1 uso.
Tr. La forma uso se documenta en textos vizcaínos, guipuzcoanos, alto-navarros, labortanos y en algunos bajo-navarros. Hay urzo en autores suletinos y en TB, Goyhetche, Salaberry, Samper y Etchamendy; urtzo en Arbelbide, Etchamendy, Zubiri y Gatxitegi, urso en el salacenco Garralda, y en Leon y J. Etchepare, y urtso en Oxobi. En los suletinos aparece con ü- o, como en Belapeyre, con u- (cf. además Maister etxeurzo). En DFrec hay 38 ejs. de uso, 3 de ellos septentrionales.
Onom.:
Uxore sua nomine Ussoa. (1145) Arzam 438.
Orti Ussoa. (1200) Ib. 438.
Orti Ussadorreco (Uterga, 1226). Lac VM 49.
Ussoa et su marido Marco. (1245) Arzam 438.
1.
(V, G, AN, L, B, BN-baig-lab, Ae; Lcc, Mic, SP, Urt I 481, Ht VocGr, Lar, VP 91r, Añ, Dv, H, VocB),
usu
(V-gip),
urzo
(BN, Sal, S, R; Arch VocGr 203, VocBN ; ü- Gèze, Foix),
urtzo
(Dv (BN, S), H),
urtso
(H),
urso
(SP, Lecl). Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 481; A (uso, urzo); Arzdi Aves 164; Lrq (ürzo); ContR 522 y 533; Iz ArOñ, Als, Ulz, R 313; Etxba Eib (usua); SM EiPáj 277; EAEL 93; Elexp Berg .
Paloma. "Paloma", "palomo" Lar y Añ. "Palombe, pigeon" VocBN. "Pichón, paloma" A.
Usoa joanda sareak gora.
RIs 86 (v. tbn. el mismo refrán, con algunas variaciones, en Ax 236 (V 158), Saug 64 (urzo), Mg PAb 123 e Inza NaEsZarr 2095 (B)).
Iauna hagoan iduki zazu ene hegatsa / egin ohi tutzun legez uso eta belatxa.
EZ Man I 106.
Usoak eztu, bertze hegaztinek bezala, edatean burua goiti ailtxatzen.
Ax 342 (V 228).
Kiratsaren ihesi dohaz usoak.
Hm 229.
Usoak [nun pausa] aurkhitu etzuen bezala Noeren untzitik ilkhi zenean.
SP Phil 525 (He 533 usoak
).
Eta Espiritü saintia Urzoaren üdürian.
Bp II 29.
Nork emanen darozkit hegalak uso bati bezala.
Ch III 31, 1 (Ol uso; SP uso tortoil, Mst etxeurzo
).
Jainkoaren Izpiritua jausten zela uso baten idurian.
He Mt 3, 16 (Dv, Ur, Echn, Ol, Or, Ker, IBk, IBe uso, Ip ürzo, Hual urxo, Samper urzo, Leon urso; Lç uso kolunba, TB urzo kolonba, SalabBN urzo koloma
).
Negarrez dago beti ta gañeko aldera begira usoa.
Mb IArg I 288.
Uso baten edo Aingeruen egoak nork litukean.
Cb Eg III 311.
Tenpluan ikusten nuenean [...] uso bat ithotzen zutela.
Mih 100.
Ürzo baten forman.
CatLan 40.
Jesusen gainerat / zerutik jausten iduri usoa / izpiritu bat.
Monho 158.
Tenploan zeudéla salzen idiak, ta ardiak, ta usoak.
LE Io 2, 14.
Usuak azten ditugu emen.
Mg PAb 104.
Itoaz [ogi-gaztaiak] ollo ta usoak, ta janaz arrautzak.
VMg 37.
Usoak usategira legez egaz egingo dot laster.
Añ
LoraS
171.
Uso bat imolatzen.
Jaur 360.
[Izan zaitezte] doblez gabeak usoak bezala.
Lard 394.
Urzo bat bere egarrian / edaten hari zelarik.
Gy 53 (123 uso
).
Berriz bialdu zuen / usoa airean.
It Fab 227.
Heldu da uso bat, eta yartzen da karrosaren kukulan.
Hb Egia 17.
Anjelikak berriz ez du ikusi nai begitan, usuak mirotza bañan geiago.
Bil 164.
Ürzo lüma gris gaxua, / ore bidajin bahua.
ChantP 204.
Agiri dira uri, erri eta borda, uso txuriak diruritenak arbol-tartean.
Zab Gabon 108.
Au da uso bat apurka apurka / zepotzar baten sartzea.
AB AmaE 84.
Eta bi uso ttiki eskuetan agertu zen Tenploko athean.
Jnn SBi 41.
Jinkoari behar zien eskentü [...] ürzo bat bekhatien pharkamentütan.
Ip Hil 111.
Ama-semeak uso-antzera urrumadaka iarduen artean.
A BeinB 42.
(s. XX)
Antz orretara itz egingo luteke gabiraiak, izketan balekite, atzaparretatik usoak iges egitean.
Ag G 337.
Zure etxe-uso ordez naparrak apiotako uso egalduna, mendiko usoa dabilte.
T. Arburu EEs
1916, 317.
Ursuak ta kurruak ikusten.
(Sal).
Garral EEs
1921, 108.
Urtsoa zuten aiphatzen kantoretan.
Ox 27.
Jaun-ihiztari / tiroa tiratzera / zohan urzo bati.
Etcham 169 (168 urzuak, 44 urtzoak
).
Urrundanik erran omen ginezake urso xuri bat, bethiereko han pausatua.
JE Ber 82.
Etxia nai dauanak garbi, ezpegi ollorik ez usorik euki.
Otx 47.
Kabidun usoak.
Ldi BB 108.
Zugatz-puntan ene usua.
Laux AB 49.
Bi usoren antzera, egun guzian alkar limurtzen egoteko.
ABar Goi 52.
Noek igorri zuen uso bat orduan.
Zerb IxtS 14.
Eiztarien pozgarri diran usoak.
Munita 130.
Egunaren buruan usoz zamatuta etxeratu.
Etxde JJ 116.
Pagodeietan usuak urru.
BEnb NereA 40.
Uso baten antzekoa tamañuz.
Alzola Atalak 47.
Ihiztariak usoa bezala bildu nu bere saretarat.
Lf (
in
Zait Plat XIII
).
Aurten ere usoak gaizki heldu omen.
Xa Odol 255.
Badiagü basurde eta hartz, / basahüntz eta orkhatz franko / basollar, ürzo eta trida, / erbiak ororentako.
Casve SGrazi 58.
Piñuak ez dauka usoarentzat janaririk, ez gorde-lekurik.
Ostolaiz 30.
v. tbn. Lg II 128. Ub 75. Zuzaeta 87. CrIc 99. RIEV 1933, 417. Izt C 196. Ur BulaAl 32. Bv AsL 176. Zby RIEV 1908, 418. Lap 90 (V 44). Azc PB 71. Urruz Zer 71. EusJok II 150. Lh Yol 51. Inza Azalp 48. Altuna 89. Jaukol Biozk 61. Enb 171. Zub 101. Tx B I 268. Anab Usauri 138. Lab EEguna 114. Ir YKBiz 380. Or Eus 106. Iratz 104. EA OlBe 48. Zait Sof 136. SMitx Aranz 49. Lek SClar 105. Erkiag Arran 169. Arti MaldanB 210. Gand Elorri 176. And AUzta 93. Osk Kurl 93. Gazt MusIx 193. Salav 27. Ibiñ Virgil 61. Balad 54 (G-nav). Uzt LEG II 309. Mattin in Xa EzinB 118. Urzo: Chaho AztiB 5. Arch Fab 107. LuzKant 51. Balad 131. Picochet GH 1925, 567. Herr 13-11-1958, 3. Urtzo: Arb Erlis 122. Zub 75. GH 1934, 3. EZBB I 102.
Ikusiko duzu [Ternuan] xori xuri haiñitz zeiñak deitzen baituste eskualdunek usoak.
INav 120.
(Ref. a personas caracterizadas por su bondad o inocencia).
Atean uso, itxean otso; ala bizikaria gaisto.
RIs 10.
Kanpoan urzo etxean bele.
O Pr 107 ((v. tbn. el mismo refrán con uso en Mg PAb 172 y Lander Eusk 1928 (IV), 317.
Zergatik zeraden uso beazunik bagekoa.
Lar SermAzc 53.
Uso bat Monica, ta otso bat zan Patricio.
Cb Eg III 372.
Ez daukeen legez, ez lotsarik, ez modestijarik, ez onestidaderik, ezin emon legijue egiijazko errazoian neskatilliaren izen ondrauba, ezbada neskiaren izena. Ez jako beliari usua esaten, ezbada belia.
fB Olg 51.
Guztijori zara ederra, neure laztana, neure maitia, neure usua.
Astar II 274.
Lastima arima bat oraiñ dana uso / litzake deabruak artutea preso!
AB AmaE 251.
Animak, aldatzean, txit urrutira joan oi dira [...]. Jaunagandik Etsaiagana, usoak bele ta arkumeak otso egiteraño.
Ag G 358.
Mingañez uso, barruz gau-txori, / Pilatos asko gabiltza.
BEnb NereA 152.
Gizon txit prestua / Plazido Biedermann au, / kanpoan otso baiñan / etxean uso gozo / beti ongille.
Lab SuEm 192.
I kanpoan omen aiz uso! Etxean otso, ongi alare otso!
Ataño
TxanKan
124.
(Referido a mujeres jóvenes).
--Samurra zegok neskatxa. --Poliki-poliki egosi egingo diagu. Ia orrela biguntzen dan. --Eun amarri, ezetz ireganatu uso ori.
NEtx LBB 148.
"
Ondo ta asko, usoak ega (V-gip, Gc), bien y mucho vuelan las palomas"
A.
"
Ultzegintzarako makiña barri bat asmau ei dau. Asko ta ondo eitxen ei ditxu. 'Asko ta ondo usuak egan'
"
SM EiTec1 156.
"
Azkar ta ondo, usoak egan
"
(G-azp, comunicación personal)
Ondo ta asko, usoak ega. Oien antzera egin zuen Platonek.
Zait Plat 6.
Modu onian etxeratu zun [Uzkudunek] / Europan zegon usua.
EusJok II 150 (parece que referido a un premio o título).
(Como primer miembro de comp.).
Holaxet jateko zuk dukezu asia / oillo eta urzo ezurrez.
Arch Fab 83.
Bazegoan bide artan uso-ezurrik?
Urruz Zer 71.
Uso eizaroa yoan dela-ta.
T. Arburu EEs
1916, 317.
Uso-lumak.
Enb 107.
Uso-egal dardaraz.
Or BM 94.
Agur baten uso-dardara / euren gora-berak iduri.
Laux AB 62.
Ezkur-urte, uso-urte.
EZBB I 113.
Nurk emanen deitzat hegalak, etxeurzuari bezala, zureganat hegaltatzeko.
"Sicut columbae"
.
Mst III 31, 1 (Ip etxe-urzoari
).
Itxasuso artega ta goseti-taldearen antzez.
"Gaviotas"
.
Arriaga Lekob 8.
Hainbertze etxe-uso mota bada eta hala ezagutuak, nun [...].
Dass-Eliss GH
1924, 466.
Itxas-usoak [...] / heganatzen ziran urruti / untziko gizonak urruinduz.
Mde Po 88s.
2.
(V-ger),
uzo (V-arr).
"Vulva"
EAEL
290.
USO-ALDRA.
Bandada de palomas.
Uso altrak datozela ekusten ditubanian.
msOñ 117v.
Uso-aldra zuriak egaldia jaso zula.
TAg Uzt 227.
USO-AMA.
Paloma madre.
Uso-ameak kumerai lez / on-etorria emon ondoren.
Enb 202.
USO AR
(Lar, Añ; har Hb; usu ar V-gip ap. Etxba Eib). "Palomo" Lar y Añ. "Usu ar-emiak, alkar maitte izaten dira senar-emaztiak bezela" Etxba Eib.
USO-BANDA.
Bandada de palomas.
Egunsentian, uso-banda txuri bat jetxi goitik.
JAzpiroz 98.
USO-BELAR
(L, BN (-lh-); -belhar Dv, H; usu-belar BN-baig; urzo-belhar BN, S; VocBN, Gèze (ü-), Foix ap. Lh; urso-belhar S; uso-bedar V-m; usabelar BN; usabedar V-ger; usebedar V-ger). Ref.: Alth Bot 11 y 24; A (uso-belar, urzo-belhar, usabedar, usebedar); Lcq 70; Arzdi Plant1 280; Lh (uso-belhar, usa-belar, urzo-belhar); Lrq (ürzo); Satr CEEN 1969, 173. "Herbe des prairies ressemblant au trèfle" VocBN. "Trèfle à tête d'or, ürzo belharra" Alth Bot 24. "Lotier corniculé, mendiko ürso belharra" Ib. 11. "Usabedarra, kalabaza-bedarren antzeko orria da, sustrai-andiduna, la hierba de ejidos [...]" A. "Uso bedarra (Fumaria capreolata), fumaria o palomilla (V-m)" Arzdi Plant1 280. "Usa-belar, rue (bot.)" Lh. "Lupuline, uso-belharra" Zerb GH 1932, 86. "Usu belarra, contra las enfermedades infecciosas (BN-baig)" Satr CEEN 1969, 173.
Ni artzai naizala auntzak usobelar ta intxus mikatzikan ez dute bilduko.
Eusk 1925 (II-III) 39.
Malba, manta, xikorea, suhar-ostoa, urtzo eta zalke belarrak.
Gatxitegi Laborantza 56.
USO-BORRERO.
"Uso-borreru, milano (G-nav)" A Apend.
USO-BUZTANKA.
"Adent, entaille pour asemblage pièces bois, ürxo büztanka" Foix (Lhande atribuye tbn. a Foix urzo-büztan, que no aparece en éste).
USO-DEI.
Reclamo para palomas.
Etxolan, bi ürzo-deiak bere phallotetan ezar eta ni jarririk ene so-gian, Phaule ene lagüna etzanik etxola zolan: hoi da ürzoka denboran gure lanhegina!
Picochet GH
1925, 566.
USO-DORRE (SP),
USADORRE.
Palomar.
Ala nola usadorre bátean sarzen deláik usojanzale bat, bolatzen baitire uso guziak.
LE (
in
BOEanm 1680 (voc.)
).
Cf. supra el top. Ussadorre.
USO-EHIZA,
USO-IHIZI (Hb).
Caza de palomas.
Uso-eizeaz ari giñala.
Anab Usauri 138.
Uso-eizean ez da irixten / nere parean jartzeko.
Olea 249.
USO-EHIZKERA.
Modalidad de caza de paloma.
Euzkadin bakarrik dagite uso eizker eder xoragarri au.
T. Arburu EEs
1916, 318.
Antziñako uso-eizkera au.
Anab Usauri 135.
USO-EKARLE
(usakarle Lar, Izt C 200; usokarle Hb). "Cimillo, paloma que sirve de señuelo, para cazar otras, usakarlea" Lar.
USO EME
(Urt I 481; usu eme V-gip ap. Etxba Eib). Paloma hembra. "Usu ar-emiak, alkar maitte izaten dira senar-emaztiak bezela" Etxba Eib.
Uso-emeak kabi berria egingo du ta beste bi arraultza jarriko ditu umetarako.
NekIr 100.
USO-ETXE
(Urt V 384; usetxe V-gip ap. Etxba Eib). "Columbaria" Urt V 384. "Palomar. Albuan, euzkittara begira genduan, usetxia" Etxba Eib.
USO-GOROTZ
(H; usagorotz Lar, Hb, H; uso-khorotz Hb). Excremento de paloma. "Palomina de palomares" Lar. "Colombin, colombine, engrais du fiente de pigeons" H.
USO-ITZULI.
Pasa de la paloma.
Bai, gurean ere, osaba ta Mattin egun-sentiarekin atereak dira usotara edo [...]. Beste burubiderik ez dabilkite uso-itzuliak iraun artean.
Etxde JJ 104.
USO-JANZALE.
Devorador de palomas.
Ala nola usadorre bátean sarzen deláik usojanzale bat, bolatzen baitire uso guziak.
LE (
in
BOEanm 1680 (voc.)
).
USO-JARRAI.
"Faucon qui chasse les pigeons ramiers" Hb.
USO-KABI
(usakabi Lar, H; usokafi H). "Hornilla de palomar, usakabia" Lar. "Nid de pigeons" H.
USO-KOLUNBA
(uso kolonba H; uso koluma Urt I 481; uso-xoloma H). Paloma.
Uso kolonbák saltzen zituztenen kadirák.
"Pigeons"
.
Lç Mt 21, 12.
Uso kolunba baten gisán.
Lç Io 1, 32 (He uso kolonba).
Ikhusi zien Yainkoaren izpiritia, zoin yeutsi baitzen, eta phausatu haren gainian, urzo koloma baten itxuran.
SalabBN Mt 3, 16 (TB urzo kolonba; He uso
).
USO-KOLUNBA-SALTZAILE.
Vendedor de palomas. v. USO-SALTZAILE.
Eta eriden zitzan tenplean idi eta ardi eta uso kolunba salzaleak.
Lç Io 2, 14.
Arthiki zituen ganbiadoreen mahaiñak eta uso kolonba salzailleen alkhiak.
He Mc 11, 15.
USO-KOLUNBA-UME.
Pichón, cría de paloma.
Turturela pare bat edo bi uso kolunba ume.
Lç Lc 2, 24 (He uso kolonba ume; Dv etxusokume, Ol, Ker, IBk e IBe usakume).
USO-LUMA,
USA-LUMA (G-azp).
"Usa-luma, (fig.), casquivana, ligera. Ene, i beti usa-luma!" Gketx Loiola
. v. UXO-LUMA.
USO-MANDO
(V, B; H, Dass-Eliss GH 1924, 466; uso-mandu Arzdi Aves 164; usamando Mic 8v, Lar, Izt C 200, Hb, H). Ref.: A; EAEL 93. "Paloma torcaz" Mic 8v y Lar. "Paloma silvestre, crecida, mayor" A.
USO-MASUSTA.
"Uso-maxurta, moras que se dan en ribazos y piezas, en matas pequeñas" Ond Bac.
USO-MULTZO.
Bandada de palomas.
Tutuakin adierazten die nontso den uso multzoa.
Arburu EEs
1916, 318.
USO-ONGARRI
(usongarri H). Abono a base de excrementos de paloma.
Kabo laurden bat uso-ongarri bortz zilharrezkotan [saltzen]
.
Dv 4 Reg 6, 25 (Ol usazirin
).
USO-HOSTO.
"Us-ostoa, se emplea para sanar los escrófulos, las afecciones cancerosas, los diviesos, las cortaduras y las quemaduras (BN-baig)" AEF 1931, 67.
USO-PASA (G-azp),
USO-PASE (V-gip).
Ref.: Gketx Loiola (pasa); Elexp Berg (uso-pase). Pasa de la paloma. "Udazkeneko egoaizetan izaten da uso-pasa" Gketx Loiola.
Udazkenean uso-pasea izateko, aurrena txoriak pasa bear.
EZBB II 121.
Uso-pasa garaian.
Insausti 258.
USOPEAN.
Bajo las palomas.
Venezian izanda / zer ikasi dedan: / badakit usopean / egotea zer dan.
Zendoia 140.
USO-PERRETXIKO.
"U]d[só-perretxikua, hongo" Iz ArOñ.
USO-PILA.
Bandada de palomas.
Uso pilla agertzen da urrun-urrun.
T. Arburu EEs
1916, 318.
An ikusi nuen uso-pilla ura.
Zendoia 136.
USO-PURRUTA.
a)
(H, Dass-Eliss GH 1924, 467; urtzo-purruta H (s.v. purruta); urzo-purrutta BN ap. A). Tórtola. Azkue da el significado de "codorniz", pero lo corrige en Apend.
b)
"
Uso purruta [...], roucoulement de pigeon, palombe, tourterelle"
H (s.v. purruta
).
USO-PURRUXTA.
"Urxo-purruxta (BN-mix), tórtola" A.
USO-SALTSA
(ürzo-S ap. Lrq; Foix). Guiso de paloma. "Salmis" Lh y Lrq.
Horiek entzun eta baitut segurtamen, / uso saltsa haundirik ez dugula janen.
Xa Odol 255.
USO-SALTZAILE.
Vendedor de palomas.
Aurthiki zituen moneda ganbiatzailleen mahaiñak eta uso saltzailleen kadirak.
He Mt 21, 12 (Dv, Ur, Ol, Or, Ker, IBk, IBe uso-saltza(i)l(l)e, EvAN uso-salzale, Ip ürzo saltzale, Leon urso-saltzale).
Uso-saltzalen alkiak.
Ir YKBiz 380.
USO-SAMALDA.
Bandada de palomas.
Batzuetan uso-samalda izugarria izaten da.
Anab Usauri 135.
USO-TALDE.
Bandada de palomas.
Zerutar uso / zoragarriak / ikertu ditu / emengo uso taldiak.
Enb 176.
Eiztariak ibai-ertzean uso-talde gaixo bat edaten eta lumak leguntzen ikuski.
Or Mi 120.
USOTARA.
A cazar palomas.
Egun-sentiarekin atereak dira usotara.
Etxde JJ 104.
Usotara zijoala.
Ib. 116.
Usotara joateko egun bat artu eziñik.
TxGarm BordaB 13.
Bein batez usotara / joan nintzan mendira.
Zendoia 102.
USOTARAKO.
De cazar palomas.
Eztu usotarako astirik izaten.
Etxde JJ 104.
An ikusten dira usotarako lekuak ere.
Uzt Sas 353.
USO-XOLA.
Tórtola.
Aurkitzen baita uso-xola bat buru buruan zakarken arbola luze baten aintzinean.
Barb Piar I 126.
Bertzalde ikusiko zintuen ihiztariak beren zakur eta xixpekin edo uso-xolako ixtorioetan.
Herr 26-3-1959, 2.
USO-ZIRIN.
Abono a base de excrementos de paloma.
"
Uso-ziriña daka alkandoran
"
ZestErret.
v. USO-ONGARRI.
Kab-laurden bat usazirin.
Ol 4 Reg
6
25 (BiblE uso-zirin; Dv uso-ongarri
).
UXO
(G-bet-nav, AN-gip-erro; uxu Ae; ürxo S; ũ
rxo R-uzt; urtxo BN). Ref.: A (urxo); CEEN 1971, 326; EAEL 93. (Formas con palat.). "Paloma. Dim. de urzo" A.
Sakrifiziuetako urxo saltan zeinen sillak.
Hual Mt 21, 12 (Lç uso kolonba).
Orduban kazkarabarrak, uxuak, pintxanak eta burrioiak baño okerrago dira.
Sor Bar 43.
Uxuen arrautza.
Iraola 52.
Uxo pollit ori.
Enb 169.
Bere burua legoi egin nai luke, baña uxo bat besterik ez da.
Alz Burr 22.
Miruen tankera artzen ai gera / Euskalerriko uxuak.
MendaroTx 160.
Urtxo horiek guziek badute zango batean erhaztun bat.
Herr 19-12-1957, 2.
Urtxoak pasaian.
JEtchep 104.
Urtxo xuri andana bat.
Ib. 115.
Urtxoak ordukotz hasiak baitzitazken hemen gaindi Afrikarat buruz abiatzen.
Ardoy SFran 83.
Zezen bentzutuaren marru arroa / eta uxo alargunaren / urruma gaixoa.
Berron Kijote 153.
Etxe xar ortara ekarri nin alako uxoa.
Ataño
TxanKan
146.
Urtxo bat edo tturttula bat bekatu-oparitako apezari ekarriko dizkio.
Bibl Lev 12, 8.
Ezkondu ziren ba, eta bost seme-alaba ukan gure bi urtxoek.
Larre ArtzainE 149.
v. tbn.
Uxo: ArgiDL 163. Tx B II 132. ArgEgut 1935, 199. SMitx Aranz 18. Auspoa 39, 52.
UXO BERRIKETARI.
Paloma mensajera.
Erdaraz "pigeons voyageurs"; norbaitek urtxo berriketari horietarik eskuratzen balin badu.
Herr 19-12-1957, 2.
UXO-LUMA.
Persona inconstante, inconsecuente. v. USO-LUMA.
--Ta Iñaki? Ta Txomin? [...] --Beti bezela... Uxa-luma; ez gorri, ez zuri, beti txoro, nora eguzki ara buruzki. Amaika uxa-luma baziok bazterretan.
EG 1950 (7-8), 22.
Zer da au olako uxaluma? (Geiegizko apaintzalea dala adierazteko)
.
EZBB I 141.