrerakoSense-355.1
"(R) [...], agua que levantan las ruedas del molino" A (s.v. bulzu).
azpisarrera-356
UR ZUTI. "(BN?), cascada" A.
ur
<< URETA-ETXE 0 / 0 USO-ETXE >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper