Etim. Relacionado quizá con cast. chiros 'andrajos'.
sense-1
(LarSup→H(<ch->), A(que cita RS)),
xiro (HeHVoc→A). Pobre."Landerra, on-beharra, gabea, eztuena, xiroa <ch->"HeHVoc( A, que traduce "perezoso").
tradizioa
Tr. Documentado en Refranes y Sentencias, y, desde finales del s. XIX, en textos vizcaínos y --en algo menor medida-- guipuzcoanos. Al Norte lo emplea Mirande. Hay xiro en un sólo ej. moderno. En DFrec hay 12 ejs. de txiro.
Aberatsok jaia daude, txiro gaxook beti neke. RS 3.
Doguna jan ta txiro izan. Ib. 314.
Txiroak dirudi insausti, guztiok arrika beti. Ib. 467 (v. tbn. 435, 493 y 78).
Guraso ikaste bako / txiroen semeak. AzcPB 35 (in Ur PoBasc 254 pobreen).
Aberats da txiroak, danok Iaungoiko baten seme-alabak giñala. AgAL 149.
Andra-alargun txiro (pobre), urtez baño zori-gaitzez atsoagoturiko bat. AltEEs 1917, 42.
Bizkaitik ziar juan biar daun txiruari [...] errijak txartela emongo dautso.ForuAB 131.
Kontrabandista txiroa. AlzRam 48.
Yuan zan agureak eta atsuak zaintzen dituezan monjakana, Txiroen Arrebatxuak izena dabenakana. Kk Ab II 72s.Ni baño askozaz txiruago zara zu. Otx 126.
Gu bezelako txiro gizaxoei. LdiIL 73.
Mundu edo gizadia gero baño gero txiro, lander edo pobreago izango da. EguzkGizAuz 62.
Menditar txiro bat naizela. EAOlBe 23.
Hamar breizthar txiro. MdePr 288.
Jaungoikoak orrenbeste laguntzen dio txiroari. EtxdeJJ 76.
Zapatari txiro bat. BilbaoIpuiB 29.
Oneek, txiroen odola edanaz bizi dira. ErkiagBatB 145.
Ta txiro asko pobretasunez / ezbearrera bialdu. FEtxeb 165.
Gure gurasoak, oso txiroak ziralarik, guzion ekintza bearreko izan zuten.AZink 17.
v. tbn. A Ardi 71. GMant LEItz 67. KIkV 105. Altuna 92. Or Tormes 11. Enb 145. Laux BBa 70. TAg Uzt 219. SMitx Aranz 76. BEnb NereA 148. Vill in Gand Elorri 16.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intensiva) Oso aberats eta yakintsua? / Ala ezyakiñ ta / txiro-txiroa?GMantGoi 13.
azpiadiera-1.2
(Aplicado a cosas) Biak irakurri dituanari nire . Ill gaua guztizko txiro (pobre) ta narrasa irudituko iako. Ag AL 100n.Izkera txiroa. BelausLEItz 109.
Belengo abeletxe txiro baten. KIkV 28.
Geure soñeko txiruokaz. Otx 118.
Gure iritzi txiroan. J. Artetxe Y 1933, 326.
Eliza guzia illarriz inguraturik zegon, batzuk apaiñago, besteak txiroago. OrQA 111.
Baratz txiro baten iabole zaitugu. IbiñVirgil 52.
Hizkuntzarik txiroena. LasaPoem 64.
Ara nola, XI mendean, Gazteiz errixka xume eta xiro bat zen. Agur 28-4-1973, 4.Txistuaren otsa be gauza utsa da; txiroa emoten dau, apur bat urruneratu ezkero. EtxabuKontu 45.
v. tbn. Enb 93. PMuj Y 1934, 163. Osk Kurl 19. Txill Let 37. Anab Aprika 23.
azpiadiera-1.2.1
(Con reduplicación intensiva) Kañabera ori txiro-txirua da. Altuna 10s.
azpiadiera-1.3
(Uso predicativo y adv.) Bidaztijen artian eguan aguretxu bat txiro jantzita. KkAb I 117.
Txiro bazagoz. Enb 105.
Orain txiro nagotzu. LauxBBa 70.
Eusko-gogamena, edestia-zear, txiro agertua. , euskerari zor zion tokia ukatu diolako ez ote? Ldi IL 127s.Txiro bizi ta txiro il zan. EguzkGizAuz 14.
Erromaruntz abiatu zen, txiro ta eskale. EtxdeJJ 226.
Eta sartuten dira / estalpe zar baten, / txiro ta ezer gabe. BEnbNereA 30.
Mundu aldrebes onek / ditu bi aurpegi: / batzuek ain txiro ta / bestek dotoregi. Insausti 48.
v. tbn. Jaukol Biozk 26. Otx 99. Or Aitork 295.
azpisarrera-1
TXIRO-ETXE.
a) Asilo de pobres. Ezeiela gaixotegi edo txiro-etxera joateko bildurrik euki. Ag Kr 164. Maitetasun orren bidez egiten diran gaixotegiak, txiro-etxeak... EEs 1918, 159. Donostiko San Antonioren eritegi ta txiro etxeko bazkintzak. ForuAG 315. Aita zarra edo ama zarra Txiro Etxian daukanen batek. Kk Ab II 74. b) Hogar pobre, humilde. Ez bait-degu euskera txiro-etxeko azken ume, anai nagusiago guzien praka igatuak erabilli-bearra. Markiegi in Ldi IL 12.