(gral.; Lcc, IC 442r, SP, UrduñBerb 396, Urt III 401, Ht VocGr, VP 6r, Lar, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H, Lcq 51, Alth Bot 6)
Ref.:
A; VocPir 619; Bon-Ond 149; Lrq; Iz Als , Ulz ; Etxba Eib (asia); CEEN 1971, 354; Holmer ApuntV ; Elexp Berg ; Gte Erd 252. Berza, col."Berza, azea"Lcc.
"Chou"SP, Ht VocGr, Arch VocGr,VocBN, Gèze y H."Aza ta porru, xan eta dolu (R-uzt, Sc)"A.
Duvoisin añade una var. az, que da como guipuzcoana, y de la que es el único testimonio (si exceptuamos compuestos como az-azi, etc.). Azak bano lehen zopak jan ditu. Saug 5.
Duenak azer biper. "Il n'y a que celui qui en a, qui mette du poivre sur les choux de son potage".OPr 120 (Saug 8 duianak).
Ebetsi ote deban edo oostu <hoostu> fruturik, azarik edo berdurarik. OA 165.
Lapiko ustel bat, arbiz, azaz, txongoz, birikakiz, hitz batean, zadura baduraz betea. LarDT CCIV.
Ereintzen badu batek bere baratz-lur maneatuan, egiten dela aza-girorik [='especie de berza'] andiena bezain andia. MbIArg I 209.
Jan daikela gabaz nai beste salda, arto ta aza. CrIc 106.
Gure lapikoko arbi, aza, ta okela zantarra urre biurtuko jako bere auan. MgPAb 73.
Lapikuan dagoz urdai ta zezinaz eginiko azaak. Ib. 104.
Emendik artuko ditue artoburuak, andik balak; emendik azak, andik beste gauzaren batzuek. AA II 175.
Eztauko, ez, orain yana / ezta aza baten orria. ZavFab,
RIEV 1907, 530.
Egun oro narama / plazara berekin, / aza, porru, tipula / eta letxuakin. ItFab 128.
Kiskaltzen ditu Erriberako baratzeetan arkitzen diran aza guztiak. IztC 158.
Zertako jorratzen ditugu azak, arthoak eta bertze asko?DvLab 77.
Emaiten duzularik aza ere xehaturik. ECocin 21.
Epherrak azekin. Ib. 14.
Gure etxeko azak jaki onekin ederki gozatuta jaten ditugu. ZabGabon 70.
Zeiñek etedauko gatz geiago: bazkaritako aza buru-bageak, ala nire senar buru-arin onek?ABeinB 46.
Emaztea etxe-zain, aza jorran ari. HUZez 71.
Thipiña handian edükiten die bethi behar thenoreko zopa hunik, ilhar, lür sagar eta aza ausarkiekin. ArmUs 1899, 44.
( s. XX)Norbaitek besteren baratzatik azarik arrapatzen badu. EtxegRIEV 1908, 116.
An ibilli zan batera ta bestera, sagar, madari, gaztaña, aza, porru ta salduten zirean gauza guztiak ikusten. EchtaJos 292.
Azak berea kirtena, ta aritzak bere arikoa ezpala. AgG 235.
Eltzekada bat aza izugarrizko platerean itzuliaz. Ib. 228.
Loraza eta azak ere hemengoak bezalakoak. ZerbMetsiko 325.
Biharko zer dion hunen zorroak / Jakinen du aza baten erroak!Ox 183.
Eta horra, azari oharturik eta hartaz gutiziaturik, heldu zaizkotela bide-bazterreko hiru ahuntz alimale. BarbLeg 137.
Andre agurgarriak / amets etxekoia du min: / azâk eta tipulak, / udare, marrubiak, / arrautz-oillo ta urde... "zikin". LdiUO 42.
Azaren orria asi baratzan leguntzen, / arrak zain eta zulo ziriztu baitzuten. OrEus 273 (v. AZA-ORRI).
Tripan izigarriko guduak ari zaizkon: arnoek ezin elgar-adi, ilhar-xehea lur-sagarrari aintzindu nahi, oilakia atzarkiari, gasna eta kafea azari...LfMurtuts 27.
Atsaldean, biar aza landatzeko apaintzen dut lurra. OrPoem 522.
Eltzekoa, urdai, odolki ta lukainka muturrak nahasian eta aza lagungarri. EtxdeJJ 53.
Aza-porru ta bei batek emoten eutsan esneagaz, erregiña bat bera baiño be zoriontsuago bizi zan. BilbaoIpuiB 189.
Gero aza-jabia, ikusi ebenian aza aundia falta zala, esaten jardun zan. AndAUzta 99.
Zuk ekarri azak eta porruak, perejil-pixka bat ere bai. Salav 19.
Bizi amesak, eta jan azak!NEtxLBB 135.
Aza, berdin tripan edo bizkarrean.EZBB I 53.
Zopa, garbantzua urdai ta txorizoarekin ondo egosia, azak gaiñetik. JAzpiroz 36.
Aza edo koliflorarekin egiten duten eztia. Ostolaiz 142.
v. tbn. Echag 174. Azc PB 92. PE in Tx B 107. JanEd II 80. Alz Bern 60. Anab Poli 80. Larre ArtzainE 308.
azpiadiera-1.1
"Kori azen petik zopen elkiten ari dun (Sal), ése está averiguando con mucho disimulo lo que pasa, lit.: está sacando sopas de por debajo de la berza"A.
"Aza petik zopa jale, intrigant faissant habilement ses affaires"Premorena 4.
Azen peti zopak iain'tu. "Il a mangé la souppe par dessous le chou qui la couvrait. Cela se dit, quand un domestique ou quelque autre, duquel l'on se fie, fait supercherie".OPr 43 (Saug 4 jan ditu).
Ba hi beti bezala, aza petik zopa jale; gure goiti-beiti guziak aitari salatzen dituk. Othoizlari 1958, 166.
Dena jukutria tzar, azen azpitik zopa jale, harria bota eta eskua gorde. EtchebMGaric 26 (ap. DRA).
azpiadiera-1.2
"Azearen azpiko orriak eztira orrek, esas cosas no son de poca importancia [...] (V-ple-ger), azearen berengo orriak"A EY III 302."Aziaren barrenengo ostrua ez izan, pertsona bat, bere ustez, oso inportantea izan [...]. Ez pentsau ori, bere ustez, azian barrenengo ostrua dala"Elexp Berg. "Esapide honetan azaren barrenengo hostoa ezdeustzat hartzen da" Ib. Egia esateko, sofistok etziran azaren azken orrietarik. ZaitPlat 151.
Au ez dek azaren azken orria izango. (G-goi). EZBB I 49.
Ez da azaren barreneko orria.(G-goi). Ib. 108.
azpiadiera-1.3
"Ori ezta geratuko azearen azpian, ése es muy resuelto (V-m)"A EY III 222.
azpiadiera-1.4
"Azak eta porruak guztiak daroaz orduak, berzas y puerros, todos los lleva la hora (V-ger)"A EY III 178.
azpiadiera-1.5
Bero denak itzala batre ez du gaixto, / Handik atera zira aza bezein fresko. Oxalde( inAstLas 73).
azpisarrera-1
AZA ALDATU.
"Azaldatu (G-to), trasplantar berzas" A.
azpisarrera-2
AZA-ARTE.
"(S), carré de [choux]" Lh.
azpisarrera-3
AZA-HAZI(-azi S, R-is). Ref.: Lh; Iz R 402. Semilla de col. Aldareko Sakramentuaren itzal edo Mana hura zen, az-azia edo azaren bihia baño gauza txikiago edo zeago bat, edo begien ninien erakoa. MbOtGai III 306.
Kurri beera, gari-azi; kurri gora, olo-azi. Emaztekia: erin zan baratzean azazi. (R). AEY III 296.
San Matias, erein badek aza-azia, bilduko dek aza aundia. EgutAr 1956.
(ap. DRA)
azpisarrera-4
AZA BELTZ.
"[Berza] de invierno, aza beltx" Mdg 146. "Aza baltz (V), berza negra" A.
azpisarrera-5
AZA BERDE(V-ger-gip; Lcq). Ref.: A (aza); Etxba Eib (asa-berdia). "Brassica oleracea var. acephala, con tallo rollizo, alargado, con hojas extendidas y flores en panoja: cast. col o berza común" Lcq 51. "Berza verde que se da a los animales" A. "Repollo común, berza" Etxba Eib. "Kazolakarat aza berde aitai afaitako" Iz Als s.v. kazola. Aza berdeak. [...] eskatzen du jorra asko. GipNek 1905, 42.
AZA-ILAR(azillar B, L-ain; aziler B). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Potaje de berzas y habichuelas" A. "Alubias con berza. Gaur bazkaltzeko aziler" Izeta BHizt2. "Azilerra ona da" Ib. Aza ilharrak dire Saran aiphatuak; / Hetaz dire egiten gorphutz hanpatuak. HbEsk 119.
Neri bada aza-illarrak geruago ta obiago iduritzen zaizkit. SorBar 78.
azpisarrera-12
AZA-IPURDI.
"Aza-eperdi (V), troncho de la berza" A.
azpisarrera-13
AZA-ITSU.
"Azütsü (S), chou avorté" Lh.
azpisarrera-14
AZA IZUR.
"Azizurra, chou frisé" FIr GH 1930, 434.
AZAK EMAN.
"Azak eman, fastidiar a uno; litm.: dar berzas (G)" A EY III 290. Astigarragako Tomasak, / orrek eman dizkigu azak!NEtxLBB 396.
azpisarrera-17
AZAK ETA PORRUAK JAN (V-m).
"Igarri ezin duenak ematen esan oi du Gipuzkoan, Bizkaian alderik geienetan izten. Lekeitio-ondoko Murelagan onen ordez azak eta porruak jan ditut entzuna dut" A EY III 378.
azpisarrera-18
AZA-KIRTEN.
(aza-kerten V-gip). a) "Asa-kertena. Pie del repollo" Etxba Eib. "Azakertenak bakarrik agiri die ortuan" Elexp Berg s.v. kerten. Cf. los refranes citados por Moguel: aziak, beria kirtena, ta aritxak bere erikua ospala (PAb 121) y aziak beria kirtena, ez dau gizonak izan biar urtena (ib. 50). b) "Torpe, bruto, inculto. Kalekua izan arren, asa-kerten galanta urten dau mutil orrek" Etxba Eib.
azpisarrera-19
AZA KIZKUR(AN-5vill). "Brassica oleracea var. capitata alba [...]. Subvariedad de la misma rubra, cast. lombarda [...] en esta comarca Aza-kizkurra, que quiere decir berza rizada, y viene de kizkurra 'rizo'" Lcq 51 A.
azpisarrera-20
AZAK JO (V-gip).
"Ziria sartu, jukutria bat egin. Orrek jo jostak neri azak" Elexp Berg.
azpisarrera-21
AZA KOBATU.
"Aza kobatuak, choux cabus" SP. v. azakoba (2).
azpisarrera-22
AZAK ONTZEKO;
AZEN ONTZEKO.
Para colmo. Eta ez ote zen ere, azen ontzeko, Espainiako gerla hor denen artetik. LarreArtzainE 121.
Ustegabeko buruhauste ere ba azen ontzeko, hala nola udako bero handien gatik piztu eztabada samin horiek!Herr 6-11-2003, 8.
Baina hara nun, ondar azak ontzeko, beste zurgin bat ere auzitaratua dela. Herr 30-6-2005, 1.
azpisarrera-23
AZA-KOZINA.
Potaje de berza. Hunen alderat egiten dakot gure gizonari aza-kozina bat ahal bezen ona. HUZez 185.
azpisarrera-24
AZA-KOZKOR.
"Azakozkor (BN-baig), rastrojo de la berza" A. Orren eduko buru astuna baiño naiago dogu lepo-ganean aza-koskor bat euki. AEzale 1898, 45b.
azpisarrera-25
AZA-LANDARE.
azpisarrerakoSense-25.1
a)(L-ain; aza-landara V; -ea det. SaraskHizt 22; aza-lantare S, R). Ref.: A (aza, azalandare); Iz R 402; Etxba Eib (asa-landaria). Planta de berza. Artzain oni ez nondik eta andik alabearrak ekarri zion burura, azalandare erdi igartu oek txabola inguruan landatzea. IztC 156.
Txori orrek ondatzen ditu bazter guztiyak. Aza-landare, aza-lore, erresauak, denak. SorBar 29.
azpisarrerakoSense-25.2
b)Nombre de una danza.
Azalandarek ditu 2 zatitan 35 puntu. Zati biak jotzen dira biña aldiz, baita dantzatu ere, eta datoz dantzatu bearrak 70 puntu, modu onetan. IztD 113.
azpisarrerakoSense-25.3
c)"(B), juego de niños, que consiste en imitar los ademanes del delantero" A.
azpisarrera-26
AZA-LAPIKO (V).
Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. "(Vc), puchero de berzas" A. "Asa-lapikua, hervido de repollo. Asa-lapikua, bada odolostiagaz, saietzkixa, lukainkia eta urdaixagaz, asegarrixa; ez ostian" Etxba Eib. "Gero Gabonetako jatordua be izete zan ba garbanzua txorixuakin, da odolostiakin aza-lapikua" Elexp Berg. Katillukada bi salda aurretik, esteria oneko aza-lapikoa, urdai ta okela gazituaz gozatua. ABeinB 45.
azpisarrera-27
AZA-LEIKO.
"Azaleiko (AN-gip), potaje de berzas y habichuelas" A. "Potaje (AN-gip)" A Apend.
AZA LORETSU (Lar, H).
"Coliflor" Lar. "Azaloretsua, coliflor" Izt C 41 (en una lista de plantas). "Chou-fleur" H. Lcq (51) lee erróneamente a Lar: "Azalorestua (D. T.), de aza 'berza', lorea 'flor' y estua 'apretado'". v. azalore.
azpisarrera-31
AZA MIN.
"Azamiña, zabila, zabida" Izt C 41 (en una lista de plantas). "Aloë" Hb. Cf. Lar: "Zabida, zabila, lo mismo que acíbar [...]. Díjose de [...] azamina, berza amarga".
azpisarrera-32
AZA-MUSKAR.
"Aza muskar, la parte del tallo de una col, berza, etc." Zubk Ond s.v. muskar.
AZA-HOSTO(VocBN (s.v. hosto); azosto AN-ulz, S; SP; aza ostro G-azp). Ref.: Lh; Iz Ulz; Gte Erd 247. Hoja de berza. "Feuille de chou" SP. "Azóstua, la hoja de berza" Iz Ulz s.v. ostua. v. AZA-ORRI. Etzaie eman bear azostorik, zeren ematen diolako aragiari txit gusto gaiztoa. ItDial 99 (Dv aza hosto, Ip aza osto; Ur aza orri).
Aza-osto bat edo bertze, nik arrapatzen nuen. Gy 60.
Gizentzen badaude ematen zaiote artalia, eta bestela, aza-ostua ta ur zikiñ pixka bat. SorBar 102.
Hunek iduri duela baratzeko xenila batzu, zoinek zikhintzen eta gastatzen baitituzte hunkitzen dituzten aza hosto eta bertze gauza guziak. ElsbFram 148.
Baratzean iragaitearekin [...], aza-hosto handi bat hartzen du gelariak. BarbLeg 136s.
Axuri, Apez, neskame, azosto eta auntzak. OrEus 53.
Aza-osto egosiakin eta iriñakin egin diet gaurkoa. TAgUzt 111.
Gure andreak bi aza-ostro naikoa dizkik, bi pamili betetzeko. NEtxNola 22.
Baratzatik aza-ostroa ekarri.AZink 38.
azpisarrerakoSense-39.1
"Metaforikoki, norbaitek belarri handiak dituela adierazteko. Horrek dazka asa-ostruak!"ZestErret.
azpisarrera-40
AZA HOSTOKAKO.
"(Lc), berza de troncho alto" A.
azpisarrera-41
AZA HOSTOKATZEKO.
"Aza-hostokatzekoa (BN), chou qui ne pomme pas, et qu'on emploie en feuilles" H.
azpisarrera-42
AZA-SALDA.
Sopa de berza. "Aza-salda ederrik arturik zaude, está usted (como quien ha) tomado buenos caldos de berza (G-to)" A EY III 266 (referido a una persona corpulenta). Aza-salda naikoa izan âl duzue!OrEus 28.
azpisarrera-43
AZA-SALTZAILE(Lar, Añ). "Verdulera" Lar y Añ. "Bercero" Lar.
azpisarrera-44
AZATAN(Cocinar, etc.) con berza. Zortzi arbi buruk, amabi zuriko edo iru lauko. Azatan koipe ta guzti, bost lauko. MgPAb 73.
--Zer egiten diek bada [eperrai]? --Azatan egosi-ta jan, jauna
. ZabGabon 70.
Azatan egositako ollagorra baño jaki oberik eztala. AgG 349.
Urdai-puskaren bat azatan egosia. JAzpiroz 134.
azpisarrera-45
AZA-TRONTXEL.
"(V-ple), troncho de berza" A.
azpisarrera-46
AZA-TRUKUTZ.
"(V-ger), troncho de berza" A. Ekarri eben oiturazko salda, patata, aza-trukutz, sebo bildriz batzuk. Gerrika 102.
azpisarrera-47
AZA-TRUXA.
"Aza-truxa (BN-bard)" Dv (sin trad.; 'troncho de berza'?).
azpisarrera-48
AZA-XIMA(BN-baig ap. A; Hb, H; azazima Lc ap. A). "Tendre rejeton de chou" H. "Renuevos. Aza-xima (BN-baig), renuevos de la berza" A s.v. xima.
azpisarrera-49
AZA XIMATS.
"Chou à cimes" Hb.
azpisarrera-50
AZA-ZANGAR.
"Pied de chou" Hb.
azpisarrera-51
AZA-ZANGO(L, BN, R; azazanko S; azazankho S). Ref.: A; Lh. "Troncho de berza" A. Aza-zango luzeak ere goiti ari dira, ostoak ja harat hunat dilindan paratuak. Eskual 14-2-1912, 2 (ap. DRA).
azpisarrera-52
AZA-ZOPA.
"(Hb), garbure, soupe aux choux" Lh.
azpisarrera-53
AZA ZURI(gral. ap. A; Añ). "Repollo" Añ. "Berza blanca" A. Suaren aurrean ikusten zan berriz marmita aundi bat, eta aza zuriak bol bol egiten zuten. ZabGabon 33.
Zazpiretako dana zegoan gertu: aza zuria ederki bigunduta, bakallaoa saltsa gorrian, besiguak erreta. AgG 228.
Lapurdiko "eltzekari" gozua, aza xuri, porru, ozpin-belar eta piper gorriz egiñikakoa. LhYol 21.
Errazu, Pekotxeko Joanes leihotik erori omen da zien baratzerat ta zango bat hautsi omen du. --Alo... ez ahal ditik ene aza-xuriak lehertu!Egunaria 14-8-1961 (ap. DRA).
azpisarrera-54
AZA-ZURTOIN (H; -zurtuin SP);
AZA-ZIRTOIN (H);
AZA-ZURTEN.
AZA-ZURTEN. Troncho de berza. "Couton de chou" SP. "Chou dépouillé de ses feuilles" H. v. AZA-KIRTEN. Ni aza-zurten batzuk yaten niarduen gosaritako. "Ciertos tronchos de berzas".OrTormes 75.
azpisarrera-55
AZA-ZUZTAR.
"Aza-sustar (V-oroz-arr-ple-m), troncho de la berza" A.
azpisarrera-56
AZEN ONTZEKO.
v. AZAK ONTZEKO.
azpisarrera-57
BITORIAKO AZA (V ap. A).
"Berza verde que se da a los animales" A.
azpisarrera-58
GALLEGO-AZA (V ap. A).
"Berza verde que se da a los animales" A.
azpisarrera-59
KUKULU-AZA.
"Kukulu-aza (V), muy blanca, se planta con los rastrojos" A.
azpisarrera-60
OLIO-AZA(V-gip (olixo-); Lar, Hb). "Berzas cocidas con aceite" Lar. "Aintxinan, Gabon-gabeko afai tipikua: olixo azak eta bakillaua saltsan" Elexp Berg. v. azolio. Atera zuan Iñaxik burruntzali batekin olio-aza. ZabGabon 49.
Lenengo dator orio-azea / ondo egosi ta bigunik.AzcPB 92.
Olio-azak gal-galean daude. NEtxAntz 122.
azpisarrera-61
TXAKUR-AZA (V-m ap. A).
"Berza verde que se da a los animales" A.
azpisarrera-62
UR-AZA.
Lechuga. Murciako ur-aza bat. OrTormes 105.
azpisarrera-63
ZALDI-AZA.
Zaldi aza edo col caballar izendatzen danak eman ditu hektareako 48.200 kilo. GipNek 1905, 42.