Etim. De hamabi + -tu, litm. 'adocenar', con pérdida normal de -b- tras -m- en la sílaba anterior. Larramendi tradujo 'adocenar' por el neol. amabikatu. Es rarísimo que /m/ y /b/ coincidan dentro del marco de una palabra. Excepto, sobre todo, en los compuesto de hamar, hama-, de los que se separaba por el sentido amaitu. Aún sin esa condición, hay amorz ya en Leiçarraga. v.hamabost.
sense-1
1.
(V; MgNom, Añ(V), Izt 4r, Dv, H(V)),
amattu.
Ref.:
A;
EtxbaEib;
GteErd 69. (Aux. trans. e intrans.).Acabar(se), terminar(se); agotar(se), gastar(se).
"Bukatu (G), amaitu (V), acabar"MgNom.
"Acabar","concluir","consumar","finalizar","rematar"Añ.
"Achever"Dv.
"Finalizar. Asko da soiñurik, amaitu daigun pitxarrondokoa"A.
"Terminar, acabar, dar fin. Amaittu dogu gaurko aldixa"EtxbaEib.
"Au amaitxu ein bear da (V-m-gip)"GteErd 69.
v. akabatu, bukatu Tr. Documentado desde el s. XVIII en autores vizcaínos. En el s. XX casi se generaliza entre los escritores peninsulares; el único ej. septentrional es de Mirande. En DFrec hay 200 ejs. de amaitu, todos ellos meridionales.
Orain amaituko al dau bere betiko egarriia. Urqz 82.
Nos akabadu, amaitu edo gitxituko dira infernuko penak?Oe 90.
Nosko amaitu bein banaan, aitatu gura banitu gure euskeriaren apaindurijak?MgPAb 201.
Asko da soñurik, amaitu daigun pitxarondoko ardaua. Ib. 66.
Isten badau erdi eginik guztia amaitu baga. MgCO 276 (CC 185 largatzen badu bukatugabe erdi eginda).
Berba bigaz amaitu eban Jaungoikuak bere lege guztia. fBIc I 17.
Mezia amaitu edo akabadu artian. Astar II 198.
Bigiria amaitu ta duaz alkarregaz etxeetara neskatilla ta mutillak. JJMgBasEsc 111.
Gizaaldi gustijak amaitu artian. Ib. 41.
Baña azkenik eriotziak amaituko ditu luurreko penaak. Ib. 93.
Kastigua bere atzen bagea, akabatu, amaituko eztana izan bear da. AñGGero 381.
Berba onek amaitu orduko, ots ikaragarri bategaz zulatu zan ormia. UrMarIl 14.
Konsultore Jaunari emon jakon enkarguko plazuba amaitutera doiala. "Fenecer".(1866)BBatzarN 225.
Baño beiñgoan amaituko det kontu au. UrruzUrz 25.
Emen amaitzen ditut / zure alabantzak. JanEd I 72.
Zutunduta ioan zan / Gaztelugatxera / ta eguna amaitu barik / artez Gamizera. AzcPB 139s.
Da bota zituan gero bazterren baten, an, ezkutuan amaitu eien euren bizitza zistrin mengela. AgAL 108.
Edozer lan asi ta bat bakarra amaitu barik. Ib. 61.
Etxea amaitua izan zanean. ItzAzald 106.
Eta egia da mundua amaituko dala, eta orduan guztiok biztuko gareala?Ib. 37.
Gizon onak, amaitu ebanean bere bazkariya [...]. Ib. 119.
Orra, Ama maitea, / Maiatza amaitu. UrruzZer 119.
Etziran geiago isilldu euren lan guztia amaitu arte. AgKr 92.
Zeresanak eta indarrak amaitu jakoezanean. Ib. 67.
Egon apur baten, eztot amaitu ta. Ib. 86.
Orduantxe, aida batean, amaittu bear ebezala ezkontza asmoak. EchtaJos 177.
Inddarrak amaitturik. Ib. 339.
Amaittuten joazan ontziko janari ta edariak. Ib. 189.
Au gauza guztien amaitu bearra!AgG 214.
Elizkizunak amaitu ondorean. Ib. 183.
Epia [...] amattu da.ForuAB 71 (ib. 141 amaitu).
Oiulariak etzuen oso amaitu al izan. AArdi 97.
Etzera etorriko, ez. Nik esango diyot Satur-i etxian sartzen ez uzteko... Jaxinto... zurekikua amaitu da. AlzTxib 105.
Eta ortxe amaitu da gure erriko aratostietako poz guztija. KkAb I 108 (v. tbn. II 88).
Bere aberri Euzkadi onetara etorralako bere karreria amaituta. Ib. 107.
Amaitu ebenian dantzarijak lana, / Emoutsen ardau zuri ta txokor bana. Enb 207.
Bein be amaituko ez dan beste bizitza bat izango dogula. KIkV 43 (v. tbn. 85).
Berau ere ixillik egon zan aguazillak amaitu arte. OrTormes 109.
Ta amaitu eban itzaldia. Ib. 109.
Amaituko al dok illebete au, ortatik urten dagigun. Ib. 85.
Asitako saski ederra amaitubage bearko din. OrMi 70.
Soldaruzkara amaitzen dedanean, nere itza betetzera etorriko natzaizu. AlzRam 55.
Bañan, gure Jaungoiko onak lagundu dit orain, beti betiko ibillera lotsagarri oiek amaitzen, eta amaituko ditut. Ib. 44.
Arotz agure orrek amaitu dau lana. LauxBBa 14.
Ta au entzunaz batzarra amaitzen degu, "sesioa" jarri baño len. LabEEguna 79.
--Zein da lorarik ittunena? --Zatotik urteten dana, ai!, ardaua amattutian. Otx 42.
1935'gko bagillan amattu zan ["Arrats-Beran"] Verdes-etxian. LauxAB 103.
Erabilliaz sautu, gastau ta amaitzen diran gauzen jabe baño etziran jopu errukarri aek. EguzkGizAuz 168.
Paleolitos-garaia eta Pleistokenosko azken otzaldia batetsuan amaitu ziran. JMBELG 55.
Gaur goizean amaitu dizkiñat azterketak. TAgUzt 14.
Erostak amaitu ta mintzorik entzuten etzanean. ZaitSof 151.
Il-eresiak amaitu artean zirkiñik ez egitea erabaki nun. EtxdeAlosT 103.
Usoak bertsuok amaitu orduko, Bela-Beltzek urrats bizi batzuk eman zittun. Ib. 100.
Gero restaurantean afaldu zuten [...] eta dancing batean eguna amaitu. MdePr 145s.
Kolpetzar ura aski izango zan burruka zital ura bere artan amaitzeko. BerronKijote 112.
Gerra amaitu baino lehenagotik. MEIG VI 78.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 93. AB AmaE 179. EusJok II 52. Lh Yol 44. TP Kattalin 194. Ir YKBiz 506. ABar Goi 55. SMitx Aranz 85. Lek SClar 103. Txill Let 30. NEtx Antz 52. Akes Ipiñ 15. Bilbao IpuiB 172. Erkiag BatB 111. Osk Kurl 85. Onaind in Gazt MusIx 149. BEnb NereA 211. Ibiñ Virgil 62. Etxba Ibilt 463. Alzola Atalak 71. Berron Kijote 32. Uzt LEG II 176. Etxabu Kontu 55. FEtxeb 13. Gerrika 23. Insausti 37. Amattu: Altuna 75.
azpiadiera-1.1
(Part. en función de adj.). Onako berbeta altubagaz ta jasubagaz etxuratuten dau Espiritu Santubak emakume amaitu ta indartsu baten balijua. fBIc II 284.
Juzguba da geure adilliak edo entendimentubak zerbait ikusijaren, entzunaren edo iraguaren gainera, onan edo alan dala beragan sinistuteko ateraten daben kontu amaituba. Ib. 217.
Benozzo Gozzoliren egintzarik amaituenak gure aurrean eta begirune aideko bat baiño ezin egin! AgIoan 190.
azpiadiera-1.2
(Precedido de sintagma con suf. -t(z)ez).Terminar (de).
Itandu egijozu zegaiti Abe Marija ta Aita Guria esatez amaitu ditubanian esan daben alabiz. MgPAb 161.
Naasteko dantza inpameen gainian Eleisiaren Gurasuak ta Santubak dakarreezan errazoe asarriak esatez amaitu ezin legiz. fBOlg 78.
Musu-zapiarekin agur egitez amaitzen duenean Pantxikak begietara eramaten du. AlzRam 59.
azpiadiera-1.3
Eguna zabaltzen ba-da larrosa egitten amattu baño lenago, dana alperrik ixango da. Altuna 37.
azpiadiera-1.4
(En la expr. egunak amaitu). Birjinidadeko estaduban amaituko ditut neure egunak. JJMgBasEsc 220.
Onetara amattu zittuzan bere egunak amabi gaxuak!Otx 87.
sense-2
2.(Aux. intrans.).Morir; consumirse."Mamu ta piztien eriotzea aitatueran galdu nai amaitu-ren ordez il esanezkero, miiñaz iru kurtze egin bear dira lurreko arri baten ganean eta beste ainbeste mun emon (V-ger-m)"AEY I 221.
"Dichos que sustituyen a sugea il: sugea amaitu (V), [...]"Ib.438. v. akabatu(2). Beti tiraan daguan arija, laster eteten da. Beti postaan dabilen zaldija, laster amaituten da. fBOlg 18s.
Beste kriatura guztiak amaituta, utsera biurtuta bere, gizonaren gorputza ta arimia bitziko dira beti guztian, irabazten dabeen lekuban. fBIc I 15.
Ordikerijak kanseetan dau naturalezia ta laburtu bizitzia, asko itoten dira ibaijetan, beste batzuk kolpeka amaitu bideetan, ta orregaitik ez dago eskarmenturik ta emiendarik Infernura artian. JJMgBasEsc 209.
Ospitalera bera nik eroatea, / Izan zan egun atan bizia kentzea, / Urrengo egunean egin zan lurpetu, / Lenengo arratsean zalako amaitu. ABAmaE 292.
Euskaldun besoetan nola giñan sortu, / Euskaldun besotean gaitezen amaitu. Ib. 288.
Gure Ama Eliza Katolikuak bere etsaiengandik eraso ta jasa ikaragarriak izan ditzake, bañan ez da iñoiz ere il eta amaitu. KIkG 25.
Amaitu ginen lekuan / egin dute kapera. ArtiMaldanB 222.
Amaitu da katua. Ayesta 37.
sense-3
3.(Aux. trans.).Matar. Ez eban Jaelek Sisara gerragina eskuperatu ta amaitu?fBIc II 283s.
Geiso batek amaitu eutsazan ganadu asko, ta azkenik ill jakon bere benetako lagun ta emazte birtuosia. JJMgBasEsc 263.
Asto nekeak amaitua ta ila, ta zaldi biotz gogorra. ZavFab,
RIEV 1907, 541.
Maketoakin batzeagaitik / guk geuk zaitugu amaitu [Gernikako Arbola]. ABAmaE 83.
Ian zuk, piztia, ian zuk biotza, / Ta ni lenbait-len amaitu; / Nire biotzak, len ezpaziñan, / Euskaldun egingo zaitu. AgAL 103.
Erri askotako ienteak, goseak, egarriak eta bildurrak amaitu bear eizituan. Ib. 64.
Zenbat aldiz odoldu dot, / Neure aizkora zorrotza! / Zenbat aldiz amaitu dot / Bizar gorridun arrotza!Ib. 32.
Geiagoko barik io buruan da amaituko neuke erbesteko gizona. Ib. 25s.
Ondo ill bagako aberea eiztariak amaituten daben legez. ItzAzald 164.
Abere bat amaitu dukenak, ordaiña eman bear du; abere ordain, abere. OlLev 14, 18 (cf. 14, 21: abere bat il lukenak, beste bat itzuliko du; gizon bat il lukena, il bedi).
azpisarrera-1
AMAITU BEHARREAN. A punto de morir.
Adorerik bage, goseak eta egarriak amaitu bearrean. AgKr 17.
azpisarrera-2
AMAITU-BERRI. Recién terminado.
Legegizon ikasketak amaitubarri eldu zan bere sorterrira. ErkiagArran 27.
Asi beetik eta goraiño, teillatua ia amaitubarri eukan etxea, su ta gar, lau ormak ez besteak, etxe osoa ta alboko olabea, serra ta anporrak, erre ta kixkali egin ei eutsazan Jon arotzari. Ib. 157.
Medikuntzako estudioak amaitu berri zegoen zaldun gazte aberatsa. ArtiIpuin 76.
Amaitu berria zen gerratean ez zelako gehiegi lotu. MEIG VI 76.
azpisarrera-3
AMAITU EZIN.
v. amaiezin.
azpisarrera-4
AMAITU-HURREN. A punto de terminar.
Agorrilla amaitu-urren danean. ErkiagArran 181.
Amaitu-urren egoan udabarriko eguna. Ib. 7.
azpisarrera-5
AMAITUXE.
(Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Nere gurariak azaldu ta amaituxe dukegu. ZaitSof 122.
Belar onduak amaituxe, eta arbi ta paotxak ere mendean. AZink 37.
azpisarrera-6
AMAITZEAR. A punto de acabar.
v. BUKATZEAR. Baimen-aldia amaitzear (amaitzeko edo bukatzeko zorian) neukan; Cadizko deiak estu artzen ninduten. EtxdeItxas 131.
azpisarrera-7
AMAITZEKE. Sin terminar.
Zenbait aldiz, Theresak susmatzen zukeen haurkeria bat zela esatera zoan gertakizuna eta hasitako esakuna amaitzeke uztera zen. MdeHaurB 58.
azpisarrera-8
AMAITZEKO. Finalmente, para finalizar.
v. AZKENIK. Amaitzeko, lau ilabetetsu egon nintzan boskarren nagosi onegaz, naiko lan igaroten nebala. "Finalmente".OrTormes 117.
Ta amaitzeko, Orbe eibartar bertsolariaren agotik esango deutsut: [...]. SMZirik 8.
Amaitzeko bada, bere liburuetan ikasitako arauera uraxe eman zion bere irudimenean, aako zaldun zauritua ikustera etorri izan zan printzesarena alegia. BerronKijote 179.
azpisarrera-9
HASI ETA AMAITU. De principio a fin.
Zer esango ebeen [santubak] geure plazeetako dantza desondraubak asi ta amaitu, etxian urteten daneti ta sartu artian, ikusi balitubee?fBOlg 86s.