Harremana

    OEH - Bilaketa

    3542 emaitza etxe bilaketarentzat

    Sarrera buruan (345)


    Sarrera osoan (499)

    Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    hortz.
    tradizioa
    Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos excepto en vizcaíno, donde sólo lo emplean RS, Moguel (en boca de un guipuzcoano), Zavala, Arrese Beitia, D. Aguirre, Akesolo, Bilbao y Gerrikagiotia (131). La forma orz se encuentra en Lazarraga, RS y Gamiz y, junto a ortz, en Mendiburu, Lizarraga de Elcano, Aguirre Asteasu, Lardizabal y EgutTo; horts en Haraneder (junto a hortz ) y ortza en Bilintx, seguramente metri causa. En DFrec hay 36 ejs.
    sense-1
    1. (V-gip, G, AN, L, BN, Ae, Sal, S, R; SP, Deen I 225 <hortsa>, Urt I 62, Ht VocGr 301, VocS 132, Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H; o- Lar, Añ (G), H, Mdg 163; orz IC 441r, VP 69v, VocB ) Ref.: Bon-Ond 140; VocPir 233; A (ortz); Lrq; ContR 521; Iz Als (orz), Ulz (ortz), R 311; Iz UrrAnz y Etxba Eib (ortzak); EAEL 7; Elexp Berg (ortza); Gte Erd 221.
     Diente en gral.; diente anterior (no muela). "Orzak garbitzekoa, fregadientes" VP 72r. "Dentar, ortzak ifiñi" Lar. "Gelasinos dientes, aurreko ortzak" Ib. "Dent incisive" VocBN . "Dent d'homme ou d'animal. [...] En L, BN, S ordinairement on distingue entre hortza dent incisive et hagina dent mâchelière. Hortz bat haustea, casser une dent incisive. [...]. Hortzak, au pluriel, pris absolument, exprime tout la denture. [...] Toutefois ortza est employé spécialement pour exprimer dent incisive et au pluriel pour signifier tout l'ensemble de la denture. [...]. Au fig., dent, morsure, atteint. Iainkoak begira gaitzala gaitzerraileen hortz zorrotzetarik, Dieu nous préserve des dents aigües des médisants!" H. "Aideak ez urrin, ortzak nerekin, antes son mis dientes que mis parientes; litm., los parientes no lejos, los dientes conmigo (FSeg.)" A. "Basurdian lezkotze ortzak zittuan basako arek" Etxba Eib. "Ortzako miña dut (G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb), [...], hortzetako mina (G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb, S)" Gte Erd 221. En Pouvreau figura hortzak irriturik sin trad. Para la distribución de (h)agin / (h)ortz v. EAEL 7. Cf. Echaide Orio: "Ortza, parte mayor de la red donde la malla es más grande". v. 1 hagin.
    Haién hortzak ziraden lehoinenak bezala. Lç Apoc 9, 8 (He, TB, Dv, Ip, Echn, Ur, BiblE (h)ortzak; Ur (V), Ker agiñak, Ol ortzagiñak). Errabiaturik ditu / Hortzak iharrosiko. EZ Eliç 258. Hortzek mihia autsikitzen dutenean, nork hargatik atheratzeintu hortzak? Ax 315 (V 209). Hortzik eztuanak, iztarri. Saug 6. Hortzik eztuanari, baba erre. Ib. 7. Horzak, lepo, bulharra / Elhurra bezain xuri. O Po 32. Zetabea berri deno holzeko, gero ere saguaren hortzeko. O Pr 435. Bekoki duzu zabal / eta orzak txuri. Gamiz 204. Joaten zaio orzetako miña. Mb IArg I 278. Ortz gaistozko mamorroz bazter ereñi frut-dunak betetzen. Mb IArg II 319 (v. tbn. hortz gaxtoko en Const 26). Oñen gañean ozta nago, auts egiña edo orren aldean nago: ortzetan anima. Cb Eg II 7 (v. ARIMA HORTZETAN IZAN). Ságu gaistoéna dá emakúme tripa gaisto ta orz ona duéna. LE Prog 124. Perla gisako ortzak. It Fab 39. Ortz eta agiñetan sortzen dan zikinkeriaz. It Dial 36 (Dv, Ip hortz; Ur ortzagiñ). Aserretuta, ortzakin karraska-otsak egiten zituztela jarri ziran. Lard 487. Azienda xurien adina hartzen da hortzetarik. Dv Lab 270s. Farrik egiten badu [...] / erakusten dituen / ortza txiki fiñak, / txuriz elurrarekin / dirade berdiñak. Bil 60.
    ( s. XX) Ogi gañeko perloi erriari ortza sartuaz. Iraola 58. Begiak zuri jarriaz, ortz ori zikiñak bakan erakutsiaz. Ag G 352. Ortz postizuak jarrita dabill / irugarrengo aldiyan. JanEd II 87. Hortz benedikatuak ongi garbiturik emaiten zituen ohe buruan. Barb Sup 101. Hortzak izerdi, hertziak igeri. (L-côte) 'Idéal du travailleur gourmand et fainéant'. Lander Eusk 1925 (IV) 55 (tbn. en Zait Plat 1). Ortzak garbitzeko. Alz Burr 42. Barcelonan bi ortz autsi zizkan / eta Parisen bekaiña. MendaroTx 429. Adarrak luze, dena hortz eta dena harrapo / zezen azkarrak datorzkit niri. Iratz 102. [Basa-aberen] hortz eta aztaparrak beren haragian sentitzea. Zerb IxtS 98. Ekin zun Mattinek amorruaren amorruz ortzak estutua. Etxde JJ 114. Gure Olentzero / pipa ortzian duela / exerita dago. (Canc. pop. in NEtx Antz 114). Hortzak irriturik, egin zidan agurra. Arti MaldanB 209. Biotza alai eta ortzetan irria. Izeta DirG 111. Ume jaio-berriak ez du ortz bearrik, esnea edaten baitu. MAtx Gazt 38. Ihesesari eman zirela, hortzak daldaran. "Claquant des dents!". Ardoy SFran 241. Neskatxetan politena, / gure Elena: / ortz bat du oso ertena, / biotz zekena. NEtx LBB 297. Arakin ori basarrietan / saiatuko da tratuan, / ortzak baño're aurretik itza / ziririk ezin sartuan. Uzt Sas 200. Jateko ortzik ez duenak, iltxaurrek izaten ttik . (AN-ulz). Inza NaEsZarr 987. Txakurrak [ollagorra] ortzetan artu. Ataño TxanKan 208. Agoko erremintak, au da, ortzak, garbitzeko. Ostolaiz 30. Nik Donibanen atera nuen ene lehen hagina, edo haurreko hortza. Larre ArtzainE 90. Irriparrez, hortz zuri haiek dirdir egiten zidatela. MEIG I 60.
    v. tbn. SP Phil 383. ES 381. Lg I 229. Brtc 146. Etch 404. Arch Fab 91. Gy 122. ChantP 86. Elzb PAd 40. Elsb Fram 106. Zby RIEV 1908, 764. Jnn SBi 81. JE Bur 195. Ox 111. Mde HaurB 19 (Pr 110 ortz). JEtchep 39. Ortz: Lar, carta a Gandara 161. Ub 115. Mg PAb 176. VMg 18. AA I 586 (II 229 orzak). Zav Fab RIEV 1907, 533. Echag 74. Izt C 190. Arr GB 53. Xe 298. AB AmaE 405. Sor Bar 42. Apaol 51. Noe 60. Balad 242 (176 hortzak). Mdg 164. Urruz Zer 126. A Ardi 12. EusJok II 162. JanEd II 85. Lh Yol 47. Muj PAm 79. Tx B II 128. Zub 26. FIr 148. Lab EEguna 63. Lek EunD 22. JMB ELG 86. Or Eus 250. JAIraz Bizia 21. Anab Poli 27. And AUzta 67. Ugalde Iltz 49. Erkiag BatB 26. Salav 12. Ibiñ Virgil 99. Azurm HitzB 32. Berron Kijote 204. Insausti 85. Zendoia 23.
    azpiadiera-1.1
    Begia begiagatik eta hortza hortzagatik. Lç Mt 5, 38 (He, TB, Hual, EvL, Samper, Dv, Ip, Echn, SalabBN, Ur, Ol, Leon, Or, BiblE (h)ortz; Ur (V), Ker agin). Jesusek esan zien, begia begiagatik, ortza ortzagatik. Lard 381. Begia begiaren orde, ortza ortzaren orde. Ir YKBiz 124. Ortzak ortza, ta begiak begi. "Ojo por ojo y diente por diente". Or Eus 254.
    azpiadiera-1.2
    (Como primer miembro de comp.).
    Arkadiako xantreak ez dio egiten kontu, / hortz-kolpe xoil bat galtzeaz, zeren bailuke damu. "Coup de dent". Gy 37. Gaur badakit eztala ondo / Zentzun baga zaunk eitea / Ta bakean doianari / Ortz-azurrak ezartea. Ag AL 33. Jan dukan baba-lasto tanta / egiñen duk ortz-lana, jartzen badite mâi. Or Eus 147.
    azpiadiera-1.3
    (v. infra HERIOA HORTZETAN).
    Beste anitz eriotzaren ortzetara ziran eta gaitzik gutien ekusi zuena gaizkitu zen. Mb IArg II 342. Noizbait eramango zituan Jainkoak, eriotzaren ortzetara gabe, emengo parabisutik zerukora. Ub 6. Ekusi zanean eriotzako ortzetan esan omen zuen [...]. VMg 54.
    azpiadiera-1.4
    Ikusi zutenean / lurrean astoa, / arras elbarriturik / makillaz gaisoa [...] / eta ortzen artean / zeukala bizia. It Fab 151.
    azpiadiera-1.5
    (En compuestos adjetivos).
    Andreier gerri-lux gathuaz gorago, / Hortz-xorrotx arratoiñ, untzaz beherago. "Ronge-maille". Gy 244. Atso sorgiñ, ortz ustel, gezurtie. Alz Bern 77. Sokrate begi-gorria, larru-ximur, lepo ta zango lodi, ortz-luze, ezur-aundi hura. Zait Plat 99.
    azpiadiera-1.6
    "Bi hortx, hiru hortx, lau hortz, bazter hortx, se disent des ruminants qui ont changé un, deux, trois, quatre dents de lait" H. v. LAUHORTZEKO (b).
    sense-2
    2. (gral.; Dv, H; o- Lar, H) Ref.: A (ortz); Lrq; Ond Bac 411 ; Urkia EEs 1930, 44; Iz Als (eskubera); Iz ArOñ; Elexp Berg (ortz).
     Púa, diente; mella. "Enrejar, poner reja al arado, goldea ortzatu, goldeari ortza paratu" Lar. "Fourchon" Dv. "Hortz bat egin diozu haizkorari, vous avez fait une brèche à la hache" H. "Cada una de las piezas de un cepo, entre las cuales se prende el objeto" A. "Guk ortz-egaz adituten dogu gauza zorrotza, esaterako arie-ortza" EEs 1912, 71. "Lurra jaso ta iraultzeko lau ortzeko area" Urkia EEs 1930, 44. "Tenedoriai ortza apurtu jako" Elexp Berg. v. BESARA-HORTZ.
    Maiatzean berarra luze da eta sendo, egitaiaren orzak ebagi leidi ondo. "Mellas de la hoz". RS 268. Lau hortzeko burdin arrastelu bat. (1780). SenperEus 161. Arre-ortz batekin seieun il zituen. Lard 124. Tresnak bazituen hortzak erreken egiteko. Dv Lab 68. Maxina handi plaiñ bat hortz lüze-lüze batzüez harmatüa. Arch Gram 70. Idiak atzetik eroien golde ortza. Ag Kr 205 (v. tbn. golde-ortz en TAg Uzt 265). [Txapela] inguru guztian zuloak eginda, ortzez jositako gurpil baten antzera. Ag G 164. Nik ere dut moldatzen goldearen hortza. Ox 168. Hea saharde huni hortz bat berritzen ahal dakon. Zub 74. Biortzeko burni-tresna bat da [laia] . JMB ELG 69. Txikitzen ari da agotza, / eun lagun boti, agertu bage: / artasipearen ortza. "Dientes del trillo". Or Eus 341. Eskutille-ortz ederren batzuk. Akes Ipiñ 33. Labanari ortzak txarrak zitzaizkion, jabeari bereak, ez. Anab Poli 15. Orraziaren hortzekin, / zorririk ez zapaldu. Arti MaldanB 233. Makinattoak fra-fra-fra-fra... egiten zuan ariñ ariñ, hortz-txirringak biraka zebilelarik. Osk Kurl 129. Lugiñak goldemutur makurraren ortz gogorra ioten du. "Dentem". Ibiñ Virgil 75. Aizkora eta mailuaren koskak, landu duen esku-tresnaren hortzak. "Mordeduras". MEIG IX 128s (en colab. con NEtx).
    azpiadiera-2.1
    Gu nekazari gizarajuok / argalak eta zamillak, / bizkar-ezurren ortzetaraiño / ezkutaturik urdaillak. And AUzta 114.
    sense-3
    3. (V-ger ap. A ).
    "Dentadura. Goiko ortza, la dentadura superior. Beko ortza, la dentadura inferior" A. "Bizkaian barriz ortza esanaz ezta agin bat edo beste adituten, goiko edo beeko aginteria baiño" A Ezale 1897, 165n.
    Artoak ega-lodisko lardaska ditute, / irugarren eskutzat ortza bear luke. "Los dientes". Or Eus 59. Usai, kolore jatorrak galduz / ez du gozorik ortzean. "Boca". Ib. 297. Nere aitak pipa ortzean nola zeukan ikusi. JAzpiroz 22.
    azpiadiera-3.1
    "Ortz (V-ger), rostro, semblante. Ortz argiko gizona (V-ger), hombre de rostro alegre" A (cf. ortzargi).
    [Ba]t hura dakustan orotan / orzean ur det irria. Lazarraga (B)1204v.
    sense-4
    4. (B ap. A ; SP).
    "Échelon, degré a monter" SP. "Peldaño, escalera" A. v. ESKAILERA-HORTZ.
    Beldurtasuna da eskaleraren lehenbiziko hortza eta pausua. Mat 153. Zerurako eskaleraren amar orokiak edo ortzak. (380). LE-Ir.
    sense-5
    5. "Ortz (Sal), tridente" A.
    sense-6
    6. "Ortz (R), festón" A.
    sense-7
    7. "Ortz, llanta" Garate Cont, RIEV 1949, 362.
    sense-8
    8. (V-gip) Ref.: Etxba Eib; SM EiTec1.
     "Herramienta mordiente. Ortzakin torniuan neurturatuko dozu pieza ori" Etxba Eib. "Ortza, se usa poco en la significación de diente como pieza anatómica y mucho como instrumento de trabajo" Ib. (s.v. agiña). "Ortz, cuchilla. Ortza zorrozten ikasi orduko, amaika pioik (peón) pentsatzen dau gitxienez tornerua edo dala" SM EiTec1.
    azpisarrera-1
    AHOA BETE HORTZ; AHO BETE HORTZ. . v. aho.
    azpisarrera-2
    ARIMA HORTZETAN (EGON, IZAN, EDUKI, etc.) (Estar) a punto de morir (litm.: tener, estar, etc. el alma en los dientes). Cf. Dv LEd 277: "Nere arima ezpain hegira ethorririk, uzten duenean nere lurrezko lohia zurphildua eta hormatua". v. HERIOA HORTZETAN.
    Anima ortzetan daukat, ta al-eginaz, nere biziaren atzeneko gauza bezala, neke andi artan Kredoa esatera animatzen ta saiatzen naz. Cb Eg II 96. Oñen gañean ozta nago: auts egiña, edo orren aldean nago: ortzetan anima, esan oi dana, askotan itsusia nago. Ib. 7. Lastima gogorra zan, ainbeste pobre erio egiñik ikustea; eta anima ortzetan zutela, oñen gañean ezin egon ta illak erorten ziran. Cb Just 54. Arima hortzetan dagokat; ahalaz idukitzen dut nere biziaren azkeneko gauza bezala. Dv LEd 173.
    azpisarrera-3
    HERIOA HORTZETAN (EDUKI, etc.) (Estar, etc.) a punto de morir. v. ARIMA HORTZETAN.
    Erioa ortzetan bazeukan ere, ez bere uste eta iritziak mudatzen zituen. Arr May 167. Erioa ortzetan ikusten bazuen ere, beti bere bostean zegoen. Ib. 66.
    azpisarrera-4
    HITZETIK HORTZERA. v. hitz.
    azpisarrera-5
    HORTX.
    azpisarrerakoSense-5.1
    a) (Lc, Sc ap. A; H (L, BN, S); or - L-ain, R-uzt ap. A; Lar, H (V, G)).
    (Con palat. expr.). "Dientecillo, ortxa" Lar. "Diminutif de hortza. Petite dent. Aurtxoaren, saguaren ortxak, les petites dents de l'enfant, de la souris" H.
    azpisarrerakoSense-5.2
    b) "(L-ain), arado de cinco púas" A.
    azpisarrera-6
    HORTZ-HAGIN.
    azpisarrerakoSense-6.1
    a) (G, AN, L, BN, S, R ap. A; H). (Empleado en pl.). Dientes y muelas. "Hortz-hagiñak, les dents incisives et les grosses dents" H (s.v. hortza).
    Nola ez iateak galtzen baititu hortz-haginak, hala behar eztenetik iateak ere, hortzkitzeintu. Ax 50 (V 32). Handik bere horz-haginez, / Ezkaituzte pukatu. Hm 134. Otsoaren hortz haginetan trebes igaren date. Tt Onsa 138. Soizie hantxeko hari / nula daguen begia urraturik / ene bereki eremaiteko / hortz haginak iskinaturik. AstLas 29. Apurtuten ortz-aginetan / biurtu-giñokoan urunetan. Zav Fab RIEV 1909, 29. Nere ortz-agiñak / kamusturik daukatzi / lan asko egiñak. It Fab 96. [Katamotzaren] ortz agiñak, sudurmintzetako bizar lodi gogorrak. Izt C 193. Ortzagiñetan ta albagiñetan egiten dan loikerijagaitik. Ur Dial 36 (It ortz eta agiñetan, Dv hortzen eta hagiñen, Ip hortzetan eta haginetan). Otso orren ortz-agiñetaz gordetzea. Lh Yol 26. Aien ortzagiñak leoienak bezela ziran. Ol Apoc 9, 8 (Lç hortzak). Ao eta ortz-agiñetako gaitzak. EAEg 13-4-1937, 1492. Badirudi hortz-agin gabe ema-galdu bat, zaharra. Arti MaldanB 207. Ortz agiñak, guztiak tutarrez atara. Erkiag BatB 26. Iruzpalau ortz-agiñ aotik kendu ta eskuko beatz bi lardakatuta utzi zuan. "Dientes y muelas". Berron Kijote 201. Ilea, hortz-haginak, azala... MEIG IX 93.
    azpisarrerakoSense-6.2
    b) "Hortz-hagin, dent mâchelière" SP.
    azpisarrerakoSense-6.3
    c) (G-azp-goi-bet-nav ap. A; Dv (V)). "Ortzagiña, dent incisive" Dv. "Colmillo" A. "Letagina; ebakortzen eta aurreko haginen arteko hortza" ZestErret.
    azpisarrera-7
    HORTZ-HAGINKA. A mordiscos, a dentelladas.
    Biak ortz-aginka, indar-putzak biak / alkar apurtu guraka. Zav Fab, RIEV 1907, 542.
    azpisarrera-8
    HORTZAK AGERI. "Endentecer, ortzak erne, ageri" Lar. v. infra HORTZAK ERNE.
    azpisarrera-9
    HORTZAK AGERTU. Enseñar los dientes. v. HORTZAK ERAKUTSI.
    Ortzak agerturik erriertan jarri zatzaizten. AA II 68. Atera nai badegu / jatera zulotik, / an diagu [katua] gañean / ortzak agerturik. It Fab 111. Amak hortzak agerturik / Baderro fier barnetik. Gy 238.
    azpisarrera-10
    HORTZAK AHOAN EGON. "Hortzak ahoan dago (BN-baig), se dice de personas que tienen malas intenciones y no las pueden realizar" A (s.v. ortz).
    Hortzak ahoan zagonak ez zautan, onez ari zela errexki sinetsaraziko. Herr 5-4-1962, 4.
    azpisarrera-11
    HORTZAK AHOAN ETORRI. "Hortzak aoan etorri, tener hambre" Herr Erran zaharrak (ap. DRA).
    azpisarrera-12
    HORTZAK BERDINDU. "Ha entrado en juicio [...], o rtzak berdindu (G-azp)" A EY III 307.
    Goguan-biarrak artu bada-re egin bear lituzke, beste usteduneko guziak inozotzat ezpadauzkite beinepein, bat edo bat, ortzak berdindua izan ditekiela ta nola nai ere, urteak beti zerbait erakusten dutela. Ezale 1897, 59b.
    azpisarrera-13
    HORTZAK EGUZKIRA. Cf. HORTZEZ EGUZKIARI.
    Egungo egunean bere burua zaintzen ez duena, egonen da hortzak iguzkirat deus zaintzalerik gabe. SoEg Herr 31-3-1955 (ap. DRA ).
    azpisarrera-14
    HORTZAK EMAN-AHALA.
    "Horztak emanala jan, asko, ugari jan. Jan zezakeen guztia jan. Hortzak emanala asi zan jaten" ZestErret.
    azpisarrera-15
    HORTZAK ERAKUTSI. Enseñar los dientes como amenaza (sentidos prop. y fig.). Cf. Yanzi 144: Besuak ageriyan [neska gaztiak], / gorputza bikaña, / ortzak erakusteko / idekia ezpaña.
    Erraiten dero otsoak / erakusten tiolarik hortzak. Arch Fab 145. Nai zuten erantsi / ordia ez utzi, / diyegu eragotzi, / ortzak erakutsi, / lengo eskubirian / gaitezen bizi. Ud (ap. DRA ). Dauka lotsa gutxik / ortzak erakutsi, / onekiñ biar degu / bost pazientzi. AzpPr 47. Ni txakurra izan banintz, artzanora izango nintzan, otsoko guztiai ortzak erakusteagaitik. Ag AL 93s. Oñatiar zintzoak ziotenez, zorrari ortzak erakutsi, lotsari lepoa eman. Ag G 165. Zuk zor dezuna eskatzen dizutenean, ortzak erakutsi bear dizkietzu. Etxeg (in Muj PAm 19). Iñork ortzak erakutsi ezkero aguro iges egin oi zun. Etxde AlosT 24. Asarretzen zaio aljeriarra, ortzak izugarri erakutsiz. Anab Aprika 80. Asten zeraten alderdi artan / beti ortzak erakutsi, / aspalditxoko urte auetan / ezta or azio gutxi. Auspoa 55, 87. Eta gerran, ortzik erakusten ez bada, etsaia laister asiko da lañezten. Alkain 65.
    v. tbn. MendaroTx 207. Ataño TxanKan 17. Zendoia 211.
    azpisarrera-16
    HORTZAK ERNE (Lar); HORTZAK ERNATU (H (L)). "Endentecer, ortzak erne, ageri" Lar. "Pousser, commencer à pousser, en parlant des dents" H.
    azpisarrera-17
    HORTZAK ESNATU (o- H (V, G)). "Le pousser, commercer à pousser, en parlant des dents" H.
    azpisarrera-18
    HORTZAK IRRIKAN.
    azpisarrerakoSense-18.1
    a) "Hortzak hirrikan, être à couteaux tirés: prêt à se battre" Hb GH 1929, 86.
    azpisarrerakoSense-18.2
    b) Rechinando los dientes.
    Batixta, nahiz Parisez guti kilikatua, hortzak hirrikan zagon, ezpainak mehe mehea. Barb Sup 130.
    azpisarrera-19
    HORTZAK IRRIKATU.
    azpisarrerakoSense-19.1
    a) (Ht VocGr 368, Lar, Dv H; h. irrikitu AN-5vill ap. A). "Horzak hirrikatzea, grincer les dents" Ht VocGr. "(Apretar los) dientes, ortzak irrikatu" Lar. "Hotzez hortzak hirrikatzea" H (s.v. hirrikatzea).
    azpisarrerakoSense-19.2
    b) (H, Dv, A (s.v. irrikatu, que cita a LE)). Mostrar (los dientes).
    Aunkas itzultzenzaionái subér órtzak irrikaturík. LE Ong 60r. Indezáke aunka ta órtzak ere irríka, baña ez ózka ematen etzaionái. LE Urt (ms) 39v.
    azpisarrera-20
    HORTZAK KARRASKATU (H (+ or-)). Crugir los dientes, rechinar los dientes. "Faire entendre un grincement, un craquement de dents" H.
    Heien bihotza hantu zen supitaz eta hortzak karraskatzen zituzten haren kontra. TB Act 7, 54 (Lç hortz garraskotsez). Oihuka dira hasi, beren hortzak karraskatuz, haguna zariotela ahotik. Elsb Fram 175. Iñarrosten du ta gaxoari aparra dario; ortzak karraskatzen ditu ta igartuz doakit. Ir YKBiz 247. Indarka biurritu zituen begiak, argi oriz sutan, eta ortzak karraskatuz aoa iriki zuen urrengo igarkizuna emateko. "Frendens". Ibiñ Virgil 116.
    azpisarrera-21
    HORTZAK KLASKATU (H (+ or-)). a) "Faire entendre un claquement de dents" H. b) "Claquer de dents. Hortzak klaskatzen zaizkit, les dents me claquent" H.
    azpisarrera-22
    HORTZAK ZORROTZ; HORTZAK XORROTXIK. Con los dientes afilados, al acecho.
    Baiona hiri izen Laphurdi zuena, / Nobenpopulanian zuen aitzindari, / Hortzak zorrotz zagona bethi gerlateri. Hb Esk 154. Gazteria hortzak xorrotxik dago. Herr 18-6-1959, 2.
    azpisarrera-23
    HORTZAK ZURITU. Poner los dientes largos.
    Bizia!... Bizia!... A, zer nolako ollaskoa ortzak zuritzeko! NEtx Antz 105.
    azpisarrera-24
    HORTZA HORTZARI.
    An asi zan ortza-ortzari kaz-kaz "kuartana"ren lautik- laurakoaren otz-berotan dagona bezela. "Dar diente con diente". Berron Kijote 209.
    azpisarrera-25
    HORTZ-ARTATZAILE. Dentista.
    Hartzelantek, orai artino, etzien hunkiten 80 % arrabax medezi-pharmazient-hortzarthazaleen xixetan. Herr 28-7-1960 (ap. DRA ).
    azpisarrera-26
    HORTZ ARTEAN.
    azpisarrerakoSense-26.1
    a) (Lar, H).
    (Con vbs. como esan, mintzatu...). (Decir...) entre dientes. "Entre dientes, ortzartean" Lar. "Hortz, ortz artean mintzatzea, parler entre ses dents" H.
    "Galduko neuke nik ori bidean" ziñuan ortz artean Portunek, baiña ez iatorkit ondo. Ag AL 99.
    azpiadiera-1.1
    "Ortzen artean yardun, refunfuñar; litm., ocuparse entre dientes (voc. inédito del s. XVIII)" A EY III 331.
    Bere hortzen artian zuten / erraiten: / "Oillar debria!". "Entre leurs dents". Arch Fab 163.
    azpisarrerakoSense-26.2
    b) Entre los dientes.
    Jaten hari dela gelditzen zaizka ortz artean zenbait aragi zati. Mb IArg I 278. Geldi geldi atera / auntz amaren soñuaz / dator, adi gaistoaz / ortz artean artzera. Zav Fab RIEV 1909, 33. Ortz-tartean il-bear au gogorra da. Anab Poli 64. Beste piztirik aurkituten baioat aurkitu, orratiño, beingoan yoat ba neure ortz-artean. Bilbao IpuiB 130.
    azpisarrera-27
    HORTZ ARTETIK; HORTZEN ARTETIK.
    azpisarrerakoSense-27.1
    a) Entre dientes.
    Baia baa! dut aditzen norbaiti hortzen artetik eta zango-punta ikusten diot geroago zapanago apaltzen. JE Ber 101.
    azpisarrerakoSense-27.2
    b) De entre los dientes.
    Mingainpetik ateratako ziztu legorra ortzartetik jaurtitzen zuen gizonezkoak. TAg Uzt 83.
    azpisarrera-28
    HORTZ-ATERATZAILE (-th- Dv A, H). "Dentiste" Dv. "Sacamuelas" A.
    azpisarrera-29
    HORTZ-ATZAPAR. Dientes y garras. v. ATZAPAR-HORTZ.
    Uzten du nagusiaren artanza otsoaren ortz-atzapar gogorretan. Mb IArg I 309.
    azpisarrera-30
    HORTZAZ. Con los dientes; mordiendo. "Ortzaz zea, despedazar con los dientes" Lar (s.v. fuerza). "Abocar, asir con la boca, término de caza, ozkatu, orzaz artu" Ib.
    Iltzen ditu guztiak / ortzaz, atzaparraz / eta buztanarekin / ezker-eskui joaz. It Fab 78.
    azpisarrera-31
    HORTZAZ GORA.
    azpisarrerakoSense-31.1
    a) (G-bet ap. A ; Añ (G)); HORTZEZ GORA (BN ap. A EY ).
    Boca arriba. "Hortzez gora, dientes arriba (BN)" A EY III 332.
    Okabilk bat bularrean eman ta bota zuen orzaz gora ta erdi illa. Mb IArg I 329. [Ontzia] aora eraman baño len ortzaz gora illa bezala eroritzan. Cb Eg II 186. Milla gizon ortzaz gora lurrean geratu ziran. Arr May 174. Ni ortzaz gora etzan nintzan azaki lege batean. Azink 66.
    azpisarrerakoSense-31.2
    b) En voz alta, gritando.
    Ixildu gabe beti ari zan / izanik mingaiñ zabala [...] / esanaz ortzaz gora aguriak / bere kajoian zeuzkala, / lagunak falta zitubela ta / eramatia neuzkala. EusJok 134.
    azpisarrera-32
    HORTZ-BAKAR. "Ortz-bakarra, la especie de arado menor que se pasaba con vacas para ahondar el surco del arado corriente, se usaba en las tierras arcillosas" Iz ArOñ.
    azpisarrera-33
    HORTZEKIN HIRRI. "Hortzekin hirri, être sur les dents: succombant à la fatigue" Hb GH 1929, 88.
    azpisarrera-34
    HORTZEKIN SORTU. "Ortzekin sortu da (Sal, R), ha nacido de pie; litm., ha nacido con los dientes (se dice de alguien que prospera mucho en sus tratos)" A.
    Zinez hortzekin sortua naun! Herr 5-4-1962, 4.
    azpisarrera-35
    HORTZERA. a) "Ortzera erein (V-m), sembrar abriendo la tierra con púas" A. "Ertzera (V-m), sembrar a surcos" Ib. Cf. A Apend: "Ertzera, es ortzera según Maguregui".
    b) "Ortzeara (R-uzt), en aparcería; litm., a diente. Burzegiaren ilteari, emon zitien ortzeara saldoak, len-semea eskiara xin-arteo (R-uzt), al morir el amo, dieron los rebaños en aparcería [...]" A. "Ortzera, en apariencia (R-uzt)" A Morf 495 (seguramente errata por "en aparcería").
    azpisarrera-36
    HORTZ-ERRENKADA.
    azpisarrerakoSense-36.1
    a) Fila de dientes.
    Baita ozlari esku-azkarrak / ortzerrenkada egin dio. EgutTo 20-8-1919 (ap. DRA (s.v. ozlari)).
    azpisarrerakoSense-36.2
    b) Fila de púas.
    Arrankazi biribillak (ortz-errenkada bat edo bikin). JMB ELG 35s.
    azpisarrera-37
    HORTZ-ERRO.
    azpisarrerakoSense-37.1
    a) (SP ( A)).
    "Gencive" SP (s.v. hortztoki).
    azpisarrerakoSense-37.2
    b) "(B), raigón" A.
    azpisarrera-38
    HORTZETAKO. Bofetón.
    Bi txapeldunek olatsu ukabilkatzen zuten elkarren burua. Urrik ortzetako ederra artu du. 'Horion'. Or Mi 58.
    azpisarrera-39
    HORTZETAKOA EGIN. "Ortzetakua eiñ, producir dentera (G-azp)" Iz IzG (s.v. ozkittu).
    azpisarrera-40
    HORTZETAN URA EGIN. Hacer(se) la boca agua.
    Pesta oietan zenbait jaleri ortzetan uda egingo litzakioe. DicM (ed. 1877) 64 (AB Dic 69 ortzetan ura).
    azpisarrera-41
    HORTZETARAINO ARMATU. Armar(se) hasta los dientes.
    Ehun soldado [...], hortzetaraino harmatuak. Elzb PAd 81.
    azpisarrera-42
    HORTZETARAKO ERRAZTXO. v. erraztxo.
    azpisarrera-43
    HORTZETIK HORTZERA (Hablar, decir, etc.) improvisadamente, de repente. v. HITZETIK HORTZERA (b).
    Ortzetik ortzera itzegiten diagu guk askotan; bañan gizonak, egia esateko, biotzetik biotzera itzegin bear dik. EZBB II 83. Bilintx, "Mando baten gañean" ortzetik-ortzera abestu zuena (bertsolari jatorrenetakoa eer bai bait zen. PV 1983, 8.
    azpisarrera-44
    HORTZ-ETXE. "Ortz-etxe, porta cuchillas. Arek-pe (aiek ere) xemeiko barik asi ziran ortz-etxegiñan euren tallartxuakin, da oiñ otxinduta daoz" SM EiTec1.
    azpisarrera-45
    HORTZEZ. Mordiendo; con los dientes.
    [Mihia] hortzez trinkatu. SP Phil 439 (He 443 hortses). Egiten dio oñean ozka ta orzez egiten dion zuloan uzten dio bere izur-pozoi-benenoa. Mb IArg I 230. Otso horrek gogo honez, / Hortz kaldu bat eman liozu, / Bena bere indarrer fida eztuzu, / Aanhora azkar zelakoz hortzez. Arch Fab 81. Hortzez eta ustarkoz kuraie handian, / Egiten du kontra alegiñ guzian. Gy 8. Ongigilleari hortzez lotzen zaio gosean. Ib. 107. Lotzen da besoz eta hortzez bati hura bederen nahiz begiratu. Hb Egia 134.
    azpisarrera-46
    HORTZEZ EGIN. "Ortzez egin (R), morder" A.
    azpisarrera-47
    HORTZEZ EGUZKIARI. Vagueando, haciendo el vago.
    Horren gatik ez uste izan alfer dagola, hortzez iguzkiari, aphez khartsua. Etcheb MGaric 32 (ap. DRA). Ezta beraz egon alfer tunanten pare "hortzez iguzkiari, haizeak epher erreak ekarriko zituztelako" esperantxan! Etcheb Obrak 194 (ap. DRA).
    azpisarrera-48
    HORTZEZ ETA HAGINEZ. "Hortzez eta haginez lotzea, se prendre, se mettre à un ouvrage, à une action de toutes ses forces, des pieds et des poings" H.
    Behar dut ogia orai jan / Hortzez eta haginez. Mustafa 188. (ap. DRA) Yudak ortzez eta agiñez esetzi zitun; gaiztagin aiek yo ta yo. Ol 2 Mach 12, 23 (Dv muthiriki, Ker gogotsu, BiblE kemen handiz). Aufa gazteak! Ez lotsaz eon eta berma zuen ahal guziez, hortzez eta haginez. Herr 8-10-1959, 2. Egungo misionestak ere direlakotz ahal duten bezala ari hortzez eta haginez, gogoz eta bihotzez. Ardoy SFran 326. Aspaldiko mendetan, hortzez eta haginez arizan balitz bezala [Irati ibaiak] zer lur eta harri aldea ez ditu moztu eta jan. "Il a dû en tailler et dévorer". Ib. 62.
    azpisarrera-49
    HORTZEZ KARRASKA EGIN.
    Axarko ori asarretu da / ortzez egiñez karraska. "Haciendo rechinar sus dientes". Or Eus 177.
    azpisarrera-50
    HORTZEZ KARRASKAKA. Rechinando los dientes.
    Bihotzez ihartzen eta haren kontra hortzez karraskaka hari ziren. Dv Act 7, 54 (Lç hortz garraskotsez).
    azpisarrera-51
    HORTZEZ KARRASKAN. Rechinando los dientes.
    Haginetako minarekin ihakinka zaudenak handik badoatzi hortzez karraskan. JE Bur 191.
    azpisarrera-52
    HORTZEZ KARRASKATU. Hacer rechinar los dientes.
    Han zegoan Zerrihandi orai ere giltz zulotik begira, hortzez karraskatzen eta ukhabilak tinko. Osk Kurl 29.
    azpisarrera-53
    HORTZEZKO. "Hortzezko, qui est par ou avec la dent. Hortzezko asikia, morsure faite avec les dents" Dv.
    azpisarrera-54
    HORTZEZ HORTZ JO. "Dentellar, ortzez ortz jotzea" Lar.
    azpisarrera-55
    HORTZ-GAIN. "Sobrediente, orzgaña" Lar.
    azpisarrera-56
    HORTZ-IKARA. "Dentera, (V) agin ikara, (G) o[r]tz ikara, ozkia" Añ.
    azpisarrera-57
    HORTZIK GABE. "Desdentado, [...], ortzik bagea" Lar. v. horzgabe.
    azpisarrera-58
    HORTZ-HIRRIKIN. a) "Action de montrer les dents" H. b) . "Grincement de dents" H.
    azpisarrera-59
    HORTZ-IRTEN. "Ortzurten, de dientes salientes" A Apend.
    azpisarrera-60
    HORTZ ITSU. "(Lf), dent folle" Lh.
    azpisarrera-61
    HORTZ KAKOTU. Hoz.
    Ortz kakotua (sega, alegia) eskuetan artuta, gogoz ari da mastia murrizten. "Curuo Saturni dente". Ibiñ Virgil 90.
    azpisarrera-62
    HORTZ-KARRAKA. "Ortz-karraka, crujido de dientes, craquement des dents" VocCB.
    azpisarrera-63
    HORTZ-KARRAKADURA.
    Crujir de dientes.
    Emanen dio bere partaiatzat hipokritekien punitua izatea; han izanen dire nigarrak eta hortz karrakadurak. He Mt 24, 51.
    azpisarrera-64
    HORTZ-KARRASKA (Dv; or karrazka Lar, Añ (G)). "(Crujir de) dientes, [...] orzkarrazka" Lar y Añ.
    [Eskuarak] eztu barbarotasunik, ez hortz karraskarik ez eta ere aho gangazkorik. ES 98 (v. tbn. en contexto similar Lg II 237 hortz-kharratska). Han izanen dira nigarrak eta hortz karraskak. TB Mt 8, 12 (Dv, HeH, SalabBN, Echn, Ip, Lap 355 (V 162), Ir YKBiz 147, Ol, Or, Leon, IBk, IBe, BiblE (h)ortz-karraska(k); Lç hortz garraskots, He hortz karraskatze, Ur (G) ortz karraskotza, Ker agin-karraskada, Samper ortzez kirriska egitea). Eskuak eta zangoak amarraturik arthik zazue kanpoko ilhunbeetarat; han izanen dire nigarrak eta hortz karraskak. He Mt 22, 13. Ifernua, ifernua, hortz-karrazketako lekhua! Dv LEd 219. Aginetatik irten didan hortz-garraska. Arti MaldanB 215.
    azpisarrerakoSense-64.1
    Errabian sarthuko da, hortz-karrasketan emanen da. Dh 146.
    azpisarrerakoSense-64.2
    Erraiten diozka, erdi irriz, erdi hortz karraskan. HU Aurp 77.
    azpisarrerakoSense-64.3
    Ni guzia larri, zurbil, otzikaraz, ortz-karraskaz. 'A fait grincer ma mâchoire'. Or Mi 114. Eta lerdea dariola eta hortz-karraskaz hasten da. IBk Mc 9, 18.
    azpisarrera-65
    HORTZ-KARRASKADA. "Ortz-karraskadia (V, G), craquement répété de dents" H.
    azpisarrera-66
    HORTZ-KARRASKADURA.
    Crujir de dientes.
    Eta arthikazue zerbitzari alfer hori kanpoko ilhunbeetarat; han izanen dire nigarrak eta hortz karraskadurak. He Mt 25, 30.
    azpisarrera-67
    HORTZ-KARRASKATZE. "Grincement de dents" H, que cita Haraneder.
    Han izanen dire nigarrak eta hortz karraskatzeak. He Mt 8, 12 (TB hortz karraska).
    azpisarrera-68
    HORTZ-KARRASKOTS (H (L, BN, S); karrazkotz SP; orz-garraskots Lar, Añ (G)). Crugir de dientes. "Hortz karrazkotza, grincement de dents" SP. "Cruxido de dientes, orz garraskots" Lar (v. tbn. Añ, s.v. crugido).
    Han izanen da nigar eta hortz garraskots. Lç Mt 8, 12 (TB hortz karraska). Han izanen dela nigar eta hortz karrask-hots. Ax 585 (V 376). An dira betiko negarra, ortz-karrask-otsak ta konzienziaren arra. Ub 156. Morroi alper au bota ezazute [...] orz-karraskots-lekura. Lard 434. Kanpoko illunetara, non negarra eta orz-karraskotsak baizik izango ez dan. Ib. 433.
    azpisarrerakoSense-68.1
    Leher egiten zuten bere bihotzetan eta hortz garraskotsez zeuden haren kontra. Lç Act 7, 54 (He hortzea [sic] karraskatzen, TB hortzak karraskatzen, Dv hortzez karraskaka, Ol, BiblE hortzak karraska, Ker agiñak karraskaz).
    azpisarrera-69
    HORTZ-KLASKA. "Claquement de dents" H.
    azpisarrera-70
    HORTZ-KROZKO (SP A; -sko H); HORTZ-KRUSKU (H). "Gencive" SP (s.v. hortztoki).
    azpisarrera-71
    HORTZ-MARRO. "Orzmarro (R-uzt), de dientes salientes" A.
    azpisarrera-72
    HORTZ-OI. Encía. v. oi.
    Ortz-oeak utsak eta ezpain biak barruratxo bilduak. Mok 4.
    azpisarrera-73
    HORTZ-ORDE (L, BN, R; Dv). Ref.: A; A Apend (ortzorde). "Hortz ordeak, fausses dents" Dv (s.v. orde). "Diente postizo" A.
    Begietan kristalak, / auan ortz-ordeak. Insausti 86.
    azpisarrerakoSense-73.1
    Etxe ontako etxekoandreak ortz-ordekoak edo orz-postizoak zeuzkan. EgutTo 12-6-1918 (ap. DRA ).
    azpisarrera-74
    HORTZ-OSALARI.
    Menjon'dar Koldobika, Ortz-osalaria. "Odontólogo". EAEg 30-1-1937, 938.
    azpisarrera-75
    HORTZ-TOKI.
    azpisarrerakoSense-75.1
    a) (SP, H (+ orz-)) "Gencive" SP. "Alvéole des dents, mâchoire" H.
    azpisarrerakoSense-75.2
    b) "Orz-tokia, dentadura" VP 71v.
    azpisarrera-76
    HORTZ-TXIRRINGA.
    Rueda dentada.
    Makinattoak fra-fra-fra-fra, egiten zuan ariñ ariñ, hortz-txirringak biraka zebilelarik. Osk Kurl 129.
    azpisarrera-77
    HORTZ-ZULO.
    azpisarrerakoSense-77.1
    a) "Alveoli, hortz zillhóak" Urt I 548.
    azpisarrerakoSense-77.2
    b) Agujero de un mordisco, agujero producido por dientes.
    Olio irakiña aoan artu ta ura txakurren ortza-zuloetara ixuriz [...], danak sendatzen omen zizkin. Ataño TxanKan 163s.

    hortz

    hortz
    << HIRIKO ETXE 0 / 0 IKUSKARI-ETXE >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper