Etim. Tal vez relacionado etimológicamente con arreta.
sense-1
(Lar; -th-L, BN, S; SP, Urt, HtVocGr 425, Lecl, ArchVocGr, VocBN, Gèze, Dv, H(L, BN, S)).
Ref.:
A;
Lrq. Cuidado, diligencia, atención, preocupación, responsabilidad."Artha, soin, souci, ansia, axola"SP.
"Artha, arrangura"SaugVoc.
"Accuratio, fiñézia, griña, ernetásuna, artha"Urt I 88.
"Aplicación, cuidado, atención","cargo","cuidado","tiento, miramiento"Lar.
"Soin, attention, application"H.
"Arta guziarekin egin zuen (BN-arb)"GteErd 204.
v. arreta, 1 ardura, arrangura (2). Tr. Propio de la tradición septentrional; aparte de Oihenart, quien en VocPo da artatzea como palabra labortana, hay sólo un ej. suletino en UNLilia (cf. Lç Decl ã 7r, que indica que artha no se usa en Soule ["artha, ansia, axola, arrangura"], y Lrq: "*Artha, soin, et *artathü, prendre soin de, ne sont plus usités [en S]"). Al Sur, solo hay un ej. de Ubillos. En DFrec hay 13 ejs., 10 de ellos septentrionales.
Mundu hunetako arthák eta abrastasunezko enganioak ithotzen duté hitza. LçMt 13, 22 (Dv mende huntako ardurek).
Ezen eztugula othoitz egitean gure buruez artha behar solament, baina gure hurkoetara-ere karitatez usatu behar dugula. LçIns E, 4v.
Aitatasunezko artha batez beillatzen baitu gure gainean. Ib. G, 2v.
Eztiezela iduki zor daroen fioa / Zerbi dezaten biziaz artha gabe Iainkoa. EZMan I 31.
Zeru gorak gehiago eztire higituren, / Ezen Aingeruek dute hekin artha utziren. Ib. 81.
O Iainko, zeiñak baituzu / gutzaz artha handia. EZNoel 137.
Ene bihotzetik athera dezadan artha alfer eta grina guzia. SPImit III 27, 4 (Ch artha).
Semea, etzarela kurios, eztarabillazula artha alferrik. Ib. 24,1.
Behar gare artha handiz gudu hartara preparatu. SPPhil 454 (He 458 artha eta lehia).
Iaunaren laudoriotan / zuten artha guzia. ArgDevB 128.
Haren artha dibinoa / zure arthak du pagatu. Gç 146.
Eta hala bat bederak behar lituke artha handirekin hastetik eritarzun horri erremedioak eman. Mong 593.
Zein axola guti eta artha aphurra izatu duten Eskualdunek bere Eskuaraz. ES 399.
Gure buruazko artha guziak eman behar tugula Jainkoa baithan. Ch I 17, tí. Ene semea, etzaren kurios eta eztezazula traba zure spiritua behar gabeko arthez. Ib. 24, 1 (Ip behar gabezko arrankurarik ez har).
Gure artharen azpian zuk ezarri ditutzun arimak salbarazi nahiz. CatLav A, 1v (V 2).
Halako ume bati zor ziotzon artha, amudio eta errespektu guziekin. Lg II 122.
Jesusek Piarresi eman zioen bere elizaren artha, Joannisi utzi zioen bere amarena. Mih 22.
Saindutzen gaituen grazia hura dela ene artha guziak galdeiten dituen ontasun bakharra. Ib. 258.
Nor da, Aurrari dotriña erakusteko arta, ardura edo kontua iduki behar duana?Ub 198.
Bilkhua hetan aurkhitzeko lehia eta artha berezi bat izanen dute kongreganistek. JesBih 411.
Nola baliatzen othe gare heien [aingeru begiraleen] arthez?Jaur 411.
Artzaiñaren arthen bidez."Grâce aux soins du berger".Gy 316.
Baso sakratuak / Fededunen arthekin, lurpez gordetuak. HbEsk 141.
Ikhusiko dituzunean zure aziendak [...] zure hauzoetakoak baino ederrago, ez dukezu orduan hartu dituzun arthez damurik. DvLab 230s.
Geroztik artha guziak zituelarik bere azpikoez, bildu zituen ontasun handiak emeki emeki eta egorri untziz Serresat. HbEgia 33.
Zenbat haurrek ihardesten diote aiten arthei? Zenbat haur esker gabe!Ib. 94.
Zure eta zure amaren ganik ez dut egundaino artha onik baizik ukhan. Laph 77.
Zein eder zure aldean / dagon Santa Luzia, / Garbitasunaren arthak / martir hil-arazia. ZbyRIEV 1908, 420.
Jaun Aphezpikuek artha berezi bat atxik dezatela herri guzietako jendeak eginbide hortan jarraikarazteko. ArbIgand 126.
Loa eta gainerako gorphutzaren artha guziak. JnnSBi 79.
Haren arta eta griña, bere artaldearen goiti-beheiti guziez!HUAurp 110.
Arta handirekin apainduz. Ib. 164.
Nola deitzen da Jainkoak gutaz duen artha hori?CatJauf 50.
Laborariak ez luke harrasien apaintzeko onetsi behar paperrik: hunek galdegiten dituen arthak, garbi, oso, tinki egoiteko, nehola ere ez baitezozke eman. JEBur 188.
Obra berrietan Alemanek arta handia erakutsi dute. StPierre 26.
Pertola haundi eta azkar bat egin zuen, arta berexiarekin. Zub 22.
Girixtinoki naute altxatu / artarik handienean. Etcham 96.
Bere fedeak eta jite zailak sendalarien arthek baino zuhurkiago sendatzera zeramatelarik. JEBer 61.
Artha zonbaiti esker, aberea ez zen hortarik hil. LfMurtuts 15.
Bere apez lan guziak arta eta amodio handienarekin egiten zituena. ZerbAzk 77.
Desiratuko dautzut aunitz amodio; / arta hori uzten dut gazten gomendio. XaOdol 111.
Orroit naiz, inozent bat bertzerik ez nintzaneko bizitzan, / ama, zer artak eta pilpirak nitaz zinituen izan. Ib. 79.
v. tbn.
Artha: Dh 258. Ox 69. Balad 94. Hartha: Gç 31.
azpisarrera-1
ARTA HARTU. Poner atención, cuidado; ocuparse, preocuparse (de).
"Artha-hartu, prendre soin de"LfGram 816.
"Amaz artha hartu zuen (BN-lab-arb)"GteErd 253.
v. ARRETA HARTU. Artha sobra hartzen dugu gauza iragankorrez. Ch I 11, 2.
Hanbat artha handi hartzen zutelarikan [erromarrek] bere hitzkuntza latinezkoaren hedarazteko. ES 98.
Maite ditu egin dituen gauzak, eta guziez artha hartzen du. Dh 235.
Har dezagun hartaz merezi duen artha. Jaur 396.
Ni zer naiz bada, nitaz hanbat artha hartzeko?DvLEd 257.
Zuk nahi duzuna da nere arimaz arta har dezadan. Ib. 162.
Utz zazu goxatzerat hamabortz egun, hartuz artha higitzeko egun guziez. ECocin 50.
Horietaz hartzen duzun artha, alferretan hartzen duzu. Laph 239.
Gizon bati eman behar izan dio Eliza guziaz artha hartzeko kargua. Lap 360 (V 164).
Behar dute [...] artha hartu Bathaioan atxiki dituztenen giristinoki altxatzeaz. CatJauf 107.
Arthatzen? Eta zer artha hartzen othe duzu, ez banaiz sobra atrebitua?BarbSup 21.
Othoi zure alabaz artha har zazu. LarzSenper 92 (Vill zaitu zazu).
Arta hartzen da paldoaren muturra ez dadin zorrotzegi izan. MdePr 79.
Argentinarat, hango euskaldunez arta hartzeko. ZerbAzk 85.
Biharamun goizean ospitalean sartu zelarik erran tenoreko, bi oren kanpoan egon behartu zitzaion jauneri artha hartzeko gogoa jin artio. JEtchep 97.
Coimbrako Ikastegi Handiaz arta hartzeko. ArdoySFran 147.
Zer bihotza duzun gutaz arta hartzeko izanik hoin urrun!XaEzinB 39.
v. tbn.
Arhta h.: JesBih 422.
azpisarrera-2
ARTA EDUKI. Tener (el) cuidado, ocuparse, preocuparse.
Horik iakinik zuek gertuki, / Etzinaten hitzeraduki / Hartzaz bertz' art' idukitera, / Utzi gabe hal' hiltzera?OPo 51.
Okupatua zen Marta / Etxearen gauzetan: / Mariak zadukan artha / Iaunaren zirenetan. ArgDevB 95.
Barreneko gizonak lehen bere buruaz artha daduka, bertzeez baino. SPImit II 5, 2.
Bere konszienziaz zinetan artha dadukatenak guti emanak dire iujeamendu arinik egitera. SPPhil 350 (He 352 artha dutenak).
Nahi du maiteago dugun arima gorputza baino, nahi du artha geiago iduki dezagun bertuteen bilhatzeaz, nahiz den bertzerik biltzeaz baino. Ib. 516s.
Artha iduki dezagula gure aiphamen onaz. Ib. 221.
Graziak darabillan arimak artha daoka bere buruaren mortifikatzeaz. Ch III 54, 3.
Aditzen dut Jainkoak artha dagokala kreatura guzien konserbatzeaz. CatLav 27 (V 21).
Belheek artha zadukaten hari ekhartzeko, goiz arrats guziez, ogi eta haragi, eta edaten zuen ibaiako uretik. Lg I 349.
Jainkoak manatu diotela bere aingeruei zutaz artha idukitzeaz [...] behaztopa etzaitezentzat. Lg II 130.
Haren ontasuneen artha zadukanari. Ib. 196.
Egia duk partikularraz hori, / beraz xoilki arta dadukanaz. Iraultza 23.
azpisarrera-3
ARTA EKARRI. Tener cuidado.
Ordea batbederaren naturalezati datxezkolarik, halarik ere artha ekharriz eta hekin kontrako afekzionea hartuz neurrira eta onera ekhar ditezke [inperfekzioneak]. SPPhil 87 (He 89 lehiatuz).
Hanbat afekzione ta gutizietan asko gisetarat hobendun egin izan den, hekien gudukatzeko ta ithotzeko behar zen artha ez ekharriz bederen. Dh 134.
Lan horietan ez da beraz nolanahika hari behar; artha ekhartzeko da. DvLab 333.
azpisarrera-4
ARTA EMAN. Ocuparse (de), preocuparse (de).
"Observer"HtVocGr.
Bakhotxak bere artha prinzipala eman behar du, Jaiñkoak partikularrean galdegiten diotzan gauzen konplitzen. HeGudu 38.
Hari zure lagunzen eta arthen emateko. Mih 52.
Zer denbora, zer atentzione, zer artha eman diot [salbamenduko egitekoari]. Brtc 137.
Yakizu bada gauzak balio duela ematen zaioen artha. DvDial 91 (It arreta, Ur arduriagaz, Ip axola).
Landa ilhinditsua nahi da baitezpada garbitu gisuz eta artha emanez. DvLab 54.
Baduzu untzi bat ur erakitu suaren gainian; hauts zaitzu arroltze freskuak barnerat, artha emanez gogor ez diten. ECocin 27.
Erier eta presunerer artha berak emaiten zituen, amodio bera erakusten. Laph 200.
Eta zunbat nahi artha eman dian lan horri, ezta nahi bezala burutan joan. UNLilia 2.
azpisarrera-5
ARTA-ESKAS. "Artha-eskas, incurie"Dv.
azpisarrera-6
ARTA IZAN.
(Trans.).Tener (el) cuidado, ocuparse, preocuparse.
"Hark du haurraren arta (S)"GteErd 253.
Emazte gabe denak artha du Iaunaren gauzéz. Lç1 Cor 7, 32.
Paulek fidelez duen arthá. LçCol 2, tí. Halakotz erraiten drauzuet, eztuzuen artharik zuen bizitzeaz, zer ianen duzuen eta zer edanen. LçMt 6, 25 (TB ez dezazue izan antsiarik zuen biziaz).
Konpañia gaixtoetarik urrun ginte aparta / Eta ginduke mortuak habitatzeaz artha. EZMan I 114.
Iainko Iauna euzu artha, / ene faboratzeko. Hm 167.
Eztagizula kontu handirik nor den zure alde edo zure kontra; baina duzun artha Iainkoa zurekin den zure obra guzietan. SPImit II 2, 1.
Hobeago da gorderik egotea eta salbamenduaz artha izatea, ezen ez artha hura utzirik mirakulluen egitea. Ch I 20, 6.
Noiz eta ere haiñ gutik baitzuten artha bide haren bilhatzeko. Ch III 18, 2.
Obra onen egiteko artharik ezdutenak. CatLav 259
(V 131)Fiñean bere konszienzia ongi erregelatzeaz artha dutenak ez dire hainitz ekharriak yuiamendu ariñetara. HePhil 352 (SP 350 artha dadukatenak).
Izan beza artha bere akzione guziak bihurtzeko xede haiñ noblearen eta haiñ perfetaren aldera. HeGudu 72.
Zutaz artha izanen dut. Lg I 186.
Artha izan othe dut ene proximoaren maitatzeko?Brtc 205.
Zeren ez duten artha meditazionearen medioz haren neurritzeko eta borthizteko. Mih 86.
[Erremusinaz] artha duen arima eztu utziko ifernuko ilhunbetarat joatera. Dh 229.
Gutaz artha izan dezan amorea gatik. Jaur 371.
Kopia emanen dio gidariari, eta hunek artha izanen du hekien ezar-arazteko. JesBih 421.
Zure haur batez bezala nitaz artha izan zazu othoi. DvLEd 280.
Gorakoez artha badu, zertako ez beherakoez?HbEgia 42.
Behar da izan artha xuringoen zolan gelditzen den ura ez emaiteko. ECocin 39.
Ene anaiak sobera artha du nitaz. Laph 147.
Ez da holako serorarik, ez erretorik, ez aita amarik, neskato gazten arimez arta duenik, nola baitire Combes apez-gei arnegatua eta haren lagunak. HUZez 105.
Jainkoak artha du bere Kreaturez?CatJauf 50.
Egun guztian janzki gorriz jantzia ibiliko ziñake, zutaz arta leuketen lau mirabe gazten artean. LhYol 19.
Ez kutsatzeko arta dutenak. FIr 155.
Gutaz zer arta duzun / hortan da ageri. Etcham 215.
Artha izan ezazu haukien bearrez. (In SMitxAranz 226).
Zerurat buruz ari direnek eta mundu huntaz arta dutenek. ArdoySFran 324.
Ez ote du apez batek fedeaz bezanbat arta izan behar, haren zerbitzatzeko kargua duen herriaren hizkuntzaz?XaOdol 239.
v. tbn.
Artha: Harb 197. ES 190. MarIl 82. Jnn SBi 46. Arb Igand 175.
azpisarrera-7
ARTAREKIN. >Con cuidado, con atención.
v. ARTAZ. Begira detzagun bada artharekin gure beharriak hitz erhoen airetik. SPPhil 305 (He arthozki).
Ene haurra, artharekin examina zazu zerk Jesus ganik urrundu duen. Mih 120.
Obligazionez duten guzia artharekin egiten dutenak. CatLuz 29.
Mariaren ohoretan jasan zaitzu pazienki lagun proximoaren hutsak, eta artharekin begirautzu nihori penarik egin.MarIl 32.
Artharekin behar gare trabailatu eta konstanki harat heltzekotzat. Jaur 159.
Inguru guziko lixtor ohantzeak xahutu behar dira artharekin. DvLab 295.
Zoinak altxatu baitzuen ama baten artharekin.Laph 3.
Harzaitzu sei sagar ernetta ederrak, xuri zaitzu artharekin eta khen diozute bihotza. ECocin 36.
Egun guziez artarekin, [otoitzak] erranaraziz altxatzen dituzte haurrak burrasoek. HUZez 147.
Bada hor emazte bat, kanpo eta barne, etxe inguruak hein bat artarekin dauzkanak. HUAurp 109.
Erainzkik beraz, laboraria, / hire lurrak artharekin. Ox 137.
Phuska guziak artharekin bildurik. BarbLeg 131.
Bere etxe apainduen eta eliza zaharraren artean artharekin zaintzen duena orok dakigun plaza zahar famatua. JEBer 8.
Betidanik fama baita Azkainen harpeak Uhaldeko inguruetan badirela, balio luke artarekin bilatzea. ZerbAzk 9.
azpisarrera-8
ARTA-SARI. Subsidio; emolumento.
"Sécurité Sociale" delakoak hemendik bi ilabete barne artasari berriak emanen ditu. Herr 18-5-1960 (ap. DRA).
Medikuek ministroari galde egin diote beren kontsulta eta arta-sariak emenda ditzoten. Herr 1-2-1962 (ap. DRA).
azpisarrera-9
ARTAZ. "Administrar, tratar o cuidar haciendas, rentas, repúblicas etc. bere kontura ekarri, erabilli, arthaz begiratu, administratu"Lar.
"Atentamente, con cuidado, arretaz, artaz, oarraz"Ib.v. ARTAREKIN. [Ezta] hain olhagaitzik, non Iainkoaren graziaz lehenik, gero antzez eta arthaz ezin hez eta garai dadin. SPPhil 87s (He astia hartuz).