azeri.
Tr.
La variante más extendida es azeri (en textos guipuzcoanos junto a azari); aizeri (alternando a veces con azeri) se encuentra en algunos autores vizcaínos, como J. A. Moguel, V. Moguel, Arrese Beitia y Enbeita (tbn. en RG, junto a axeri); azeari aparece en los Refranes de Isasti, en Harizmendi y en Añibarro (además de en Pouvreau, en el compuesto azeari ume); hallamos además azegari en EY y en Aresti.
Entre los autores orientales azeri (hazeri en Duvoisin) es relativamente poco frecuente, pues domina la forma palatalizada axeri; encontramos además haxeri en Archu y Duvoisin, axiari en Sauguis, y axari en Lizarraga de Elcano, Samper y Hualde. En autores occidentales las var. palatalizadas son menos usuales; hallamos axeri en D. Agirre, San Martin y Gaztelu, aixeri en Arrese Beitia y axari en Noe.
Etim. Del nombre de persona Acenari (> rom. Aznar), posible continuador de lat. Asinarius, vasc. Aceari (alguna vez Azari, patr. Aceariz, Azariz), atestiguado en Navarra al menos desde el siglo XI. La -e- en el nombre vasco (no -i-) apunta a una introducción reciente. Cf., como ejemplos de apelativos procedentes de antropónimos, fr. renard (prov. renart), de Reginhard, alav. rioj. garcía 'zorro', y quizá tbn. V luki 'zorro', probablemente de lat. Lucius.
1.
(
V, G, AN, L, BN-baig, S; SP,
Urt Gram 8,
Lar,
Añ,
Dv,
H;
h- L, BN, S;
Dv,
H),
azari (
V, G, AN, Ae; Lar,
VP
3v,
Añ,
Dv,
H),
azerü (
BN-mix),
azeari (
SP,
Añ (V)),
azei (
G-bet, AN-gip),
azai (
G-to-bet, AN-larr),
azegari (
V-oroz-arr-ple),
azebari (
Mic),
azagari (
V),
aizeri (
V, G; Dv (V)),
aizari (
V-gip)
Ref.:
A (aizeri, azari, azagari, azegari, azeri);
Lh (azerü);
Iz Ulz (azaria);
CEEN
1971, 326;
EAEL
91, 433;
Elexp Berg (aizeri)
.
Zorro.
"Renard, raposo, zorra macho"
SP.
"Zorra"
Mic.
"Oñatin azeria, edo aizaria, axeria, edo axaria diote, eta orrela eskribitu bear da"
Cb EBO 25 (propone la s alta para notar vasc.
x). v. luki.
Azeriek zulhoak zitié eta zeruko xoriék ohatzeak, baina gizonaren Semeak eztik non bere burua reposa dezan.
Lç Mt 8, 20 (Ur, Ol, Arriand, Ker, IBk, IBe azeri, Dv hazeri; He, TB, Ip axeri, Samper, Hual axari).
Aizeriak ma[n]turioari: itzak.
RG A, 48 (B 27 axeriak
).
Luki kume azeri.
"El hijo del raposo zorro"
.
RS
64.
Orik eztan erria[n], ibar jaun da azeria.
"Es Merino el raposo"
.
Ib. 349.
Orik ezten lekuan, azearia errege.
RIs 71.
(A y C azeria)
Ni hil nahiz dabilzanok / Hilen dira gathazka, / Eta dira geldituko / Azearien bazka.
Hm 89.
Azariek arrapatzeko errezeta.
BerastAzer
129.
Azerijak bere ardijak / onan kentzen ditu / uretan musturregiño / sartuta gelditxu.
DurPl 86.
Artu bear dira ta ill azeri txikitxo animako maasti ederra gutxika galtzen duteenak, ez da asko basaurde zatarrak iltzea.
Mg CC 234.
Azeri gaisto onek beti darabille aldian antza, ta zarrago ta geijago.
Mg CO 113.
Egun sentian jaagi ta ikusteko jausi dan edo ez azerija.
Mg PAb 164.
Aizerietatik arkumeak zaitzeak, ematen dit zer egin.
Ib. 164.
Zenbat gure lagun erori dira txakur ta aizerien ortzetan?
VMg 31.
Bada esan deutsuet, diriala azeariak, ta erraz ezta oneek kojietea.
Añ
LoraS
122.
Esan dezala azeriak milla bider: ez nik geiago ollorik.
AA II 113.
Egin bedi alegiña zaldiari irrinzia, otsoari ardien, azariari olloen, eta arranoari sarraiskiaren ondoren joatea eragozteko.
AA III 500.
Azerija ollua jaaten baino pozagorik dagoz.
fB Olg 69.
Azeri batek [...] erakusten deutsee bere umetxubei txakur zaunkia urriñetik entzun orduko iges egiten.
JJMg BasEsc 14.
Azeri yakina dator ara laster.
Zav Fab,
RIEV 1907, 542.
Arbolari begira / dio azeriak: / eldu bageak daude, / oraindik berdeak.
Echag 162.
Aditu bezin laster / txakurren izena, / an dijoa azeria / al duen lenena.
It Fab 71.
Sansonen alderdian azeriak txit ugari eta asko ziran.
Lard 142.
Atzeman zituen hirur ehun hazeri, buztanez buztan lothu zituen, eta erdian estekatu argiak.
Dv Iud 15, 4.
Jenobebak azari bati ortzetatik kendu zion basauntzkume baten narru pintarratu batez jantzi zuen.
Arr GB 53.
Azari gisa eizian dabill / leio-zulotik sartuta.
PE 138.
Oraindaño entzun dituzute leoiaren itzak: orain datoz azeriarenak; aurki otsoarenak.
Camp EE
1882a, 36.
Aizeriari joan arren ullea, / Antza berea.
AB AmaE 233.
Erdia yana otsoez edo azeriez.
Elsb Fram 126.
Batez ere, galtz-ipurdiyak eta praka-mantalak beintzat, azariyaren isatsa dirudite!
Moc Damu 16.
(s. XX)
Ollo irudikoak azeri eginda, arkume antzekoak otso biurturik.
Ag Kr 173.
Azeriaren zaunka.
Ag G 2.
Naiz guardak zelatatu azariyak bezela zuluetatik.
Iraola 38.
Bizkatxak, azeriaren iduriko mutur luze batzu, jateko zailak.
JE Bur 13.
Azeri azartubak ollua darua.
Kk Ab I 13.
Erregeren deiari abreak oro gor; / Hartz, azeri, basurde, otso, basa behor.
Ox 130.
Azari batek bezain ondo jakin bearko zun bidea maldar aietan.
Or SCruz 27.
An azeri bikoitz ankerra / Uso gaixoen zain dago.
Enb 65.
Azariak sei axuri / galdu ditu bart bordan.
Or Eus 175.
Txirin txanketan akerra dantzan, astoa binbolina yoten, azegaria suari puzka, erbia urun eralten.
(V-arr).
A EY IV 373.
Morroiak zekarten azari eder bati begira.
Etxde AlosT 15.
Azeriak ta zakurrak / sakabanatzen ezurrak.
Mde Po 22.
Gauerdi aldera sartu zen zango punten gainean, azeria oilotegian bezala.
Zerb Azk 107.
Azeri bat ebillen inguru aretarik.
Bilbao IpuiB 35.
Egiaren bila, leizako azeria baino zitalagoa zan.
Zait Plat 89.
Ohartu zen hantxet azeri andana bat bazela bildua haitz baten pean.
JEtchep 31.
Piztiak azeria bezain bizi yardetsi zion.
Izeta DirG 79.
Azeriaren jokaera atsegiñako yakan, txakur zaunkalariarena baiño.
Erkiag BatB 20.
Azeriak eizatu, / loretan bai dago gure maastia.
Onaind (
in
Gazt MusIx 206
).
Egun on, azeri jauna.
NEtx LBB 187.
Ahuntza [zakurrek] utzi-eta / segi azeria.
Mattin 110.
Zenbat txori ta egazti, / basakatuak eta azaiak / eta zenbat klase pizti.
Uzt Sas 332.
Azeri-isatsak izerdia botako du, gu kartzelatik atera baiño leen.
Berron Kijote 116.
Bean azariaren muturra ta begiak beren argiarekin ikusten ziran.
JAzpiroz 139.
Oilloa non egoan / etxean ez jakin, / janik izango zala / azeriarekin.
Ayesta 105.
v. tbn.
CrIc 96. Noe 122. Markiegi in Ldi IL 9. Or Eus 29. Etxde AlosT 15. Larz in Zerb Azk 39. Arti MaldanB 196. Ibiñ Virgil 40. Ataño TxanKan 52. Azari: Lab EEguna 94. JMB ELG 38. EA OlBe 53. Aizeri: Enb 121. Azegari: Arti OC I 128 (ap. ELok 221).
(Fig.).
"Persona astuta"
A.
Zoazte eta errozue azeri hari: Huná egoizten zitiát deabruak kanpora.
Lç Lc 13, 32 (He, Dv, Ol, Ir YKBiz 292, Leon, Or, Ker, IBk azeri, TB axeri, Oteiza, Brunet azari; cf. IBe (donde se traduce gizontto) nota: "[azeria] pertsonaia kaxkarraren irudia zen, lehoia pertsonaia haundiaren irudi bezala").
Baginaude ez othe zuen, errenta lehen bai lehen hunkitzekotan, eriarena egiten azeriak.
Ox 200.
Baña bigarren eldu-aldian asmua aldatu eban azeri arek, eta binaka asi zan, neuk bere ori egiten nebalakoan.
"El traidor"
.
Or Tormes 25.
Erri txiki bateko azeri bik, baña anka bikuak, izparringiya irakurten diñardue.
Kk Ab II 64.
Orraittiño, azerija beti azeri, eta egoera negargarri aretan be malmuzkeri bat otu yakon.
Otx 72.
Errusiko agintariak azeri bizkorrak dira-ta.
Eguzk GizAuz 137.
Azari! Ill-obi azal-zuritua!
Or Poem 548.
Baño legez jokatu bearrean, azeri ustelak bezela, zeuen erriari su emanaz agertzen dezue zuen billaukeria.
NEtx Antz 27.
Arro aundiai arro apalak / ulie artuko dautso, / azeria lez lagun artera / agertuko iaku mantso.
BEnb NereA 262.
Onek jakituria ta azeri entzutea baldin ba eban.
Erkiag BatB 33.
Txakur zarrak ziran kontrata au artute eukenok; eta gazte gu eta eskarmentu gitxiko, olako azerixentzat.
Gerrika 41.
(Uso adj.).
Ez dago pranzesak asmauko ez dabeenik; azerijak eurak baño azerijaguak dira.
Mg PAb 165.
Durangarra azerijagua da. Onek egiten dauna da eutsin eta eutsin, alik gitxien indarrak erabilli, geroko gorde bere indarrak.
Kk Ab I 98.
Yainkoak mundua egin ebanetik ez ebala alako ume azeririk egin.
"Ninguno formó más astuto ni sagaz"
.
Or Tormes 15.
Otu be egittia lukija bera baño azerigotzat audan orreri!
"Astuto giovine"
.
Otx 174.
Garbiñe ederra, Olarratz jauntxu azeriaren loba txairoa.
Erkiag BatB 136.
Liburu eder maitagarriak [...], Nikanor azariari atsegin aundiagoa eskeintzen deutsenak.
Ib. 163.
Batzuak mazalak itun [...]. Azeri xamarrak ere baitun tartean.
Ataño
TxanKan
154.
Azaria baño lotsagabe(a)go izan.
(AN-5vill).
Inza NaEsZarr 1860.
2.
Hijo ilegítimo (de clérigo).
"Le llamaban [...] en su lengua de vascuence azaria, diciéndole que era hijo de clérigo"
(Lizóain, 1591).
LexHNav
I 41.
v. AXERI (b).
3.
"
Azari (B), borrachera"
A.
Cf. AZERI-LARRU.
4.
"
Azari, tormenta (V-ger)"
Garate Cont BAP 1949, 355. Cf. AZERIAREN EZTEIAK.
AXERI .
(Variante palatalizada, con o sin valor expresivo).
a)
(V-gip, G-bet, AN-erro-5vill, L-sar, BN, S, R; SP, Deen I 163 (axiri), Urt Gram, Lar, Arch VocGr,
VocBN, Gèze, Dv, H; haxeri S; Ht VocGr 415, Dv, 6; haxei S; axei G-nav, S; axari G-azp-goi-nav, AN, Sal, R; Lcc; axai G-nav, AN-araq; aixeri V-gip; aixari V-gip; aixei V-gip; aixai V-gip;). Ref.: A (axari, axei, axeri); Bon-Ond 143 (axari); VocPir 385 (axari); Lrq; AEF 1955, 141 (axari); Iz ArOñ (aixa/i), Als (axaiya), R 285 (axaria); Etxba Eib (aixerixia, axerixia); EAEL 91, 433.
"Raposa, axaria" Lcc. "Renard, raposo, zorra macho" SP. "Zorro", "raposa" Lar. "Renard" Urt Gram 21, VocBN, Gèze, Dv, H.
Tr. Empleada más por los autores orientales, en los que no parece tener valor expresivo; cf. Dv: "
hazeri, augmentatif de
haxeri".
Axeriari narrua edegi, baia azturak ez.
RG B, 59.
Axeriak manturioari, palabras
.
Ib. B, 27 (A 48 aizeriak
).
Oilo ebildaria, axiariak jaten du.
Saug 9 (O Pr 358 axeri-
).
Axeria predikatzen denean ari, gogo emak eure oilloari.
O Pr 551.
Axeria nehork borhostago eta hura oillo-ialeago.
"
Tant plus qu'on maudit le renard, d'autant plus il s'acharne aux poules"
.
Ib. 510.
Gisa hartan axeriak bere bizia salbatu zian.
Tt Onsa 68.
Axeriek badituzte bere zilhoak eta aireko hegaztiñek ohatzeak.
He Mt 8, 20 (Lç azeri
).
Axeria eta otsoa dira ballera batekoak.
Lar (.v. lobo
).
Oñatin azeria, edo aizaria, axeria, edo axaria diote, eta orrela eskribitu bear da.
Cb EBO 25 (propone la s alta para notar vasc. x
).
Lothu zituen, buztanetik, hirur ehun axeri, birazka.
Lg I 227.
Platon filosofoak dio holako haurrak milatan axeriak ta otsoak beno nekezago diradiala mantsotzen.
Egiat 262.
Eta agián [olloa] sentitu axáriak, ta eramatendú béra ere.
LE Urt ms., 116v.
(s. XIX)
Axeri bat ialki zen oihanen artetik.
It Fab 258 (versos en dialecto labortano).
Gosia zien handia, / Gose ments ezpeita haxeria.
Arch Fab 147.
Axeriek badituzte zilhoak, eta zeruko xoriek habiak.
TB Mt 8, 20 (Ip axeri, Samper, Hual axari
).
Gathu bat eta axeri bat alegia bi saindu, / Behin debotki pelegriñ biak ziren partitu.
Gy 146.
Ardi zenbeit zirindu yaten axeriak, / Bainan hainitz hobeak zaizko oilokiak.
Hb Esk 234.
Bada non egin sare bat aski handia atzemateko azkon, hartz, otso, sathor eta axeri guziak.
Hb Egia 148.
Atzeman ditzagutzue mahastiak xahutzen dituzten haxeri ttipittoak.
"
Vulpes parvulas"
.
Dv Cant 2, 15 (Echn axeri>
).
Laster da axeria / ilkhitzen zuputik.
Zby RIEV
1908, 761.
(s. XX)
Axeri zar bat bainan ernia, / ladron eta ollo jalia.
LuzKant 25.
Eskua moztuta ere axeriak axeri gelditzen dira; ankaezurrak ausita ere otsoak beti otso.
Ag G 62.
Zazpi librako ollar txuriya / bart axariyak jan digu.
Noe 126.
Horra hor nun den / Axeri hori / Oilar bañori / Bristez ohartzen.
Ox 119.
Axeria da izitzen, / Bere xilorat hurbiltzen.
Etcham 201.
Basurdek, basahuntzek, axeriek, azkonek eta erbiek kalte haundiak egiten zituztela.
Zub 82.
Orregatikan axeri askok / baratza ontan jaten du.
MendaroTx 113.
Gogoan hartu zuen kapitainak, axeri enganatzailea urerat botako zuela.
Barb Leg 138.
Otsoak jan daut dotea / neurea, neurea; / axariak oila-koroka, / arratoinak tipula-korda.
(Canc. pop.).
Or Eus 21.
Gure txito orien ama, oilloa; / axariak moztu dio lepoa. Ib. 169. Axeriak atzeman, / loretan baitago gure maasti.
Gazt MusIx 187.
Otsoak badirela mendiaren bestaldean, otsoak, axeriak, hartzak eta lehoinak.
JEtchep 17.
(Fig.). Persona astuta, taimada. "Ori bai axeria! (G-azp, BN-arb), au da axeria, au! (G-azp, AN-5vill-gip), ori da axeria daukaguna! (G-azp)" Gte Erd 285.
Zoazte eta errozue axeri horri: huna, kasatzen ditut demonioak.
TB Lc 13, 32 (Lç, He, Dv, Ol, Ir YKBiz 292, Leon, Or, Ker, IBk azeri, Oteiza, Brunet azari
).l>
Baña, zeñek ez dakus orain garbi oso, / Bera ta zelan Txomiñ direan tranposo? / Agirian daukagu dirala aixeri, / Ez bata ez bestea lazurako erbi.
AB AmaE 245.
Zenbat bi zangotako / axeri holako!
Zby RIEV
1908, 761.
Orraitiok andriaren begirakunan ez zan izan giro; axeriaren jarkeria zirudian.
SM Zirik 27.
Egun, Eskualdunen aldi... ostikoaren ukaiteko, axeri ttipiago baten ganik!
Ardoy SFran 50 (se refiere al duque de Alba, comparándolo con Carlomagno)).
(Uso adj.).
Zala Fernando Amezketarra / sasi-letradu axaia.
MendaroTx 332.
(Como apodo). "Y otro llamado en bascuence Jaurrietako axaria" (Ae, 1598) ReinEusk 101. Cf. AEF 1924, 107: "A los habitantes de Idiazábal llaman por mote axariik".
Ezagutu nituan umekondo trakets bi, Manueltxo ta Joxeren idekoak gutxi gora bera. Axeri ta Otsoko esaten zioten.
Ag G 60.
b)
(axari AN-gulina, Ae). Ref.: A Apend; Inza RIEV 1928, 151. Hijo ilegítimo (en especial de clérigo). "Le decía [...] a la dicha Catelina [...] axari, axari [...] en este Reino se acostumbra llamar las hijas de clérigos raposos" (Pamplona, 1538) ReinEusk 31. "Diciendo en vascuence axeri" (Pamplona, 1543) LexHNav I 41. Cf. ReinEusk 142 (Ansoáin, 1652) "la palabra axari no se ha hallado [...] que en ningún vocabulario vascongado ni castellano quiera decir más que raposo, pero no hijo de clérigo").
c)
(R). Ref.: A; Iz R 400. "Semi-borracho" A. "Axari daun, está borracho; otso daun, está con borrachera muy fuerte" Iz R 400. Cf. supra (2).
AXERI ZAHAR.
v. AZERI ZAHAR.
AZERIA LARRUTU,
AXERIA LARRUTU.
"Axeriaren larrutzen ari da (BN-lab), está indispuesto a consecuencia de la borrachera de ayer, litm.: está despellejando el raposo" A.
AZERI-AMA,
AXERI-AMA.
"Aixal-amia, zorra madre" Iz ArOñ.
AZERI-AR,
AXERI-AR
(aixal-ar V-gip ap. Iz ArOñ (sin trad.)). Zorro macho.
AZERIARENA PASATU.
"Aizerixana pasau, lanbroarekin konturatu gabe busti. Azkenian, eztiardualakuan, aizerixana pasau bia jakuk" Elexp Berg.
AZERIAREN BODA (AN-gip).
"Arco iris doble" Bähr ArcGp 397. Cf. AZERIAREN EZTEIAK.
Eguzkia eta euria, azeriaren bodak.
(AN-gip).
EZBB
I 89.
AZERIAREN EZTEIAK (azeariaren esteiak SP),
AXERIAREN EZTEIAK (BN-baig; axeriain ezteiak BN-ciz),
AXERIEN EZTEIAK (axarien ezteiak L-ain, R, S),
AXERI-EZTEI (axeri-eztai Hb)
Ref.:
A (
azari
);
Satr VocP (
axeriaren ezteiak
);
Gte Erd 10
.
"Les noces du renard (quand le soleil est beau et qu'il pleut)"
SP.
"Intervalle de soleil pendant une pluie prolongée"
Hb.
"Se dice cuando llueve con sol. También cuando sale el sol inmediatamente después de una tormenta"
Satr VocP.
Cf. EZBB I 89: Eguzkia euritan, azariak eztaitan.
v. AZERI-BATAIO, AZERI-BODA.
AZERIARI KONFESATU,
AXERIARI KONFESATU.
a)
"Axeriari kobesa, découvrir son secret à un homme qui en tirera avantage" Hb.
b)
"École buissonière" Hb.
AZERI-HARRAPATZAILE,
AXERI-HARRAPATZAILE
(axari-a. G-goi; aixal-a. V-gip). Ref. AEF 1955, 163; Iz ArOñ (aixal-). "Experto [en cazar zorros] (axariarrapatzalle), el cual los mata por medio de venenos (G-goi)" AEF 1955, 163.
AZERI-ARRASTO,
AXERI-ARRASTO.
"Aixal-arrastua" Iz ArOñ.
AZERI-ARTE.
Trampa para zorros.
Azken hau orobat azeri-arte batean hatxemana izanik.
Larre ArtzainE 106.
AZERI-HARTZAILE,
AXERI-HARTZAILE.
"Aixál-artzailla bat, un cazador de zorras" Iz ArOñ.
Lenengo, pranzes azeri artzalle oni, ta gero kiputzari.
Mg PAb 156.
AZERI-HARTZE.
Caza de zorros.
Baña zeure azeri artzeiaz aztu zara.
Mg PAb 167.
AZERI-BATAIO,
AXERI-BATAIO.
"Axeri bataioa (euria ta eguzkia batera) (AN-5vill), hara azeri bataioa! (AN-gip)" Gte Erd 110. v. AZERIAREN EZTEIAK.
AZERI BATU.
"Aizeri batzen, ehizatutako azeria aldean hartu eta etxez etxe diru eske. Antzinako ohitura. Markiko Tomas etorri da aizeri batzen" Elexp Berg.
AZERI-BELAR.
"Azeri-belar (BN-baig), espadaña, cola de caballo (hierba)" A. "Aizeri-bedar (msLond), amaranto, vulg, cola de zorro" Ib. v. AZERI-BUZTAN.
Eta besouts, eta magala bilduki gazta-zumitzak garbitzen ari zen azari-belarrarekin.
Or Mi 50.
AZERI-BIDE,
AXERI-BIDE (S-saug ap. Lh).
"Chemin écarté, chemin des amoureux" Lh.
AZERI-BURU,
AXERI-BURU.
Cabeza de zorro.
Ezkondu nintzan orduan fraka zuriak nituan, / axelburua pasa liteke aien atzeko zuloan.
(V-gip).
A EY IV 36.
AZERI-BUZTAN (V, G-to, L, BN, S; hazeri-b. Dv; azari-b. G-azp-goi),
AXERI-BUZTAN (G-nav; Urt, H; axei-buztan G-azp; Alth Bot 18 A; aixelbuztan V-gip; aixelbuzten V-gip; aixerbuztan V-gip; aixalbuztan V-gip).
Ref.: A; A Apend; Arzdi Plant1 (azari-b.); AEF 1924, 107; Ond Bac 404; Satr CEEN 1969, 173; Elexp Berg (aixelbuztan); ZestErret (axei-buztan). Cola de caballo (planta gramínea). "Alopecurus" Urt I 535. "Prèle (queue de renard)" H. "Equisetum, cola de caballo" Arzdi Plant1. "Espadaña, cola de caballo (hierba)" A. "Azari bustan, cierta hierba o planta (Bakaikua)" Garbiz Lezo 193; cf. Ond Bac: "Tiene que ser azeri (o mejor axeri) buztan, y significa 'cola de caballo'".
Aise da belharretik ezagutzea ur sobera duen tokia, ezen han heldu dira ihia, goroldia, axeri buztana, eta asko belhar balio gutiko.
GAlm 1946, 21.
Azaribuztana "cola de caballo" egosi eta aren ureekin kentzen da aidea .
(G-goi).
Arin AEF
1980, 63.
AZERI-BUZTAN-BELAR,
AXERI-BUZTAN-BELAR
(BN-baig ap. Satr VocP; -belhar Urt). "Alopecurus" Urt I 535. v. AZERI-BUZTAN.
AZERI-DANTZA (
azari-dantza G-goi-to),
AXERI-DANTZA (AN-gip, BN-baig).
Ref.: A (azari-d.); VocNav (axeri-d.). "La azeri danza [...] se hace sueltamente, dejando los varapalos. Vístense ridículamente y tienen sus sones particulares" Lar Cor 236. "En Ernani es usual la axeridantza <ache->, danza del zorro" Humb RIEV 1924, 299. "Una de las figuras del baile popular aurresku, en la cual todos los de la cuerda bailan alternativamente" A. "Consiste en lo siguiente: una fila de mozos, asidos con su mano izquierda a una soga de 20 a 25 metros y llevando en la diestra unas vejigas (o maskullis) infladas, van golpeando con éstas a todo el que encuentran en su camino [...] (Goizueta, Arano)" VocNav. "Canción y danza típicas de Valcarlos" Ib.
Azeri dantza onen izena txit oker endeglatzen [sic] edo konprenditzen dute Gipuzkoatar geienak; zergatik izen bera esaten dioten, arako gizon dantzaetan guziak bat banaka zortzikoa dantzatuaz aurre aldetik atzerontz igaro oi diraden dantza mota ari. Azeri dantza egiazkoa egin oi da diakinde edo funzio aundiak bukatu ondoan, eta iñauterietan. Dantza mota onekin irteten da erriko gazteria batserri [sic] etxeetara ollaisko, lukainka, solomo, arraultza eta beste zenbait jan gauza, urtearen sasoiak dakarzienen billa.
Izt D 105s.
Aurreskuko sokan joatea oso erreza da, azari dantza besterik ez.
Lab EEguna 94.
Izenak berak dion bezala, oillo-eguna da biltzez. / "Azari-dantza" esan zioten / giputzek beren izenez.
Or Eus 174.
Eta ojuka dijoala, axeri-dantzaren jauziak ematen ditu, ta otsoenak, eta akerrenak...
Eston Iz 110.
v. tbn.
axeri-dantza: LuzKant 23.
AZERI EGIN,
AXERI EGIN (Hb ap. Lh).
Hacer novillos. "(Hb), faire école buissonière" Lh (en el ms. de Hb que hemos consultado aparece "école buissonière", pero esta trad. parece referirse a axeriari kobesa).
AZERI-EME ( (Lar)),
AXERI-EME
(Hb; axeleme V-gip; aixal-eme V-gip). Ref.: A (axeleme); Iz ArOñ (aixal-eme). Hembra del zorro. "Zorra, azeri emea" Lar.
Arrapatu guretzat azeri-emeak, / azeri-eme txikitxoak.
"Vulpes parvulas"
.
Ker Cant 2, 15 (Echn axeri ttarrak, Dv haxeri ttipittoak, Ol azerikumeak).
AZERI-EZKONTZA (
azari-ezkontza B),
AXERI-EZKONTZA (G-goi).
Ref.: A; A EY III 310, 342. "Azari ezkontza [...], boda de raposos. Llámase así el momento en que a la vez luce el sol y llueve" A. v. AZERIAREN EZTEIAK.
AZERI-FESTA,
AXERI-FESTA
(axeri besta Hb). "Intervalle de soleil pendant une pluie prolongée" Hb.
Bazterretan axeri pesta da: athertu orduko, berriz euria haste.
Ox GH
1923, 163.
AZERI GALDU,
AXERI GALDU.
Quedarse en cero, perder sin conseguir ningún tanto (?).
Ba, gizona, 13 eta 2. Eta gutik egin du ez badute axeri galdu.
Herr 10-7-1958 (ap. DRA
).
AZERI-GIDER,
AXERI-GIDER.
"Axari-kiderra, el murciélago (AN-ulz)" Iz IzG.
AZERI GORRIAREN ERITASUNA,
AXERI GORRIAREN ERITASUNA.
. "Axeri gorriaren eritasuna, envidia (BN-baig, Gatxitegi)" DRA.
AXERI-KENTE.
"(S-saug), gent de renard" Lh.
AZERIKO.
Para (cazar) zorros. "Ihiziko, erbiko, axeriko, lumako... zakurra (BN-arb)" Gte Erd 268.
AZERI-LARRU,
AXERI-LARRU.
a)
Piel de zorro.
Haxeri larru bat jauntsirik.
Arch Fab 123.
Azeri-larru baten erdiya / dauka lepuan jarriya.
Tx B II 35.
b)
"Axeri-larru (BN, S), borrachera" A. Cf. AZERIA LARRUTU.
AZERI-MAHATS,
AXERI-MAHATS.
a)
(V, BN-baig, Sc ap. A; azari-mats Lar, Lcq A), AXERI-MAHATS (Hb). "Uva de raposa" Lar e Izt C 41 (en una lista de plantas). "Espèce de morelle" Hb. "Arbutus uva ursi, gayuba" Lcq 113 ( A). "Solanum dulcamara" Ib. 124. "Paris quadrifolia" Ib. 161. "Uva silvestre" A.
b)
(BN-ciz), AXERI-MAHATS (S; Dv, H; haxeri- Dv). Ref.: A; Lh (axeri-). Nombre dado a diversas variedades de uva. "Cépage noir" Dv. "Une espèce de cépage" H. "(BN-ciz), la mejor uva escogida para vino" A. "(S), raisin blanc très savoureux" Lh.
AZERITAN.
Cazando zorros.
Afizio aundia zuan erbitan da azaritan.
JAzpiroz 38.
AZERITARA.
A cazar zorros.
Osaba Braulio eta biok Lartera gatxezik azaritara.
JAzpiroz 137.
AZERI-TORNU.
Zorrería, astucia, jugarreta. "Il fait le renard, azeri tornu egiten du" SP s.v. kokatzea. En DRA se intrepreta erróneamente azeriatasun.
AZERI-TXAKUR (V-m),
AXERI-TXAKUR
(aixal-txakur V-gip). Ref.: A (txakur); Iz ArOñ (aixal-). "[Perro] para coger zorras" Iz ArOñ.
Orra non datozen / iru azeri-txakur, / orra atadian / lasterka lau oñean.
It Fab 71.
AXERI-TXORI.
"Chenalopex, antzartxória, axeritxória" Urt IV 469.
AZERI URDIN.
Zorro polar. "Isatis" T-L.
AZERI ZAHAR (BN-lab; azeari zahar SP),
AZERI ZAHAR (
aixal-zaar V-gip).
"Azeari zaharra, vieux renard, hombre astuto" SP. "Aixal-zaarra, zorro viejo" Iz ArOñ. "Azeri zaharra! (BN-lab)" Gte Erd 285 (s.v. (zer) tipo da hau!). (Sólo incluimos ejs. en sdo. fig.).
Azari zar bat badabillela / anka-biko aguria.
PE 82.
Nire dirubekana eldu dan azeri zarra... nor ete da bera?
Kk Ab I 102.
Espetxe (kartzela) nagositik etorran azeri zarrak laster igarri eban.
Ib. 6.
Axeri zaharrak [=Napoleonek] etsaiaren lurretan sartzeko etzuen maldarik igan nahi izan.
Zub 126.
Azeri zar soil batek / ainbat malizia; / puntu biz irabazi, / ondo merezia.
MendaroTx 417.
Bazkun onetako ordezkariak azeri zarrak dira-ta, euren asmuak, lenengotan beintzat, erdiz-erdi baño eztabez agertzen.
Eguzk GizAuz 125.
Benaz eta erdi betozkoz egoan Tutulu, azeri zaarraren antza, artean galdurik ez ebalako.
Erkiag BatB 32 (cf. el refrán citado en Mg PAb 122: azeri zaarrari ulia juan, baña antza ez).
Axari zarra izanda, ura atzetik etorri ta ikusi aingerea paketetik ateratzen ari zala.
JAzpiroz 152.
AZERI-ZATOLA
(B ap. Satr CEEN 1978, 207). Trampa para cazar zorros.
AZERI-ZEPO.
Cepo para zorros.
--Zer ipiñi ete yok barruan? --Azeri-zeporen bat, iguel.
Kk Ab II 119.
AZERI-ZOPA,
AXERI-ZOPA (
axari-. G-azp).
"Veneno [para zorros] muy activo, al que llaman axari-zopak (sopas para zorros)" AEF 1955, 141.
AZERI-ZULO (Lar),
AXERI-ZILO
(Foix ap. Lh; -zilho Hb; haxeri-xilo Dv). "Zorrera" Lar. "Gîte de renard". Dv. v. azeritegi.
Bidea zalu eginik, / axeri-xiloan jadanik.
Etcham 202.
Azeri-zuloaren txoko illunenataraiño sartu.
EG 1968 (1-2), 68.
Sasipe, bidetxigor ta azeri-zulo guziak ezagutzen bainitun.
Ataño
TxanKan
67.
ITXAS-AZERI.
Zorra marina (especie de tiburón). "Alopecias, itsas axéria" Urt I 535.