Azpisarrerak (sarrerak) (346)
aitoren.
Etim. La expresión, al igual que rom. hidalgo, etc. plantea diversos problemas. Parece claro, desde el punto de vista vasco, que la variante más fiel al origen es el V ant. aita onaen seme (IC), que según el texto se aplicaba a los hijos de casas "antiguas infanzonadas" que, por no ser primogénitos, tenían asignadas por ley "un árbol sólo, con su tronco, ramas, raices y su tierra y no más", con lo que se convertían en "hijos de buenos padres desheredados": "los que quedan en las haciendas son llamados echagunac, que quiere decir caseros". Compárese con aitonumeak, de aita + on + ume . La explicación de Oihenart (Not 54) es inválida. v. BAP 1968, 3ss.
aitonen, aitor-, aiton-.
Cf. Hb Esk 86: "Haltoa du arima, aitoren bihotza". Cf. tbn. aitonume. Tr. Propio de la tradición septentrional (aunque cf. los testimonios de Ibargüen-Cachopín, Echave e Isasti); en el s. XX se documenta tbn. en textos meridionales. Aitoren va desplazando a aitonen como forma más usual. En gral. las formas con aiton-, aitor- son modernas, aunque aitoralaba se encuentra ya en Oihenart, que parece ser su creador. En DFrec hay 9 ejs. de aitonseme, de Larrakoetxea.
AITOREN ALABA (Dv; aitor- O VocPo SP, Dv, H y A), AITONEN ALABA (SP, A (aiton-)). Dama, mujer noble. "Genti[lle]-femme, femme noble" O VocPo.
Izan baliz bezala, / ez aitoralab' et' emazte, / ban' ezein nekazale gazte. O Po 51. Ezkuntürik izan zen Etxauzeko aitoralhaba batekin. ArmUs 1896, 104. Aitonalaba maiteok! Zait Sof 18. Ari oneko aitor-alabak. Ib. 18. Jauregi hotzean / aitoren-alhabak / nigar dagi. Mde Po 27. Aitor-alabak bere zorigaitz egunean soñian zituen zazpi gonai kendutako zatitxo batean. Etxde JJ 96. Nor eta zer zen Añes? Errumako Aitün [sic] alhaba. Herr 14-1-1960 (ap. DRA ). Johan Jatsuko semeak Maria galdegin zuen eta ardietsi espos laguntzat: Aitoren semeak aitoren alaba hartzea, etzen harrigarri. "Une fille de gentilhomme" . Ardoy SFran 59.
AITOREN ETXE. Casa noble.
Are aitor-etxeetan ere (etxe nobleetan, alegia) sortzen baitira ume ergelak. Ldi IL 136. Doña Fabiola de Mora y Aragón, Españiako aitoren-etxe batetako alaba. Herr 22-9-1960 (ap. DRA ).
AITOREN SEME (SP (que cita a O), Ht VocGr 367, Lar, Arch VocGr, VocBN, Gèze 334, Dv, H; aitorren s. S ap. A; VocBN; aituren s. Gèze), AITONEN SEME (SP, Urt I 150, VocS 138, H; aitunen s. S ap. A; Gèze, H (S); aitaonen s. Lar). Hidalgo; noble. "Aitaonaen semeak de la misma provincia, que quiere decir [...] hijos de buenos padres" IC III 343. "Hijos dalgo a quienes llamaban Aitonen semeak, que quiere decir hijos de buenos padres" Ech 70r (tbn. esta trad. y explicación en Is 40). "Casas libres de pecha, que en el vulgar lenguaje llaman aytaonenseme echeac [...], aytonenseme echeac" (Araquil, 1628). LexHNav I 19. "Gentilhomme" SP, Ht VocGr 367, VocBN y Gèze. "Gentilhombre" Lar. "Noble", "hidalgo", "infanzón" Lar y Añ. "Alcalde de hijosdalgo, [...] aitaonen semeen alkatea" Lar. "Noble, gentilhomme" Géze.
Farisauak, ea, ilkhi / zakizkote bidera, / bai zuek Aitonen seme / nobleak aitzinera. EZ Noel 87. Establian sarthu dire / khoroak irauntzirik / bere Aitonen semeak / darraiztela ondotik. Ib. 67. Kapitainak [garai dezan] soldatua, dukeak baroina, prinzeak aitonen semea, erregeak prinzea. Harb 207. Errege bezti bedi oihalik hoberenaz; aitonen semea erdikoaz, eta nekhazalea arronteraz. Ax 417 (V 270). Ordenako aitonen seme eta erregeren konseillari famatuari. Ib. 3 (V 1). Kapare da bilaun eztena, ez eta xoil aitoren seme, bana bien arteko, Españan hidalgoa den bezala. O Pr 367. Ofiziale pobre, aitonen seme erori, donzeilla on behartu edo errumestu bat. SP Phil 215 (He 216 aitoren-seme; Echve Dev 251 kaballero). Erregia, prinzia, duka, kontia, markisa, baroiña, aitorensemea, laboraria. Tt Onsa 39. Lekhu sainduak bisitatu ondoan, aitoren seme bat hiltzen da amudioz Olibeseko mendian. 170. Josef Arimatia aitürünsemiak. Bp II 52. Aitonen-seme eta estudiant gazte baten artean. Urt Gram 513. Alvaro Aitonen-Seme godo Kordobar hark. ES 167. Partikülarki badüzü / Jülien deitzen den bat / eta kalitatezko / aituren seme bat. StJul 100. Souza portuges zen, aitoren seme seinalatuenetarik. Egiat 157. Aphezen eta Aitoren-semen faboretan yustizia bera insultatzen duen pribilejio harrigarri hura. "Des Prêtres et des Nobles" . Revol 105.
(s. XIX) Gizon aiturun seme bat yoan zen lekhu urrun batetara, Erresuma baten nausitasunean sarzeko. TB Lc 19, 12 (Lç gizon noble bat, HeH ethorki handitako gizon batek, Dv sortze handiko gizon bat, Ol, Ker aundiki bat, IBk gizon haundiki bat ). Sabelarentzat lan gitez akhiturik, / Aiton semen gisan bizi nahiturik. Arch Fab 121. Herena ere daukat nere / ni bainaiz aithorenseme. Gy 62. Lagun aitoren seme eta infanzunak. Hb Esk 84. Hogoi eta hamar urthetan naiz, aitoron seme handi. Laph 21 (29 aitonen seme). Haltzak eztü bihotzik, / ez gaztanberak ezürrik: / enian uste erraiten ziela Aitunen semek gezürrik. (Cantar de Berterretche). ChantP 212. Aitoren Semeak lanternara. Elsb Fram 79. Haren Ama ere aitoren semen alaba zen. Jnn SBi 52. Bakarrik Murde erraiten dautzuna mintzo zautzu aitoren seme bazinauzka bezala... iduri trufaz. HU Zez 175. Franziako aitonenseme bat joan zela [...] Jerüsalemera. Ip Hil 186.

(s. XX) Bi gerriko sedazkoak, aitoren semeer baizik ez baita gehiago halakorik ikusten. JE Bur 146. Hameka eskualdun, aitoren-seme eta bertze. Zerb Ipuinak 333. Ez naiz Aitoren semia, / erran behar dut egia. Etcham 43. Ziberoko aitunen semek / eros litake oro. Balad 110s. Yatorriz aiton-seme diranak. "Los que heredaron nobles estados" . Or Tormes 5. Gurasoak aitoren seme izanik ere "landetxean, guraso-ondarea beren eskuz erabilki, bizi ziren. ". Or Mi I. Nafarroako etxe berexienetarik zen, aitorensemea. Zub 45. Ango aundikiak, ango aitor-seme edo nobleak ziran batez ere abertzale. Ldi IL 165. Zaldun aitor-seme au ikusi al izatea. Zait Sof 137. Aitunen seme kofraditarrak: / oroitu gaurko eguna, / Kondeagandik libra giñala / emen ospatzen deguna. SMitx Aranz 100. Nik aiekin egon bear / [...] / nik, eusko aitor-semeak. Mde Po 42. Haritz bati esegirik bizia galdu omen zuen zuberotar aitunen semeak. Mde Pr 187. Gales Herriko aitonsemeak bezala. Ib. 254. Platon aitoren seme zagon bere gogoeta eta hitz guzietan. Lf in Zait Plat XIV. Erregea, aitoren seme ta jauneria guziak. "Les nobles et tous les gens importants" . Ardoy SFran 203. Lehenbiziko bi estatuek, aitoren seme eta eliz gizonek, gogor eginagatik ere. MIH 235.

v. tbn. Aitoren seme: Dv Lab 7. Zby RIEV 1908, 87. Arb Igand 35 (104 aitoron seme).

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper