(AN-egüés-erro, L, B, BN; SP, Aq 394, Añ (AN), Arch VocGr , Dv, H (L), VocB ); aretxe (AN-gip-5vill, L, B, BN, Ae, Sal, S; Lar, Añ (G), VocBN , Gèze, Dv, H (BN, S)); aratse (B); aritxe (S); aratze (SP, Aq 747 (AN)); aretze (AN-gip-5vill; SP, H); ahatxe (BN-arb); aletza (V-arr-oroz-gip); atxe (S); aitxe (S); aratxa Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 428 y 429; A (aletza , aratxe , aretxe); Inza EEs 1915, 210; Lh (atxe, aitxe); Lrq /áiče/; Satr VocP (aetxe); BU Arano (aretzia); Gte Erd 19 y 149; Izeta BHizt2.Cf. AtBou 381: "Curieuse distribution géographique de deux types lexicaux, dont l'un, aratxe/aretxe, occupe une position centrale majoritaire, l'autre, xahal, deux aires réduites et marginales [...]. La distribution des variantes aretxe et aratxe du premier lexème paraît aléatoire, sauf une certaine préférence pour la première à l'Est, près de la frontière souletine".
Ternero, ternera. "Veau de lait" SP. "Xekhorra, zekhorra, aratxe edo aretxea edo xahala, oro bat dira; bainan zekhorra, aratxe ia tarro batentzat erraiten ohi da" HeH 299n. "Becerro" Lar. "Ternero" Lar y Añ. "Xahala, aratxea, le veau" Arch VocGr (s.v. xahala). "Veau mâle ou femelle indifféremment" VocBN. "Veau, aretxe; (veau) de lait, xahal" Gèze. "Veau, aretxe, xal, xãl" VocPir 428. "Veau d'un an, bilortxe, aretxe" Ib. 429. "Aratxea antzutu (B), destetar el ternero" A. "Aratxia: urrixa, orotsa (AN-erro)" Inza EEs 1915, 210. "Aitxe (S, Eusk n.º 1294)" Lh. "Veau de dix à douze mois" Lrq. "Ternera recién nacida" BU Arano. "Hori, hori gure beiaren ahatxea! equivalente a la expresión ¡qué maravilla! (GH)" DRA. "Aretxe oiek kentzeko dira (AN-gip), aratxe hori haragitako da (BN-arb)" Gte Erd 149. "Ahatxea izan litake emea edo arra (BN-arb)" Ib. 19. "Aretxea koxkortzen denean aretze izanen da baina beti emea (AN-gip-5vill, B)" Ib. 19. "Ternero, -ra" Izeta BHizt2. En algunas zonas conviven, con distinción de sentido, la forma palatalizada y la no palatalizada. Cf. VocNav: "Arachea, nombre vasco que dan al ternero (Baztán)". v. txahal, bilarrauzi. Cf. areizkume, 1 orots. Tr. Documentado fundamentalmente en la tradición septentrional. Las formas con -tze se encuentran únicamente en Leiçarraga (aretze ), en un texto alto-navarro de 1600 (aretze ), Haramburu y Elissamburu (aratze en ambos); por lo demás no hay más que aratxe y aretxe, empleándose algo más aquélla que ésta sobre todo por los autores más orientales. Al Sur se documenta al menos en Iztueta (aretxe ) y Orixe (aratxe ). En Mendiburu se encuentra la forma areze y hay aetxa en un diálogo de Zubiri.
Eta ekharririk aretze gizena, hil ezazue: eta iaten dugula atsegin har dezagun. Lç Lc 15, 23 (TB, Dv, HeH, Leon aratxe gizena (gizendua); He xahal gizena, Oteiza idisko, Ol txekor, IBk, Ker zekor gizena, IBe zekor gizendua). Eta lehen animalak lehoina irudi zuen eta bigarren animalak aretzea irudi zuen. Lç Apoc 4, 7 (Ip aretxia üdüri; Echn bildorrozi bat iduria, Ur (V) idiskuaren antzekua, (G) txekorraren idurikoa). Landan eder olaze, begi duenak aretze <areçe>, lizenziarik pagindu koplatzera gendozke. (Elorz, 1600). ReinEusk 111. Orduan behien eta aratzen orde laudorioak eta eskerrak ofrendatuko derauzkitzute. Harb 337s. Goizxe, / Gure behiak aretxe. Saug 102. Adoratu baizuten urrezko aratxea. CatLav 96s. (V 55) Ta ill behar dezue zekor guzien arteko zekor edo areze gizen bat. Mb OtGai III 196. Bi idi, bi behi, bi mika eta aratxa bat. (1765). SenperEus 59. Uztartu izan zituzten orga berri batekin eta sar arazi heien xahalak edo aretxeak heia batean. Lg I 258. Abelgorria esaten zaiote zezen, idi, zekor, [...] txal, bigain, aretxe eta beitaldeari darraizkion osterontzekoai. Izt C 167. Hogoi aratxetan nahi dut hautatu / Gizenena, eta hau zuretzat goardatu. [...] Agindu dautzut, o Yainkoen nausia! / Aratxe bat net yoria. Gy 322. Aratxe guri on bat. Dv Gen 18, 7 (Urt xahal, Ur txal). Ematen darokute [aziendek] mozkina iletik, bildotsetarik, aratxetarik eta salpenetarik. Dv Lab 14s. Biga behitzen da bi urthe eta erditan. Ar]r[etxea ergitzen da eta gero iditzen. Arch Gram 143. Aratxe edo xaal kosteletak papillotetan. ECocin 6. Bat edo bi aratxe zango eta aratxe hexurrak balin baditutzu. Ib. 16. Egia duk buru bat banuela gaitza, sei hilabeteko aratze batek bezain handia; bainan ordean gogorra! Elzb PAd 18. Landako hirur behiak / --Esnez hanpatu ditiak-- / Aratze eta hergiak. Elzb Po 196. Etxe zaharrean zauzkaten orduan kabala guziak: idi, behi, ergi, miga eta aratxeak. Elsb LehE 2. Adoratu zutela desertuan urhezko aratxe bat. Elsb Fram 168 (v. tbn. StPierre 31s y Zerb IxtS 39 ur(r)(h)ezko aratxea). Xaal edo aratxe bat. Barb Sup 120. --Hala uk. Nahi nikek behia-aetxaren erosle hun bat kausitu [Auritzen] . Zub 41. Eta israelitek adoratu zuten aratxe hura. Zerb IxtS 39. Aratxeari / marrumaz asi da beia; / ezkila orde / neri Mezarako deia. Or Poem 513. Jendez, urdez eta aratehez [sic, seguramente por aratchez] kargatuak. Herr 11-4-1957 (ap. DRA , que traduce "pato"). Landan eder iratze / Behi ederretan aretxe / Zü bezalako pollitetarik / Desir nikezü bi seme. (Canc. pop.). DRA . Idi baten saria ez baduzu, eros aratxea. EZBB II 12. Aratxeen prezioez. Larre ArtzainE 203.