txindurri.
Tr. Los autores meridionales emplean formas en txin- (txingurri es la más frecuente); hay además tximurri en Gerrikagoitia. Al Norte la forma más usual es xin(h)aurri .
1.
(V-gip, G-azp-goi-nav; Lar, Añ (G, AN); Dv y H (<ch-> G)),
xinaurri (L, BN; Ht VocGr 364, H; -nh- SP, Arch VocGr, Dv (L), H (L), -ñh- Urt Gram 8),
txingurri (G-goi-to-bet-nav, AN-gip-larr-araq-ulz; Lar, VP 13v, Añ (G, AN); Dv y H (<ch-> G), Zam Voc (G)),
txinaurri (AN-5vill, BN; Lar),
txinurri (V-arrig-m-gip, G-azp, AN, B, Ae; Lcc (de la mano B), Mg Nom 66 (G), Añ (G, AN)),
xinurri (AN-egüés-ilzarb-olza, B, BN-ciz-mix-baig; Dv (-nh- , s.v. <chingurri>), Lh),
xindurri,
xingurri,
txindorri (V-m-gip, G-goi),
txingorri (V-gip, G-to, AN-larr),
txinorri (-ñ- V-m),
tzinurri (Ae),
zinurri (AN-5vill, B, BN-baig),
ximaurri (L, BN, S),
tximurri (Aq (G, AN)1307),
zinaurri (L; ziñh- Urt II 357),
xinarri (-nh- BN-lab),
xinorri (-nh- Dv (BN-bard))
Ref.:
VocPir 524; Bon-Ond 146; A (txindorri, txindurri, txingurri, txiñurri, xinaurri, xinurri, zinaurri, zinurri); Sch RIEV 1912, 104; Lh (txinaurri, xinhaurri); EI 381, 384; Iz Als , UrrAnz , ArOñ (tx(i)índdorri, txindurrixak), IzG (txingurri), To (txingurriya); Etxba Eib ; EAEL 98; Izeta BHizt2 (txiñurri, xiñurri, zinurri); Elexp Berg .
Hormiga.
"
Txindurrixen garoiñak jango dituzula esan
"
Iz
ArOñ
(s.v. garoiñak).
"
Leku hau zinurriz betea dago
"
Izeta BHizt2 (s.v. xiñurri).
Cf. Baraib RIEV 1907, 141: "Chindurri, hormiga", y VocNav: "Zinurri o txinurri, hormiga; individuo pequeño (Zona Media)". v. inurri.
Tr. Documentado en textos labortanos, bajo-navarros, alto-navarros, guipuzcoanos y, desde finales del s. XIX, tbn. en vizcaínos (Arrese Beitia, D. Agirre, Erkiaga, Kerexeta).
Txindurriari dakitzanean egoak, galdu oi ditu gorputza eta besoak.
RIs 21.
Siñestatzen dut ezin asko presuna badela xindurriaz <chindouriaz> hartz egiten dakienik.
CartEsp
452.
Zoaz, nagia, xinhaurriagana, eta konsidera itzatzu haren bideak.
Ax 36 (V 22).
Lurreko txingurri edo ar txiki batek.
Cb Eg II 33.
Zigárra joan omen zitzáio negubátes txinurriarí janário éske.
LE Prog 118 (v. tbn. Doc 125).
Ikasi bear dala txindurrietatik beargiñ ta kontuzkoa izaten.
VMg 35.
Guziak, haren aldean, zinhaurria idiaren aldean baino ttipi eta eskasago dire.
Hb Egia 86.
Beargin zintzo beti dira txindurriak.
AB AmaE 415 (397 txingurri).
Oartu zan zuaitz ura guzia txingurriz betia zeguala.
Bv AsL 143.
Txiñurriak baiño ugariago.
Ag AL 14.
Neguari buruz, Andere xinhaurri, / bethi bilha, bethi kurri.
Ox 101.
Lanian zintzo saiatzen dira / txingurriya eta erlia.
MendaroTx 238.
Xinaurria xumea da, bainan bere hazkurria biltzen du.
Zerb IxtS 58.
Denak, bero eta hatz, erle eta xinhaurri-kilika, begi, sudur-zilo edo ezpain-bezterretan, bai denak jasan behar.
Lf Murtuts 25s.
Zu txingorri langillea zera ta aixa eginen dituzu bion parteak.
Etxde JJ 13.
Esku-bethe txindurri sartu zioten athorratik.
Osk Kurl 66.
Zoaz txindorriagana, nagi ori, begiratu egizuz aren bideak eta jakintsu egingo zara.
Ker Prov 6, 6 (Dv xinhaurriagana, Ol txingurriarengana; BiblE inurriagana
).
Xinaurrientzat ihintza uholde.
EZBB II 134.
Igeldoko plazan jendea txingurria bezela zegoan.
Albeniz 88.
Jendea erruz, xinurria bezala, dabil bere noveletan.
MIH 272.
Ze indar izkutuk eragiten dien txingurriei horren itxuragabeko elkar hilkintzan abiatzeko.
MEIG III 139.
(I 180 xingurri)
v. tbn. Ag Serm 558. Ldi IL 21. Gand Elorri 61. Ibiñ Virgil 73 (77 txiñurri). Txingorri: Azurm HitzB 29. Txingurri: It Dial 30. Or Eus 349 (Mi 115 txiñurri). Txill Let 65. Erkiag BatB 147 (Arran 10 txinurri). Alkain 133. Ataño TxanKan 197. Xinaurri: Gy 53. JE Bur 36. GH 1923, 418. Etcham 168. Ardoy SFran 162. Xinhaurri: ES 185. Dh 236. Elzb PAd 49. Xinurri: Bordel 150. Zinaurri: Mde HaurB 97. Zinhaurri: Prop 1911, 142 (ap. DRA).
2.
(
V-gip),
txindorri (
V-gip, G-goi)
Ref.:
A (txindorri); Etxba Eib.
.
"Entumecimiento de un miembro"
A.
"
Txindurrixak artu desta istarra eta pausorik eiñ ezinda geldittu naiz
"
Etxba Eib.
.
"
Xinhurriak,
t
xingurriak, iñurriak, au pl. fourmillement, picotement qu'on éprouve dans les membres [...]"
H.
3.
"Au pl. familièrement, craintes, préoccupations, sujets d'inquiétude que l'on donne à quelqu'un. Xinhaurriak ezarri
diozkat, [...]"
H.
4.
xinaurri
(BN ap. A),
xinurri
(BN-ciz-mix ap. A). "Torpe, embotado" A.
TXINDURRI-HABIA.
Hormiguero. "Xinurri-kafi (B), hormiguero, nidal de hormigas" A. "Zingurrikabi, hormiguero" Asp Leiz2
. v. inurritegi.
TXINDURRI-BELAR
(txinurri- AN-5vill, B; xinurri- B; zinurri- B; xinaurri-belhar BN-lab). Ref.: A (txinurri-b., xinaurri-belhar, xinurri-b.); Lcq 138; Izeta BHizt2 (xiñurri-belar). "(Chenopodium ambrosioides), té de Méjico" Lcq 138. "Hierba de hormigas" Izeta BHIzt2.
Xokho umietan ikusten da maizenik xinaurri-belharra edo xinaurri-lorea. Zaldiek eta ardiek baizik ez omen dute jaten.
Zerb GH
1934, 48.
Txindor-belarra egosi eta ur ue eatea ona da buruko miñe kentzeeko.
(G-goi).
Arin AEF
1980, 66.
TXINDURRI BELTZ
(zinurri b. B ap. Izeta BHizt2). Hormiga negra.
TXINDURRI-ETXE
(V-gip ap. Etxba Eib). Hormiguero.
TXINDURRI GORRI
(zinurri g. B; txindurgorri V-gip). Ref.: A (zinurri gorri); Iz ArOñ (txindúrgorri); Izeta BHizt2 (zinurri gorri). Hormiga roja. "Hormiga roja, una variedad de este género" A.
Pozik makurtu nintzan asko ote ziren, baño, au lana! txinurri gorriak, eraso kabiari ta kabikoeri.
Or Mi 112.
Txingurri gorriz bete zioteken oia.
Ataño
TxanKan
197.
Frantziak eta Angleterrak [...]
badaukate jelosia gaixtoa, jelosia zinhaurri gorria, bihotz ziloka guzietan ibilki.SoEg Herr 21-5-1959, 1.
TXINDURRI-KOFOIN.
Hormiguero.
Haurrak ez dio lurrari behatzen eta horra nun xinaurri kofoin hortan trebukatzen den.
GH 1970, 379.
TXINDURRI-LAN.
"X
inhaurri-
lana, fourmilière" H.
TXINDURRI-LEKU.
Hormiguero; (fig.) casa pequeña y atestada.
Despreziatzitzu mundu untako txinurri lekuak, zeruko aposentu zabal eta ederrez.
FamInst
903.
TXINDURRI-LUR
(xiñaurri- L-côte ap. A; xinhaurri- H; zingurri- AN-larr ap. Asp Leiz2).
a)
Hormiguero.
Txingurri-lurra bertan ba da ta.
Or Eus 311.
b)
"Txindun-lurra [sic], la tierra suelta y poco jugosa o seca" Iz ArOñ. "Ota-lurra, arin-samarra, txinddurlurra baiño koipetzuago" Ib. 196.
TXINDURRI-MENDI.
Hormiguero.
Benetako tximurri mendia emoten eban [espetxeak]
.
Gerrika 95.
TXINDURRI-META.
"Txiñurri-meta (V-m), hormiguero" A.
TXINDURRI-MUINO.
"Txinddúr
-
muiñuak, los hormigueros" Iz ArOñ
.
TXINDURRI-MUKURRU
(txiñurri-mukuru B; xinurri-m. B; zinurri-mukuru B; xinhaurri- T-L). Ref.: A (xinurri-kafi, zinurri-mukuru); Izeta BHizt
2 (txiñurri-mukuru). Hormiguero. "Zinurri-mukuruaren gaiñean jartzen dena igituko da laster" A. "Fourmilière" T-L. "Xiñurri-mukuru aunitz gure bordaldean" Izeta BHizt2.
TXINDURRI-MULO.
"Xinhaurri-mulo, fourmilière" Dv.
TXINDURRI-MURRU.
"Zinaurri-murru (L-ain), hormiguero" A.
TXINDURRI-PILA
(-pilla Gc ap. A; txindurri-pillo V-gip ap. A; txingurri-p
illa G-to ap. A; xinhaurri-phulu H). Hormiguero.
Ikusi zuen xinaurri-purua berriz altxatua, toki ber-berean.
GH 1970, 379.
TXINDURRI-TOKI
(txindurtoki Lar; txingurtoki Lar). Hormiguero.
TXINDURRI-TXORI.
"Xinaurri-xori (L), torcol" Lh. "Txingurri-txori, torcecuello (Jynx torquilla)" MItziar Txoriak 84.
Den gutieneko bat biligarroa baino ttipiago ditake xinaurri-xoria.
Dass-Eliss GH
1923, 417s.
Urrundik ere aise ezagut ditake xinaurri-xoria.
Ib. 418.
TXINDURRI-UDARE.
"Txingurri-udare (G), peras hormigueras" A.
TXINDURRI-ZULO.
"
Txingurri-zuloa, hormiguera"
VP
13v.