OEH - Bilaketa

3546 emaitza etxe bilaketarentzat

Sarrera buruan (346)


Sarrera osoan (499)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
ama.
Onom.: De Ama Sarazina. (1028). Arzam 100. Ama semena. (1100). Ib. 100. Cum uxore mea que vocatur ama. (1203). Ib. 100 Fijos de ama dota. (1258). Ib. 100.
sense-1
1. (gral.; Lcc, SP, Mic 7v, Deen I 343, Ht VocGr, VP 1r, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 138; VocPir 154; A; Lrq; EI 56; Iz R 283, 393, Ulz, To, ArOñ ; Etxba Eib ; Holmer ApuntV ; EAEL 42; Elexp Berg ; Gte Erd 14 y 141.
Madre. "Madre, améa"(Voc. de Marineo Sículo, 1533). TAV 3.2.4."Amea (G), mère, ama" SP. "Ama umean ero, umea balitz gero! (Sal)" A (que cita a Dv). "Amea (V-oroz), la madre, aun hablando de personas" Ib. (que cita el ej. de Cap; v. tbn. amia (V-m)). "Ama diozu barátzean, la madre está en el huerto" Iz R 283.
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Hay ejemplos de amea, amia... con artículo en Lazarraga, RS, Capanaga, Betolaza (5), VJ (14), Arzadun (21), Urquizu (30), Acto (42), Añibarro (EL2 224), K. Enbeita, Lauaxeta (BBa 78) y en Balad. Según EAEL 42 hay ámara en Sal. Cf. A: "No recibe artículo, ni en V, por lo general, a no ser que designe la madre de pajarillos; por lo cual parece que debiera escribirse con A mayúscula, pues es nombre propio", y A Morf 448: "No aplicamos el artículo por antonomasia a: [...]; 2.º ni a nombres circunstancialmente propios: aita, padre, ama madre, errege rey, erregiña reina, amama abuela [...]".
Ama bereak esaeutsan. Mondr 42. Ieinkoaren ama zira mundu oroz gainetik. E 107. Amak eztu sofritzeko semen artian gerlarik. Ib. 111. Gizonak ditu utziten aita eta ama, eta bere emazteari iunktatzen zaio. Ins B, 5v. Ama askoren seme askogaz / bear dau batu urtean. Lazarraga A24, 1196r. Oi ta bertati / ameak leike azeptadu / erreguxeau. Ib. A26, 1198v. Zelangoa baista amea / alangoa oi da alabea. RS 35. Jainko-semearen ama bedinkatua. EZ Noel 43. Ama haurrari dithiaren emaiteaz, esnatzen da, ez emaiteaz anzutzen da. Ax 232 (V 156). Bere amen sabeletik ilkitzen direnetik. Ib. 476 (V 308). Zelan eztozu Paternosterrean eta Ave Marian Iaungoikoagaz eta bere ameagaz berba egiten? Cap 42. Ama gupidatsuak egitentu haur zakarzuak. O Pr 21. Haurrak gogotik musukatzen du ama. SP Phil 493. Bere familia kitatzen dik: aita, ama, emaztea, anai, arreba [...]. 155. Jinkoak haur graziaz bethe diala, bere Semiaren ama egin dianian. Bp II 90. Gaizki arkitzen den seme maite bati am on batek legikon guzia. Mb IArg II 344. Ai ama txoroak! Cb Eg III 363. Ama ta umea erremedio gabe ilko zirala. Cb Just 22. Jinkoaren ama billakatzeko menean zela. Mih 29. Jinkuaren semiaren ama izanen zela. CatLan 37. Ama guzietarik maitagarriena eta samurrena! Brtc 258. Ama batek seme bakoitza galdürik zian. Egiat 237.
(s. XIX) Amaren bularreti dakargun berbeeta ederra. Mg PAb 219. Amatzat eta arartekotzat balia dakigun. Dh 274. Ondrau ezazuz zeure aita ta ama. fB Ic I 23. Madarikatua bere ama aserratuten dabena. Astar II 87. Jesukristoren Ama da nire ama. Jesus eta ni gara Ama bat baten semiak. Ur MarIl 68. Semearen lekuan Ama andi oni gauza guzietarako begiratzen zioten. Lard 535. Mariak itzegin zuen une berean, ama egin zan. Ib. 363. Biryina behar du ama, dio Isaiak. Hb Egia 47. Aita ezkondu zen gure amarekin, / ama aitarekin, biak elgarrekin. ChantP 262. Ez da ama baño oberik semeaganako. Ib. 161. Haz-haurrak amañoa amatako hartzen. Elzb Po 219 (cf. amatzako ). Aita kastellanua, / emengua ama. Xe 174. Zeinbat ume zurtzek beragan euken ama bat! AB AmaE 168. Euskaldun amen fedea. Ib. 17. Ama alhargun baten seme bakharra. Jnn SBi 23. Ama bat bazian hanitz Jinkotiarra. Ip Hil 114. Neure ama zanari entzundakoa da. Ag AL 63.

(s. XX) Bi amak kendu ezkero, Zabaletako guztiak gizonezkoak ziran. Ag G 67. Amar urtetako gelditu zan amarik gabe. Ib. 6. Aitaren aita-ta-ama, ta amaren aita-ta-ama. Kk Ab I 89. Gizonik ezagutu etzuan ama arrigarri arrengandik Aingeruak esandako aurra jaiotzean. Inza Azalp 48. Gizonak hunki gabe ama den birjina. Ox 65. Amen amari, laño-lañoa, egizok hire galdea. Ib. 44. Ama ta aita nun dira, txikito? Muj PAm 76. Badator kanposantura ama alarguna. Jaukol Biozk 37. [Arrotzaren elea] erabilte-eben / amea itzirik negarrez. Enb 39. Ama batek bazituen hiru seme. Barb Leg 127. Ama alabaren aurka ta alaba amaren aurka. Ir YKBiz 285. Aurrek ori maitatzen amaren altzoan / ikasten zuten. Or Eus 250. Haur gaixoaren ama garrasiaka hasi zen. Zerb Azk 57. Ama samur bat izan zait bethi / hemen edozoin serora. Lf Murtuts 45. Amiak artu eban semia besuetan. Balad 198. Ama natzaion aldetik bere kezketan bizi naiz. Etxde JJ 86. Ama xaharra bizirik al duk? Ib. 46. Eman dezagun ama bat aurra erditzean il zala. Or QA 161. Guztia ama zanaren oroipenez betea baitzegon. NEtx Antz 91. Ama galdu diat. JEtchep 111. Oiñazez egoan ama, alboko miñez. Erkiag BatB 97. Ama guriek ala esaten eban... Gand Elorri 19. Errukarriak izaten dira / ama bako umezurtzak. BEnb NereA 247. Ama dalako txikitxuentzat / zimintarririk onena. Ib. 194. Birjiña ta ama batean. Gazt MusIx 135. Izan zaitezte ama on bat zuen haurrentzat. Larz Senper 94. Bederatzi illabetez egon ziñan amaren sabelean. MAtx Gazt 18. Eufemia Gerediaga Soloeta, nere ama maiteari, biotzez eta eskerronez. Alzola Atalak 5. Gure aitaren arreba zuan arek ama. Uzt Sas 159. Jakiña dago sortu giñala aita ta amarengandik. Ib. 119. Hemen dago ama bat bere haurrek hila! Xa Odol 208. Nere ama zenak zionez, maizago izan ditut nobelak esku artean, eliz edo eskola liburuak baino. MEIG II 86.
azpiadiera-1.1
(Como vocativo). "Amá, atoz onára" Iz Ulz. "Áma, áma, áma (voc. pers.)" Iz ArOñ.
Zaurietan kuradu eta, / ama, nagozu oera. Mondr 44s. Ama-ama, animo, eskatu egijozu pazienzija Jainkuari. Mg PAb 78. Edazu, Ama maitea, guziz ederra dago. Arr GB 79. Ama, indazüt athorra, mentüraz sekülakua. ChantP 214. Ari naiz, ama, ari naiz. Zab Gabon 53. Ama, gaur ogi asko biar ditu jarri maian. Bv AsL 38. Semeak dirautsa: Ama, nun da aita? AB AmaE 378. Othoi, ama, jar zaite zure haurren alde. Zby RIEV 1908, 289. Etzaite, ama, aserratu. Ag AL 17. Ama, nik zertako det agure zar ori? Moc Damu 7. Ama: Iñesatxuk ontxe be azur da guzti jan dau kerixia. A BGuzur 119. Nik eztakit, ama, noiz ez nogaz ezkonduko nazan. Echta Jos 170. Josetxo eroan eban Martiñek etxera negar-baten ama ta ama deadarrez. Ib. 32. Ama, dirua bear degu ba orain ere. Ag G 29. Gau on, ama! Barb Sup 122. Agur, ama. Gero arte. Alz Ram 38. Aita, Ama! Nora zoazte? Or Mi 142. Ama, ez ezazu orrelakorik esan! TAg Uzt 120. Goazen, ama; guazen etxe ontatik. ABar Goi 65. Ama; zatoz arin, ama, eulijak jan egin gura nabe-ta! Otx 160. Ama, berorrek ez dauela nai / neure osasunik etxian. Balad 57. Theresa, ni izanen naun hire aita eta ama, hire senide eta ahaide. Mde HaurB 56. Ezta txarto esana, ama. Erkiag Arran 111. Ama! ez eizu negar egin! Osk Kurl 179. Ama, noiz dator aita? NEtx LBB 81. Ama, zuretzat ekarri ditut liliak. Xa Odol 298. Sortu eta lehen solasak / aita! ama! ditu haurrak. Xa EzinB 59. Ama, Lurdesek arrazoi du. TxGarm BordaB 12.
azpiadiera-1.1.1
O Jainkoaren Ama! Ezdakit zer laudorioz altxa zure handitasunak. MarIl 77. Jaungoikuaren ama, erregutu egizu nigaitik. Ur MarIl 378. Maria santa, Jaungoikoaren ama, erregu zazu gu pekatariokgatik. Arr May 72. O, Birjina loriusa, Jinkoaren ama, enüzü digno zureganat ene begien altxatzeko. Ip Hil 121.
azpiadiera-1.1.2
Eldu eutsan sendo gonatik, ama, ama ta ama txilioka iarduala. Echta Jos 16.
(Seguido de nombre propio). Oso nago mendean / jaungoiko itxuaren, / Ama Venusengandik / jaiotako aren. Bil 57. Ama Tomasa Andiak. Ag Kr 72. Egieutsela berba bere ama Juana Mariri. Echta Jos 242. Ama Kataliñek egingo dizka prakak eure batzuekin. Ag G 29. Ama Arroxa ta ama Mañazi batean agertu balekizkida, nor lenik musukatu? Or QA 46. Zugatzaren urtumea bezela, Ama Joseberen arikoa irten zan Libe. TAg Uzt 315. Itzulean ama Joakiña ekarri zuten berekin. NEtx LBB 60. Ama Joakiñak estutu zuan bere besoetan. Ib. 49. Ama Joxepa Antonik / atia iriki. MendaroTx 282. Agur, Jose ta Fermin / ta ama Jakoba. FEtxeb 186.
azpiadiera-1.2
( Ama Maria ).
Birjina Ama Maria bere Jesus Haurrarekin erretaula batean pintatua. 132. Jesusen Ama Maria. Ub 62. Zure Ama Maria Birjina guziz eztiaz. Dh 78. Bere Ama Maria guziz Santa. Lard 451. Samiñez beterikako Ama Maria, lagun zakidaz! Ag AL 22. Zeure Ama Maria Dontzella guztiz garbiari. Itz Azald 204. Ama Mariaren irudi eder bat. Ag Kr 46. Aren Ama Maria Yoserekin ezkontzeko itz-emanik zegoela. Ir YKBiz 18. Agur, Ama Maria, agur, agur, agur. ArgiDL 167. Ama Maria: bere bidalde luzean lagundu zaiozu. Alz Ram 132s. Txori-soiñurik, Ama Maria, basoak ez duenean... NEtx LBB 339.
v. tbn. Mb IArg I 160. Añ LoraS 121. CatLlo 29. Ur MarIl 80. AB AmaE 382. Ip Hil 8. Ox 49. Enb 79. SMitx Aranz 125.
azpiadiera-1.3
Eskekoak deituten deutse, ama Juana. AB AmaE 318.
azpiadiera-1.4
(Ref. a la Virgen; escrito gralmte. con mayúscula inicial). "Ama Arratekua,Virgen de Arrate. [...] Ama Arratekuan gona zabalan azpitik ekarrittakuak giñala esaten zeskuen txikittan" Etxba Eib. v. AMA BIRJINA.
Milla laudorioz Ama / saindua ohoratu. EZ Noel 80. Lastima zaite nizaz, Ama guziz beraa ta gozoa. Cb Eg III 295. Biryina saindua, ama amultsua. Lg II 97. Iñork ere eztu izan Ama Santisimak orduan izan zituen baño fede biziagorik. Gco I 471 (v. tbn. Ama Santisima en Cb Just 38, fB Ic I 76. Apaol 85 y Urruz Zer 63). Phorroska zaitzu beraz, oi ama guziz ona! Dh 86. Ama guziz garbia, egizu othoitz guretzat. MarIl 41. Imita dezagun gure ama saindua. Jaur 356. Oi, Birjina Maria! Ama guziz maitea, guziz eztia. Dv LEd 278. Bitarteko jarriyaz / Arantzazuko Ama. PE 109. Ondarrabiko Ama Guadalupekoaren kondaira. Zab Gabon 83. Liburu onen egilleak egiten dion eskaintza Andre Maria donzella obengabeko ama Aranzazukoari. Nori obeto ezpada zuri nentzakio eskañi liburutxo au, o donzella garbi Aranzazuko ama maite Maria? Bv AsL 15. Zere ondoren eraman nazazu, Ama guziz biguña. Arr May 79. Baña Ama Santisimak gorde du. Apaol 60. Othoi, ama maitea, / Urrikal zaizkigu. Zby RIEV 1908, 289. Ama Sokorrikoa, othoizten zaitugu. Arb Igand 160. Orduan Antiguako Ama arranondotarrak olatuen artetik ataraten ibilliko zan. Ag AL 86. Graziaz ta errukizko Ama, gorde ta zaitu gaitzazu. KIkG 80. Goiz, arrats eta eguerdietan, Ama, goresten zaitugu. ArgiDL 77. Ama Birjinaren alderat itzulirik: Ororen izenean milesker Ama! Barb Sup 60. Gaurtik, Ama, zuretzat nere bizitza. Jaukol Biozk 43. Ama, zato gure lagun, / etsaia garhait dezagun. Ox 61. Koroiaz ipinteko Begoñako Ama. Enb 80. Zeruko Ama laztana, emen naiz! Alz Ram 137. Nik ere hartzen zitut, Ama, ararteko. Etcham 160. Zato, Ama, / Itzultze handiaren Ama! Iratz 191. Belokeko Amaren hegalpe beroan. Ib. 121. Zer nai diguzu? / Agindu, Ama! / Zure esanerako gaude! SMitx Aranz 62. Ama Arantzazukoa. Ib. 135. Ai, gure Ama Santa Clara! Lek SClar 103. Dorletako Ama! NEtx Antz 21. Errosarioko Ama. Ib. 154. Aldareko Amak dezala! Ib. 157. Itziarko Ama laztana. Basarri 30. Arantzazuko Ama dabela / guzti-guztien zaindari. BEnb NereA 39. Ama Doloretakoak lagundu deigula. TxGarm BordaB 14.
azpiadiera-1.5
(Ref. a Eva).
Araitziña hobiratu uen gure ama Eba. EZ Man I 44. Eba gure lehenbiziko ama hari. ES 175. Eba gure lehenbiziko amak. CatLan 32. Esan eutsan Eba, guztion amari. fB Ic II 174. Zelan jazoten dan onekaz gure lenengo ama Ebagaz jazo zana. Astar II 152. Guzion lenbiziko ama Ebaren utsegiteak. Gco I 462. Gure Aita Adan eta Ama Ebaren ganik sortzez ekartzen dugun bekatu bat. CatLuz 22.
azpiadiera-1.6
(Fig.). "Ama illetik ume bizixa, el tiro de escopeta" Iz ArOñ. v. tbn. infra (2).
Eleiza gure ama da, ta orregatik egin behar degu, ark esaten diguna. Ub 182. Gure ama Gipuzkoa leialak. Izt C 203. Asko irabazi du / Ama Españiyak, / erakutsiz Afrikan / seme gerrariyak. Afrika 136. Izan zaite alabatua, Jauna, lurra gure amagatik. Bv AsL 400 (v. AMA LUR). Errumako Eliza beste Eliza güzien ama eta Gehiena baita. CatS 33. Euskara degulako oraindikan ama. AB AmaE 287. Aramaiok ondo zaiñduko / dau Euskera Ama atsua. Ib. 425. Maria Birjina gure ama da. Ip Hil 172. Geure ama Euskal-erriaren izkerea. A BeinB 35. Ama Birjina Maitea, / Zeruetako Athea, / Parabisuko Lorea, / Zu zare Ama gurea! Barb Sup 52. Erijotza luaren ama da, ezta? Altuna 25. Gora Euzkadi, geure ama! Enb 63. Zein ederra dan barealdijan / Itxaso zabal bardin-bagia, / Beren sendijaz jolasten alai / Dabillanian uren amia. Ib. 49. Baju-bajutik galdetu niyon: / Ama Euskera al zera? Tx B II 168 (tbn. ama euskera en Altuna 5, Jaukol Biozk 70, AB AmaE 113, Enb 50, Ldi IL 51, Or Eus 196 y BEnb NereA 247; euskera ama en AB AmaE 11). Bai, Eskual-herri maitea / Herri guzien ama da. Etcham 46. Belarren eta zugatzen ama. " Mater" . Or Aitork 419. Euskaldunaren ama euskera da. BEnb NereA 247. Erri bat daukat, bere ama naz. Ib. 247. Tetis, Nereuren alaba, ibaien ama ta Itxasoren emazte. Ibiñ Virgil 44. Ama Euskal Herriaz naiz nahigabetua. Xa Odol 207 (v. tbn. Ama Euskalerria en Or SCruz 143, Ama Euzkadi en Enb 34, Euzkadi Ama en Enb 64 y Laux BBa 142).
azpiadiera-1.6.1
(Ref. a la Iglesia; postpuesto o antepuesto a Eliza). "Cabeza de la Iglesia, Eleiz Ama Santaren Burua, lene, lenena" Lar. Tr. La construcción Eliza Ama, escrito Elizama en algunos casos, es de uso general en catecismos y textos similares; Ama Eliza es menos frecuente.
Non eztuen heure ama / Eliza ezaguturen. EZ Eliç 106. Elexa ama santearen sakramentuak. Bet 12. Jangoikoak ala agertu baitio Eliza Ama Sanduari. CatAN 16. Eliz Ama Santak. AA I 438. Ze eskabide gozua [...] ifini deuskun ezpanetan geure Ama Elexiak. Astar II 278. Eleisa Ama santa Erromakua da Jesusen esposa [maitea] . JJMg BasEsc 40. Ama Eliza santeak agintzen daben bezala. Izt C 238. Eleiza Ama Santeak gura daben legez. Itz Azald 162. Eliza-Ama Saindua, Jesusen fedea, makila horien beharretan izan ditezke. Barb Sup 166.
v. tbn. (Sólo para Ama Eliza): Cap 12. Bp II 135. VJ 4. Arz 24. Iraz 14. Itz Azald 54. KIkV 9. KIkG 6. Inza Azalp 154.
azpiadiera-1.7
(Ref. a la lengua madre). "(Lengua) matriz, de quien se derivan otras, amizkuntza, burizkuntza" Lar.
Izkera zarren artean, guzien lenen, aurreneko Ama, ta asiera bezala Hebreoa beti kontatzen da. Cb EBO 7. Nortzuk ondatu dute, nork-bere izkera maitatu ta landu bearrez? Bada, gaztelerak, ingelerak, prantzerak, eta abarrek; ta ori euskera baño arloteagoak ziran garaiean; ta ori beren artekorik geienak latiña ama zutelarik! Ldi IL 138.
azpiadiera-1.8
(Ref. a árboles y otras plantas).
Beste [zuaitz] batzuei errotik sortzen zaizkie ernemiñak oian bat iduri, alatsu gerezi-ondo eta zumar-ondoei; baita Parnasuko ereiñotza ere, muskiltxo denean, amaren itzalpean azi doa. Ibiñ Virgil 82. Baso landare zenbait zai egon oi dira norbaitek adarrak lurrera noiz makurtuko, oiek ere ama bizi den lur beretik bizi ditezen. Ib. 83. Orain berriz, amaren abar ostotsuen itzalpean itota dago eta aziko balitz ere igaliak ekarteko indarrik eluke izango eta ekarriko balitu ere, bertan erreko lirake. Ib. 83.
azpiadiera-1.8.1
Euskal-erriko piñu insignis guztien ama ta amona. Lekeition. Amerikatik ekarria. Eun urte ditu. Munita 77.
azpiadiera-1.9
(Como primer miembro de comp.).
Adiarazi zuen bere amabotza, erraiten zuelarik yende oste handi hari haren bi haur gaixoak, aire eskasez, hatsa galtzeko heinean zirela. (Interpr?). Elsb Fram 94. Osagillezkoan, Galenok be, berak eutsonez, ez omen ekian berak adin bat, zorabioetan eta ama-gaitzetan. Or Tormes 15. Ama-maitasunak eragindako konseju batzuk. Bilbao IpuiB 262. Zelan estali al izan zitun / Ana deunaren ama-erraiak / errugabeko zure soin orren / printza zurien zidar-dirdaiak? Gand Elorri 135. Emakume askok biotzaren sakonean izan oi daben ama-griñea, amatasun-lera sakona, emaro, baratze baratze azkortuten asia dauka andratxu onek bere erraietan. Erkiag BatB 131. Neskatxak txikitatik, bera jabetu gabe, ama-egarria dakar, ama-sena.. MAtx Gazt 29. Egizko emakume bat ez da zorioneko bere ama-sentimentu guziak ase arte. Ib. 27.
azpiadiera-1.10
(Como segundo miembro de comp.). v. HIRI-AMA, KAKAO-AMA, PERLA-AMA, ZEPO-AMA.
Bihotzez beha nago itsaso-amari. Iratz 111. Erruki, ene Yainkoa, erruki! ene aberri amari zerbait ekarki bazatoz tximista itzaletan! ' Tierra nutricia' . Zait Sof 147. Ez ote litake Urma hori ur ama eta gure erreka handien hastapena edo hobeki iturburua. Zerb Azk 49. Gau amak lurra maindire beltzez izkutatzen digunean. NEtx LBB 196. Itxas amak lurra oeratu nai du. Ib. 351. Gau-ama lore-egoak biltzen ari da. Ib. 260.
azpiadiera-1.11
(Empleado en expresiones con diversos significados). "Olanik! Eztago ama etsean, ¡así! no conseguirás lo que te propones (V-ger)" A Morf 543. "Elea bere amarekin kontatu dit, me ha contado cien mil cosas (AN-gip)" A EY III 272. "Ama yosten ari da ta pasa beste kaletik, la madre está cosiendo y pasa por la otra calle (G). Se dice para despachar al molesto interpelante" Ib. 314. "Amak emango dik zopa legorra, ¡cómo no, morena! (G-azp)" Ib. 315. "Amari esaiok, vete al cuerno (V-ple-m)" Ib. 270. "Amak esan zidak iri esateko, ¡estás fresco! (G)" Ib. 292. "Amari eidxok! insulto de bajo calibre" Ort Voc.
azpiadiera-1.12
(Empleado en interj.).
Illunabarrean asi ziran marruaz ojuka: Ai ama! ai aita! Bil 172. Ai ama! ai ama! ai ama! Zer da ori! ai! ai! ai! Alz STFer 133. Ai ama, ori da arrigarrizko gogortasuna! Nik ezin neike ori egin. Echta Jos 150. Ai ama! biotza lertu bear zait! Ag G 272. Yainkoaren Ama! Or Mi 19. Ai, ei, ama! Gezur eder bat nola pentsa? Lf Murtuts 10. Une artan bera ari zan, eta alako batez: --Ai, ama! Ai, ama! Alkain 129.
azpiadiera-1.13
Zure aitzinean etzen / izan amen semerik / zu baino famatuago / eta handiagorik. EZ Noel 161. Uste al zuten aman semerik / bestetan iñun etzeula? EusJok II 61. Españiyan ez al da / aman semerikan? Auspoa 79-80-81, 242. Amaika amaren seme sartu da / itsasuaren azpiyan! Tx B II 48. Beste ogei bat urtian / zenbait amaren seme onradu / Cuban sartu zan lurpian. Ib. 84. Danak amaren semiak dira, / txit arraunlari azkarrak. Auspoa 63-64, 107. Leku danetan dira / aman seme azkarrak. Ib. 122. Amaika amaren seme on askok / an izango dau ostatu. SMitx Aranz 116.
sense-2
2. Madre, causa, origen; fuente.
Gaba gogaiaren ama. RS 395. Agur Erregina, miserikordiaren ama, bizitzea, eztitasuna eta gure esperanza. Mat 5 (v. tbn. miserikordiaren ama en Arg DevB 21, Bp I 150, Gco I 467, CatB 12 y CatLuz 4). Grazia dibinoaren ama. 147. Alfertasuna da ergelkerien ama. Ax 39 (V 24). Baina amoinak du indar, eta bertute hori, kausaren aldetik, amoinaren ama, da miserikordia, eta miserikordiaren ama, da karitatia. Tt Arima 113. Bizio guztien ama. ES 183. Esperanza ta konsolazio guziaren ama. Cb Eg II 98. Amodio puruaren Ama! Mih 49. Grazia dibinoaren ama. Brtc 72. Oker oen guztien iturburua, oen ama. AA III 630. Auzien ama deitzen dio S. Buenabenturak [edanerako makurtasunari] . AA III 378. Naasteko dantzia, zeindan luxurijaren ama. fB Olg 145. Ta zelan eurak dirian pekatu guztien sustraijak, edo amaak. fB Ic II 271. Eragotzita dago gurarija, pekatu guztien ama dalako. Ib. 267. Amodio ederraren ama. MarIl XXIII. Lana da birtute guztien ama. It Dial 27 (Dv, Ip ama; Ur sustraja ). Peskiza eta gozakari guzien Ama. Dv LEd 176. Birtute guztien ama. Aran SIgn 111. Betor iluna laster, / Ama loarena. Azc PB 335. Alangoxea da iretargie: aurretik argie, atzeti gabaren Ama. A BGuzur 156. Iges egizu ekandu txar guztien ama dan nagitasunetik. Itz Azald 203. Nagikeria oitura, ekandu txar askoren ama da-ta. Eguzk GizAuz 107. Bidegabekeriaren ama da agintarien ahala. Zait Plat 18. Gainerakoen ama eta iturburu omen dira. MIH 81.
azpiadiera-2.1
Eskual-herria da egundainotik, eta agian bethi izanen ere pilotaren Ama. Zby RIEV 1908, 89.
sense-3
3. (V, AN-5vill, L-ain, BN-ad-baig, Ae, S) Ref.: A (amea); Lrq; EI 57; Iz ArOñ, UrrAnz (amia); Etxba Eib (amak, amia); Elexp Berg. .
(Ref. a animales, aves e insectos). "Amea (V), madre de pájaros, animales" A. "Femelle des animaux qui allaite" Lrq. "Txaal onen ámia" Iz ArOñ. "Amia, la madre (hablando de irracionales). Ámiak, los padres (hablando de pájaros)" Iz UrrAnz. "Amak, plural de ama, que se dice de las aves y en general de los animales que se asocian para la crianza de los pequeños. Sarrittan bazabiz abixara, amak gorrotau umiak eta bertan bera lagatzen dittue" Etxba Eib. "Amia, se dice de los progenitores en los animales cuando están criando. Amiak igartzen badetsa abixia topau detsazula, lagako dittu arrautzok bertan bera" Ib. "Amia, la madre, tratándose de animales. Txaltxo ori bere amian billa dabill, gosiak dago ta. Amiai segika dabill billotxa. [...] Inoiz, ironiaz honako esaldia esan ohi da pertsonei buruz: eztakitt zeintzuk dien okerrauak, umiak ala amiak" Elexp Berg.
Mandoa nor duk aita? Bortuko behorrik ederrena ama. O Pr 311. [Animaliak] bere ameen ondotik baitoazi. Ax 24 (V 14). Txitxak eztü zaldiren lotsarik, bena miroaren edo esparberaren hegaltan laster doa amaren hegalpetara. Egiat 223. Ala bata nola bestea arboletan arkitzen dira, zeren beren amak arbolen ostoetan ezartzen dituzte bere arraultzak. It Dial 20 (Ur amaak, Dv, Ip amek). Bost edo sei zerrikume beren amarekin. Izt C 170. Arkume yoria, / iduriz guri guria / despedituko dut fite, / gerrenean izan gabe; / ez bakharrik hura, baiña / errapea demon ama. Gy 240. Abade baten mandoa / Bere hidalgiaz hazia kaskoa / Bere ama behorraz baizen etzen mintzo. Ib. 139. Arkituko dituzute lotuta asto-eme eta asto-kume iñor oraindik igo etzaiona. [...] Jesus aurrena amari, eta gero humeari igo zitzaion. Lard 429. Txoritxoen ama mokadarekin kabiaren ertzera etorri zan. Arr GB 60. --Zer txori daude kaiol'ortan? --Karnabak beren kabiyekin. Ara, sagarraren adarraren makillaren punttaren punttan ama, eta umiak ojuka. Sor Bar 16. Gaurko eguneko emakumiak baratza berekin eramaten dute buru-tontorrian beren tipula, piper, baratzuri, udare arbol kabiyekin, ama, ume ta guzti. Ib. 109. Eztituz bildurtuten / geiago lukiak / ama barik dagozan / oilasko txikiak. Azc PB 134. Xitoek amarekin ikasten kabazkan. Ox 188. Ixi, txori, ama, / ez egin negarrik: / euk baño obeto kumeok / euko yuadaz nik. Enb 56. Txori-enda gustijak, / euren ameak lez / abesti berezijak / abestuten dabez. Ib. 65. Buru-ukaldika erasoko dio zekorrak amari. TAg Uzt 25. Zomorro orren ama mitxirrika uztaillean jaiotzen da. Munita 93. Txarri-kumeon ama. Bilbao IpuiB 128. Txorikumeak amari galde egiten zioten. NEtx LBB 130.
v. tbn. Jaukol Biozk 65.
azpiadiera-3.1
(Como segundo miembro de comp.). " Aixal-amia, zorra madre" Iz ArOñ. v. astama, BEHOR-AMA, LEHOI-AMA, txerrama, ZALDI-AMA, zerrama, etc.
Dijoa ixillik atera aunz amaren soñuaz. VMg 94. Geldi geldi atera / auntz amaren soñuaz / dator. Zav Fab, RIEV 1909, 33. Sagu-amak derro hemen: [...]. Gy 220. Txori amak aien miñez zumeldian ari zun nigar-txintari erne negokion. Or Mi 112. Auntz-amak antxumeekin. Ib. 42. Kaietek, ttutta-beltxa / harturik eskura, / Hartz-ama botatu du / lau zangoez gora. Etcham 232. Fortunato katu-ama igurtzika. NEtx Antz 141. Auntz-ama eta bere kumetxuen ipuiña azalduko deutsuet. Bilbao IpuiB 261.
sense-4
4. (Tratamiento dado a ciertas religiosas). Madre.
Ama Santa Teresak bere Bizitzako Liburuan kontatzen duen Gaztelako nekazaria. Cb Eg III 349. Gure Aita San Ignazio, San Franzisko Xabier, San Felipe Neri ta Ama Santa Teresarekin egun batean ditxa paregabeaz kanonizatu izan zan. Ib. 339. Ene Ama Santa Teresari ta ene Aita San Juan Kurutzekuari beste ainbeste jazo jakuen. fB Ic II 233. Ama ona, urrikal hakigu eta erran ezoten ezkaitzatela bidal herrietarat gu geroni. Prop 1903, 103. Ama ona, eman darozkinat Bugandako berriak. Ib. 104. Ama Loiola, Lekaime zintzo, / Zeanuriko alaba, / Gaztetxutatik bere biotza / Jaunari opaldua da. Enb 150s. Biotz garbiak atsegin yakoz / Gure Andoni Deunari, / Ta ama Loiolak txikitxutatik / Dauko biotz garbi ori. Ib. 151. Teresa Ama lurrean ez ezagutu ta ez ikusi arren, aringarri zaio bere jaiera aren jarraileen artean esku-aldatzea. Gazt MusIx 60. Teresa Amarekin batera, karmeldar Lagundia berriztatu nai zun. Onaind ( in Gazt MusIx 146 ). Ama Sorazu zumaiarraren bizitza. MEIG III 60.
azpiadiera-4.1
(No usado como tratamiento). Madre superiora. v. AMA-NAGUSI.
Une onetatik asten da Teresa ama lanean, erabagi zoliz lanean. Onaind STeresa 62.
sense-5
5. "(S), madre, heces de líquidos" A.
sense-6
6. Hembrilla (de un corchete, etc.). "Agraffe, klotxet arra; porte, ama " Foix.
sense-7
7. Ama, persona principal.
Sorgiñen amak, ala agindu ta, / ezkilla jotzen Katalin. Or Eus 343. Sorgin guzien amari. Ib. 335. [Mari] sorgin guzien Ama da. SMitx Aranz 19.
azpiadiera-7.1
Katalin sorgin ote-dabilen / Sorgin-amarekin zaldiz. Or Eus 344.
azpisarrera-1
AMA-AHIZPA (Pl.). Madre y hermana(s).
Il baten ganeko ama-aizteen negarrak, ta erostarienak. Zav Fab, RIEV 1909, 32.
azpisarrera-2
AMA-ALABA (G-azp, AN-gip, BN-arb ap. Gte Erd; Aq 248). (Pl.). Madre e hija(s). "Amaalabak etorri ziren (G-azp, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 109.
Oriek ziran am-alaben izenak. Mb IArg I 133. Aita semiak edanda dagoz / Ama alabak jokuan. (Canc. pop. in Mg PAb 61 ). Barkoxen badira / Bi ama alhaba; / Algarri segretien khuntatzen ardüra. Etch 404. Maria Vado-rena eta Luisa Velazquez b[eneragarriak] ama-alaba itxura oneko, ta bere ongilleai konsejatu ziela [...]. Aran SIgn 56. Ordu artan sartu ziran ere Etxeberriko ama-alabak. Zab Gabon 40. Bertso berriyak, ama-alaba batzuei jarriyak. Moc Damu 26. Aurreragoko egunean egin eben ama-alabak autorketa on bat Amandogaz. Ag AL 109. Ama-alabak txerriei jaten ematen. Urruz Urz 26. --Zein geran? Ez al du ikusten? Ama alabak. Iraola 136. Horiek ama alabak / Eta bertze biak. (1915). LuzKant 60. Behin batez, herri batean, ama-alaba batzu bizi ziren elgarrekin, eta sorgin fama bazuten biek. Barb Leg 141. Litro erdi bat patar biaute / ama-alaben artian. Tx B II 157. Ama-alabak bakarrik bizi, / mantenu ona mayian, / esposatzeko egon banintzan / ipiñi nazu gayian. Ib. 157. Ama-alaben lelo au dute gogorarazi. Or Eus 56. Berdiñak zerate ama-alabak. ABar Goi 42. Bixentaren etxean exeri aldi bat egiñ ondorean, amaalabak azkenengo trenean bere errira joan ziran. JAIraz Bizia 119. Marrumaz agertzen dire ama-alabak. Larz Senper 132. Ama-alabak, alkarri begira gelditu ziran. NEtx LBB 26. Ama-alaba aiek zuten tienda artan yarri zen nere aita ere. Auspoa 77-78, 25. Laster ziran ama-alabak bakarrik sukaldean. TxGarm BordaB 15. Ama-alabak bazkaria jarri arte. MMant 30.
v. tbn. Etxde JJ 128. Erkiag Arran 74.
azpisarrerakoSense-2.1
Ama-alaba, kardantxillo eder kantaria miruak ilten ikusiak. Zav Fab RIEV 1907, 94. Ain tzan ederra luma nabarrez / ta ori-gorri guztikoz / ze ama alabak ao zabalez / ari begira dagokoz. Ib. 94.
azpisarrerakoSense-2.2
(Hablando de religiosas).
Lau mojatxo asibarriak, alai ta irripartsu, besarkatzen Teresa ama [...]; ez dira geiago ama-alabak bereiziko. Onaind STeresa 76.
azpisarrera-3
AMA-ALDEKO. De parte de madre.
Oraingo bertso auek nere aitona zanari jarriak dira; aita aldeko aitonari, ama aldekoa ni jaiotzerako illa zan da. Insausti 117.
azpisarrera-4
AMA HANDI (L ap. A; Dv). "Abuela" A. Cf. AITA HANDI.
azpisarrera-5
AMA ANDRE, AMA ANDERE. v. amandre.
azpisarrera-6
AMA-ARREBA (Pl.; los ejs. formalmente en singular parecen deberse a hipercorreción morfológica; cf. eutsen en el 2.º ej. de Echeita). Madre y hermana(s).
Alper izan zirean ama-arrebaren alegiñak Bilbo-rako burubidea aldatu eragitteko [Txotxo-arro-ri]: irugarren egunean joan zan Bilbo-ra bere itxas-ontziari itxarotera. Ama-arrebak negar asko egieben agur egin eutsenean . Echta Jos 235s. Ama-arrebari esaten eutsen. Ib. 229s. Orain zuk ikusi bearko dezu zerbait jakin ote leiken eta jakiten dezun ori amaarrebari esatekoa ote dan. JAIraz Bizia 94.
azpisarrerakoSense-6.1
Madalenen berbok zaletasun-garrak eragiñak baldin ba ziran ere, goiz itzaleko ordu samiñetan seme-ama-arreben biotzetan zeruetako mana bezin beratz [...] izan ziran. Erkiag BatB 159.
azpisarrera-7
AMA-HAUR (Pl.). Madre e hijo(s).
Beste gizon bat bizirik utzi; / zedin ama-aurren laguntza. Or Eus 208.
azpisarrera-8
AMA BERRI.
azpisarrerakoSense-8.1
a) Mujer recién parida. "Ama-berri, puérpera. (Aún no repuesta del alumbramiento, sin reanudar la vida normal). Alako emakume oraindik ama-berri dago" Gketx Loiola.
Andre batek ama berri bati: Zein itsusi den zure haurra! Mde Pr 67.
azpisarrerakoSense-8.2
b) Madre primeriza.
Amaberriren semea eskeñidazu; Ixraelenean amaberriren semeak oro, gizakume ta abelkume orobat, nereak ditut. Ol Ex 13, 2 (Dv amaren sabela lehenbizikorik idekiko dute guziak ).
azpisarrera-9
AMA BESOETAKO (V, G; Aq 158). Ref.: A (amaatxi); Etxba Eib. Madrina. "Neure ama-besuetakua, Aramaixotikua" Etxba Eib. Cf. AITA BESOETAKO. v. amabitxi.
Etxe bautismua emoteko seinari, ez da biar, ez aita besuetakorik, ez ama besuetakorik. fB Ic III 41. Zetara emoten jakozan batiuan kristinaubari Aita ta Ama besuetako deritxuenak. Ib. 74. Useetan da gizonezko bat ta emakume bat emotia seinari, batiatuten danian Jaolatzat edo Aita ta Ama besuetakotzat. Ib. 75. San Dionisiok esaten dau leenagoko denporetan Aita ta Ama besuetakok berbaz aginduten ebeela, euren besuetako seinari kuidado egitia. Ib. 77.
azpisarrerakoSense-9.1
Eta, [Club Deportivo Aurrera-ren] amabesoetako edo madrina izan zala ta edo, Beristaindar Jenobeba andreari musikea joten gengozan. Etxabu Kontu 35.
azpisarrera-10
AMA BIRJINA (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza, S; Urt II 495, Izt 155, Dv; ama berjina Urt I 533). Ref.: Bon-Ond 151; Lrq /ama-Biržiná/; Etxba Eib; Elexp Berg. Nombre que se da la Virgen y a sus imágenes. "La Virgen, madre de Dios. Arrateko Ama Birjiñia eta Itziarkua esaten dabe aiztak dirala" Etxba Eib. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Más empleado entre escritores peninsulares, ya que entre los continentales alterna con Andredena Maria (q.v.). Falta, por ej., en Leiçarraga y hay muy pocos ejs. de Axular y Pouvreau. v. ANDRE MARIA, BIRJINA AMA.
Ama birjen gloriosa. E 93. Nola jaio zea Ama Birjinaren ganik? Ber Doc 106r. Eta othoitz hunekin batean, Ama Birjinaren, kastitatearen patroin bezala ararteko ibentzea. Ax 365 (V 241). Ze oraziño esaten deutsazu Ama Birjina Santisimeari? Cap 40. Ama Birjinak maitatzen du bere haurra. 75. Zer uste düzü dela Ama Birjina? Bp I 122. Ama Birjinaren senhar bezala. Ib. 33. Ama Birjina nola bizi zen? Bp II 36. Izan zela Ama Birjinaren elloba zeren S. Tiagoren ama izan ze Ama Birjinaren lengusia. SermAN 3v. Jaio zala Ama Birjinaren ganik. El 11. Ama Birjinien letañiagaz. Urqz 1. Ama Biryinaren alderako debozionezko pratika hauk. He Gudu 143. Ama Birjinaren beste Eliz batean. Mb IArg I 197. Ama Birjiña gana biurtu nai det. Cb Eg II 116. Ama Birjiña Maria, Ama graziazkoa, Ama miserikordiazkoa [...]. Cb Eg III 313. Ama Birjiñaren ta Santuen Ermitak garbitzen, apaiñtzen ta argia ipintzen ibilli oizan. Ib. 336. Ama Birjiña bitarteko zuela. Cb Just 39. Azkoitiko Miserikordiako Ama Birjiña Soledadekoari. GavS 3. Ta etxola onetan jaio zan Jesus Ama Birjiñagandik. Ub 62. Ama Birjiñen entrañetan. CatUt 46 (CatCeg 32 Birjina Santisimaren entraña garbietan). Ama Birjinaren alabanzetán Ave Maria. LE Prog 100.
( s. XIX) Arkanjelu bat / Ama Birjinaren / Salutatzerat / Zerutik jautsi zen. Monho 92. Zoaz Ama Birjiñaren Imajiña baten aurrera. Mg CC 181. Abe Marija bat Ama Birjiniari errezetia. Mg CO 291. Esazu gaur ama Birjiñaren Letania. EL1 27. Zein dire Ama Birjiñari otoitz egiteko oraziorik onenak? CatAN 32. Aingeru San Gabriel nor zan? Nork bidaldu zuen Ama Birjiña Santisimagana? Gco I 456. Uste det gordeko nauala Jaunak edo Ama Birjiñak bekatutik. AA II 11s. Kendurik zure gelatik Ama Birjiñaren antz ta imajiñak. AA III 626. Ama Birjina maitia bitaarteko dala. fB Ic I 36. Baña oneek guztijok eztira Kristo asko, Ama Birjina asko edo santu asko, bat bakarrik baño. Esaterako Ama Birjina Aranzazukua berbera da zein Begoñakua edo Arratekua. Astar II 48s. Ama Birjiniaren irudi eta eskapularijua. Ib. 36s. Gizon dan partez dauko Ama, zein dan Ama Birjinia, eta eztauko Aitarik. CatLlo 23. Nola izan zen konzebitua eta sortu zen Ama Birjinaren ganik? CatB 29. Zer othoitz egiten diozu prinzipalki Ama Birjinari? CatLuz 16. Ama Birjiñagandik / dator guregana, / Trinidade Santuko / bigarren persona. Echag 156. Ama Birjina ohorezki ezarria dagon aldare xumearen oinetan. MarIl 17. Aingeruen, Sainduen, Ama Birjinaren, Jesu Kristoren, Jainkoaren beraren konpeiniak. Jaur 117. Ama Birjina Maria, / Beste ororen floria, / Gügatik othoitze egizü / Jesüsi plazer badüzü. UskLiB 220. Ama Birjina din ikhusi broketaren xilotik, / Arren zeña dezagün Jinkuaren odoletik. Etch 360. Ama Birjina maitea, / zato gure laguntzera. Bordel 35. Ama Birjiña-Kandel-egunean. Izt C 53. Aingeru San Gabrielek Ama Birjiñeari agur egitera etorri zanean. CatBus 21. Ama Birjina-gana bihurtzen naiz. Dv LEd 208. Biharamunean eskolako nausia othoizten du Itsasoko Ama Birjinaren elizarat lagunt dezan. Laph 71. Nor da Ama Birjina Maria? CatAe 38 (CatSal 39 Ama Birjina). Mertxede eskatako Ama Berjinari. CatR 39. Ama Birjiñari eskaiñitako San Benitoren alabak iduki zuten etxe santu utzitako bat. Bv AsL 151. Bere pekatua konfesatzera Ama Birjiñaren eliza batera joan zan. Arr May 89. Ama Birjiñaren Sortze edo konzepzio txit garbiaren eguna. Ib. 167. Ama Birjiña ta San Ignazioren onrarako eta animen on eta salbamenerako. Aran SIgn II. Ama Birjiña Karmengoak gorde dezala nere biotzeko semea. Apaol 90. Mikaelak Ama Birjiña bat zirudian eta Anjelek aingeru San Gabriel. Ib. 121. Tolosa baño beraxiago omen dago Ama Birjiña Erremediokoaren ermita. Sor Bar 43. Bere eskutik arren iruki / gaitzala Ama Birjiñak. Xe 344. Biba Ama Birjiña / Arantzazukua. PE 126. Zelebratu genduben / Altaran Ama Birjiña, / Zeru lurren Erregiña. AB AmaE 373. Giristino egiazkoak izanen du soinean, gau eta egun, Ama Birjinak guziz maite duen ordre zenbeiten arropa edo abitua. Jnn SBi 51. Lurdeko Ama-Birjiña. Arb Igand 9. Jaundone Jakoberi agertu zela Ama Birjina Saragozen, pilar baten gañen. Ip Hil 3. Ama Birjinaren hilabetian. Ib. 49. Oi zü Ama Birjina, / Zaode gur' artekari. UNLilia 20. Min izigarri batetarik Lurdeko Ama Birjinak sendatua. HU Aurp 181. Agur, Ama Birjina / Betharramekoa / Zeruko Erregina / Eta lurrekoa. Zby RIEV 1908, 294.

( s. XX) Biar Amaberjina kandelerazko eguna. Mdg 135. Gomendu eman diot / Ama Birjinari. LuzKant 91. Ama Birjiñaren egunian. Iraola 56 (cf. AMA BIRJINA EGUN). Ama Birjiñak lagun dizaidala, tranze onetan ondo atera nediñ! Ill Pill 20. Jaungoikoaren egite arrigarriz Ama Birjiña garbiagandik jaio zan. KIkV 27. Arantzazuko Ama Birjiña. KIkG 42. Ama Birjiña Garbia izan zan aurra egin baño len. Inza Azalp 56. Nolako naigabea ez luke izango zeruko Aita, Ama Birjiña, Aingeru ta Santu Doatsuen laguntza betiko galdu bearra! ArgiDL 31. Proosinoa agertzen da. Lau haurrek dakharte Sokorriko Ama Birjina sorbalden gainean. Ox 44. Jesus Haurrak eta Ama Birjinak ere, noiz edo noiz, behako bat emaiten diotek. Barb Sup 15. Paretan emana, ikus diteke Ama Birjinaren iduri bat, xira hostoz erdi estalia. Ib. 51. Bere lagunak utzita / Ama Birjiña Loinazkoari / egiten zion bisita. Tx B I 41. Ama Birjiña askok ikusi / Ezkioako larrian. Tx B II 120. Ondaurtzeko Ama Birjiñari otoi. Ldi UO 26. Etxe ontako Etxeko Andreak / Ama Birjiña dirudi. Or Eus 142. Urrena Ama Birjiña Lezetakoari. Ib. 247. Orreaga-ko Ama Birjinaren omena eskualde bazterrenetara edatu zuten. FIr 163. Ara! Lierniko ama Birjiña. Lab EEguna 73. Ama-Birjiña agertu zitzaioneko larunbata artan. SMitx Aranz 9. Pauso santuak kontatzen / mundu onetan lenena / Ama Birjiña ibilli izan zen, / il ezkeroz Seme ona. (Canc. pop. in SMitx Aranz 125 ). Ama Birjiña argitu zanien emengo bildurgarri guztixek izkutau ziran. (V-gip). Gand Eusk 1956, 223. Ama Birjiñaren imajiñak irriparre bat dauka. Gand Elorri 15. Ama Birjina Doloretakoari otoitz egitera. Arti Tobera 279. Zer ba, Ama Birjiñie-edo agertu yatsu ala? Alzola Atalak 55. Zuri oihuz hazi naiz / oi Ama Birjina, / mundutar ta zeruko / denen Erregina! Mattin 53. Egun kartsuki otoiztu dugu zuretzat Ama Birjina. Xa Odol 211. Orreagako Ama Birjinari otoitza. Xa EzinB 70. Agorrilaren zortzian oi da / Ama Birjiñan eguna, / guk Zestua'ko erri orretan / gure zaindari genduna. Uzt Sas 57. Ama Birjiña Lurdeskoaren egunean ezkondu. JAzpiroz 186. Ama Birjiña kontsolagarri, / ekarri zendun Jainkua. Ayesta 78. Oteizaren Ama Birjina. MIH 230. Ama Birjinarengana jaiera berezia dutenentzat [aukera aukerako liburua] . MEIG II 47.

v. tbn. EZ Noel 45. Harb 57. RomBasc 8. SP Phil 544. Tt Onsa 180. El 37. Iraz 18. CatBurg 25. Lar STomas 2. Oe 6. Mercy 21. Zuzaeta 58. Dh 80. JesBih 395. CatS 67. Zab Gabon 91. Elsb Fram 127. Ag Serm 224. Goñi 77. Urruz Zer 118. Arrantz 145. Enb 78. Etcham 32. Alz Ram 48. Kk Ab I 101. Zerb IxtS 112. Lek SClar 120. Etxde JJ 218. Bilbao IpuiB 144. NEtx Nola 26. BEnb NereA 196. Vill Jaink 23. MAtx Gazt 18. Ardoy SFran 306. Casve SGrazi 8. Etxabu Kontu 21.
azpisarrerakoSense-10.1
(Pl.). Fiestas de la Virgen.
Ama Birjiñetarako / Señaladamente / Donostiyan broma bat / bidakaitu dute, / Bertsuetara juateko / lau gizon dezente. Ud 71. San Pedro eguna, pestak, Elduaingo Ama Birjiñak... JAzpiroz 127.
azpisarrera-11
AMA BIRJINA ABENDUKO.
Día de la Inmaculada Concepción.
Ama Birjiña Abenduko, argitu orduko illunduko. EZBB I 31. San Martiñetatik Ama Birjiña Abendukoa bitartean. JAzpiroz 79.
azpisarrera-12
AMA BIRJINA ABUZTUKO. Día de la Asunción (15 de Agosto). v. ABUZTUKO BIRJINA MARIA.
Ama Birjin Abuztuko Meza. Mb IArg I 329. Ama Birjiña Aboztukotik Eguerri bitartean. Izt C 153. 1534-garren urteko Ama Birjiña Abustuko jai-egunean. Aran SIgn 73. Ama Birjiña aguztuko, urtean bi aldiz balitzeke! (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1457. Ama Birjin Agoztukoaren eguna zan da Elduko festak. JAzpiroz 144. Ama Birjin agoztuko lenengo orduak izan bear zuten. AZink 106.
azpisarrera-13
AMA BIRJINA AGORREKO (V-gip ap. Elexp Berg). Día de la Natividad de la Virgen (8 de Septiembre). v. ANDRE MARIA AGORREKO.
Datorren illaren zortziyan da erriko festa Zestonan au da, Amabirjiña Agorrekuan. GipNek 1906, 58.
azpisarrera-14
AMA BIRJINA AGORRILEKO. "Ama Birjina Agorrilakua (S; Foix), fête de l'Assomption" Lh (pero lo que aparece en Foix es Andre dona Maria Agorrilakoa).
azpisarrera-15
AMA BIRJINA-ARAN (H, s.v. aran). Variedad de ciruela.
azpisarrera-16
AMA BIRJINA-AURPEGI. "Amabirjiña-arpegixa, rostro inexpresivo, inocente. Ezidazu amabirjiña-arpegi ori jarri, badakitt zeu izan zala ta" Elexp Berg.
azpisarrera-17
AMA BIRJINA-BELAR. "Ama birjiña bedarrak, Erythrea centaurium, Hypericum perforatum y otra distinta, las tres reunidas (en Kortezubi); (en Aralar navarro Achillea millefolium, mil en rama)" Arzdi Plant1 273.
azpisarrera-18
AMA BIRJINA EGUN. Día de la Virgen (ref. generalmente al 15 de agosto).
Zelebratu genduben / Ama Birjiñ eguna, / illaren amabostian / izaten deguna. Ud 75. Ikusi al dezu On Eleuteriok, Ama Birjiña egunian, meza nausira eraman biar duen lebita? Iraola 56. Ama Birjiña egun batian, / mezetara guazela. Tx B I 78. Ama Birjiña eguna da-ta / kanta dezagun Kantia. (Canc. pop. in Lek SClar 120 ).
azpisarrera-19
AMA BIRJINA GAROTAKO (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Garotako Amabirjiña ere bai. [...] El día del Pilar. Iez be Amabirjiña Garotakuan kuadrilla ederra juntau giñan basuan. Amabirjiña Garotako, egun seiñalaua izaten zuan basarrixan. Egun honetan bildu ohi zen baserriko familia guztia, lantegian zebiltzanak eta jai izaten baitzuten, garotan egiteko" Elexp Berg.
azpisarrera-20
AMA BIRJINA-ITURRI.
Erreka onen inguruan "Ama-Birjiñ-iturri" bat zegoan, oso ur ederra zuana. Salav 12. "Ama-Birjiñ-iturri" abek ez dira nun-nai izaten, leku-lekutan baizik. Ib. 13. Naiz-eta Ama-Birjiñ-iturri au erreka baten inguruan egon, ez du zer ikusirik erreka onekin. Ib. 13.
azpisarrera-21
AMA BIRJINA-LORE (Lcq 164, H). "(Amaryllis formosissima), [...] flor de lis. [...] Los labortanos le llaman Ama birjiña lorea" Lcq 164.
Bagentozan biok, zamaturik, mendietatik, Platero txipabelarrez; ni amabirjina-lore oriz. "De lirios amarillos" . Amez Plat 64 (ap. DRA).
azpisarrera-22
AMA BIRJINA MARTXOKO. Día de la Anunciación (25 de Marzo).
Ama Birjiña Martxukoaren egunean. Goñi 61. Ama Birjiña martxoko, (e)man diok neguari ostiko. (AN-ulz). Inza NaEsZarr 992 (v. tbn. 1458 (AN-5vill)). Amabirjine Martxoko, beia larrean aseko. (B). EZBB I 63.
azpisarrera-23
AMA BIRJINAREN ATORRA. "Ama Birjinaren athorra, grand liseron. (Guziz itsas aldean da izen hau aditzen: xuririk ez da xuriagorik, lore horren xuria baino)" GH 1930, 225.
azpisarrera-24
AMA BIRJINAREN BEHATZ (Arzdi Plant1 ), AMA BIRJINAREN ATZAPAR (Arzdi Plant1 ), AMA BIRJINAREN AZTAPAR (Darric ap. Lh). "Ama Birjiñaren atzaparrak, [...] madreselva (G). Ama Birjiñaren beatzak, [...] madreselva (G-azp), por la forma de la flor" Arzdi Plant1 273. "Ama Birjinaren aztaparra, chévrefeuille. (Iduri luke errespetu eskas bat baduela izen hunek, bainan ez, jendek "axtaparra" erraten baitute" GH 1930, 225.
azpisarrera-25
AMA BIRJINAREN ESKULARRU. "Ancolie vulgaire" GH 1930, 225. "Nahiz eskuarazko izen hau Uztaritzeko mutxurdin batek eta Azkaindar muthil zahar batek emana dugun, beldurtzeko da ezdutela frantsesa dakitenek baizik ezagutzen, eta kasik nahiago ginioke landare huni Xuberon aditu dugun izena eman: 'zeñu-lilia'" Zerb GH 1931, 227.
azpisarrera-26
AMA BIRJINAREN LIHO. "Ama Birjinaren linoak zuten izena seroreak etxez etxe biltzen zituenak. Andra Mariari maindireak eta aldareko estalkiak eta egiteko izaten zan lino hura (G-goi)" A EY I 453.
azpisarrera-27
AMA BIRJINA URRIKO.
Día de la Natividad (8 de Septiembre).
Ama Birjiña urriko, inoiz ez al duk etorriko! (AN-5vill) 'Urriaren 8-an Ama Birjiñaren jaiotza' . Inza NaEsZarr 1457. Ama Birjiña urriko, lioa iru orriko . (AN-ulz). Ib. 1109.
azpisarrera-28
AMA-BURU.
azpisarrerakoSense-28.1
a) Madre superiora.
Jesusen Biotz Opalduko Aizpa eritegizaien Ama-buruak. (1919). ForuAG 317.
azpisarrerakoSense-28.2
b) Ciudad de origen.
Tebe, Bakan-en ama-buruan, Ismenos errekatxo laisterraren ertzean, eta basa-iransugeren azi-gañean, bizi aizen Bakeos! ' Ciudad madre' . Zait Sof 193.
azpisarrera-29
AMA-DEIADAR. "Ama-diagarra, voz de auxilio. Ama-diagarrak ziran itxasuan aldetik" Etxba Eib.
azpisarrera-30
AMA-ETXE.
Ama-etxea izan dedin. "Para destinarla a Casa Maternal" . EAEg 5-2-1937, 986.
azpisarrera-31
AMA FAMILIAKO. Madre de familia. Cf. AITA FAMILIAKO.
Ama familiako guziek jakin behar lituzketen gauza xumeez. JE Bur 70 (v. tbn. Ber 67). Berrogeiren bat urteetako ama familiako bat. Mde Pr 154. Herritik beherago doatzi alabaina bidarraitar ainitz beren biziaren irabaztera, ofiziale edo gazte, edo ama-familiako langile. Larre ArtzainE 66.
azpisarrera-32
AMA GEHIEN. Madre superiora. v. AMA NAGUSI.
Nere Ama Gehiena, iskribatzen daunat jakiteko nola haizen eta hiri Bugandako berrien emaiteko. Prop 1903, 103.
azpisarrera-33
AMA GIR GIR. "Ama gir gir gir, à la queue leu leu" Dv. "Ama gir gir gir, juego de niños, que consiste en agarrarse unos a otros por detrás formando cadena compacta, para que el primero defienda a los demás de otro que quiera cogerlos" A.
Bai, to! Ire dardak nik saiesturen. / Ama gir gira --nai duk?--, iokaturen!... Gazt EuskOl 1933, 47. Ama gir-gir, nora jendeak? Atozte, atozte. Zubi txar onetan pasa zaizte . (AN-5vill). A EY IV 278s. Ama, gir, gir, gir, noren haurrak zirete? --Errepublikaren serbitzariak baikire. --Zubitto huntan pasatu behar duzute. (L-côte). Ib. 279.
azpisarrera-34
AMA-JAURGO. Matriarcado.
Nolanai dala, or dugu erriketa-eredu bikaña, gizartean beñere ezagutuko ez dugun bezain egokia ta osoa: ama-yaurgoa, amatasuna nagusi [txindurrien artean] . Ldi Y 1933, 87.
azpisarrera-35
AMA-LEKUKO. "Aita-lekhuko, celui qui, dans un mariage ou autre acte public, remplace le père absent. On dit de même: aita-lekhuko [sic, por ama-lekhuko], remplaçante de mère" Dv. "La que reemplaza a la madre en un acto público" A.
azpisarrera-36
AMA LUR. Madre tierra.
Gu bien gorputzak ama lurrak irets ditzanean. Or BM 138. Ama lurraren ikuspegia bear dau, itsaso aundiaren neurrieza. Erkiag Arran 183. Umetan lez dagoke / nire gorpua lo / ama-lurraren altzo / geldi ta sakonean. Gand Elorri 171. Erdi-miñez dago ama lurra. Ibiñ Virgil 89. Ama lurra hil da. Azurm HitzB 62.
azpisarrera-37
AMA MEZA ENTZUTEKO. "(G-to), madrina de boda" A.
azpisarrera-38
AMA MUSU, AMA MUSU IZAN. "Amamosu (V-gip), amaren antza aundia dun aurra" Zt (comunicación personal). "Tener la cara de la madre. Zu ama-mosu za eta zure anaia berriz aitta-mosu. Familixa orretan danak die ama-mosu" Elexp Berg (s.v. mosu).
azpisarrera-39
AMA NAGUSI.
azpisarrerakoSense-39.1
a) (Lar; Añ A, Izt 3v). Abuela. v. amama, amona. Cf. AITA NAGUSI.
azpisarrerakoSense-39.2
b) Madre superiora. v. AMA GEHIEN.
Lasarteko lekaimeen ama nagusi Berastegiarrari min egiten zion noka izketan entzuteak. A Ardi 23. Palenziako komentuan sartu zan zan, bertoko ama nagusi be izani. Onaind STeresa 103.
azpisarrera-40
AMA PONTEKO (V, G; Lcc, VP 4r, Lar, H (s.v. ama); amapontako Añ; ama puntako V-gip, G-to-nav; ama punteko G-nav, AN-larr-araq). Ref.: A; Iz To (amapuntakua), UrrAnz (aittapuntakúa), ArOñ (ámapuntako), Als (amapuntaku); Echaide Nav 219; Elexp Berg (ama puntako); ZestErret. Madrina. "Madrina del bautismo" Lcc y Añ. Cf. AITA PONTEKO. v. amabitxi.
Bataiatzen dana aurra bada, haren ordez Ait-ama Pontekoak eranzuten due eta hitza ematen due. Ub 194. Beartuak gaude, Aita ta Ama pontekoak gure ordez agindu zuena egitera. AA I 80. Ez dira Aita ta Ama pontekotzat autu bear fedegabeak. Ib. 81. Artzen du Aita edo Ama pontekoak (edo bestela Elizara ekarri duanak) aurra buruaz eskuiko besoaren gañean, eta ipintzen zaio izena. Ib. 82. Emendik Aita ta Ama Pontekoak beartuak geratzen dira aurrai gurasoen faltan dotrina erakustera. AA III 272. Aitabitxi bat egon oi dala gizonezkoentzat, eta amabitxi bat andrazkoentzat [Konfirmazinoeko Sakramentuan]; oneek, aita eta ama pontekoetatik desbardinak izan bear dabeenak, artuten dituezala eginbearrak eurak eta senitasuna . Itz Azald 132. Nere arreba Juanita izan zan [...] nere amapontekoa. Albeniz 24s. Nere amona ta amapontekon / eriotza zan iritxi. Insausti 122.
azpisarrera-41
AMA PONTEKO-ORDE.
Sustituta de madrina.
Aur au bataiatzeko esku ongille bat emen eztago; eztago aitari eta aita pontekoari beren eginkizunak adirazteko Apaiz bat; ala bada, amapontekoorde, aita-orde eta Apaiz-orde neronek egingo det. Arr GB 23.
azpisarrera-42
AMAREN- .
(En casos locales de decl. sing.). Casa de la madre.
Yoan omen auzitara, ta seme bakoitza egiazko amarenera igorri. Or QA 45. Garai batean, euskaldun izango ziren haurrak euskal giroan euskalduntzen ziren, etxean eta etxe inguruan [...]. Gero eta ugariago, ez dira euskaldunak amarenetik arituak. MEIG VII 165.
azpisarrera-43
AMAREN ETXE .
(En casos locales de decl. sing.). Casa de la madre. "Amen etxera (V-m), a lo lejos; litm., a casa de la madre. Lekutako amen etxera bialdu naienduen! (V-m), ¡cuán lejos me enviaron!" A. "Amaren etxean bizi da, vive muy lejos; litm., en casa de la madre (V-m)" A EY III 308.
azpisarrera-44
AMAREN HIZKUNTZA. Lengua materna.
Ikastoletan eta ikastoletarik gora erabiltzen den euskara, ez daiteke izan, eta ez da, inoren 'amaren hizkuntza'. MIH 218. Ez diote ez zure haurrari ez besterenei ikastolan 'amaren hizkuntza' irakasten, baizik eta mintzaera horretatik hurbilagoa edo urrutiagoa, baina bestelakoa. Ib. 218. Batasunak [...] galera berekin dakar: ez da, hasi berrian behintzat, inoren 'amaren hizkuntza' izango. Ib. 223.
azpisarrera-45
AMAREN SEME. Hombre, hijo de madre.
Txokolatera barren guzia / armiarmaz betea, / amaren seme bataiatuak / etzen posible artzea. JanEd II 63. Amaika amaren seme sartu da / itsasuaren azpiyan. Tx B II 48. Izkilloa bizkarrean ameka amaren seme badabil ondikoz. Anab Usauri 137. Amaren semez aukera / atsaldean larratzera. Or Eus 160. Amaika amaren seme on askok / an izango dau ostatu. (Canc. pop. in SMitx Aranz 116 ).
azpisarrera-46
AMA-SEME (Aq 248). (Pl.). Madre e hijo(s).
Ioseph, ama-semekin Ejiptetik itzulirik. Mt 2, tí. Ama Semeak eta guztiak zuten Jauna zergatik alabatu. Cb Just 48. Ama semek algar besarka. Xarlem 709. Emen alkar idoro zirian Ama-Seme maiteak. EL1 187. Eskatuten deutsuet Ama-Seme bioi, arren [...]. EL2 210. Itzuli egizuez, arren, Ama-Seme bitzuok ni-ganantz zuen begi errukiorrok. Ib. 194. Gabaren erdian / Ama-semez kargatu / Eta zen partitu / Josep justua. Monho 92. San Jose, Ama-Semeak artuta. Lard 369. Ama-seme triste aiezaz kupiturik. Arr GB 39s. Ama-semiak bakarrik ziranian maian [...]. Bv AsL 38. Lenengo bear dabe / Onaxe etorri, / Ama-Semeok zelan / Dagozan ikusi. AB AmaE 360. Aita itxasotik eldu zanean, illuntxo billatu zituan ama-semeak. Ag Kr 110. Ogetazortzi urtetan alkarren barri jakin eztaben ama-semeak. Echta Jos 365. Ama-Seme onei biotza zulatzen / dautsen espatea da zorrotzena. GMant Goi 61. Jesusen Jaiotzari begira jarri ziran ama-semeak. Inza Azalp 61. Urtheak hola egon ziren ama-semeak lurpetik atheratu gabe. Barb Leg 129. Joskinari etorri erazo eutsan Erminik ama-semiai jantzi egokijak egitteko. Otx 124. Anbat etzaio akordatuko / ama-semiak gerana. Tx B II 167. Artu zituen ama-semeak ta Israel-errialdera etorri zan. Ir YKBiz 31. Minberaturik / Dagoz oñazez / Larri ta estu / Ama-Semien bijotzak. Enb 101. Euzkera ta zu [Kirikiño], ama-semiok, / Alkarrekin beti-beti... Ib. 205. Aida txuri! Aida gorri! / Ama-semeak batera! SMitx Aranz 96. Kontseju on bat eman zidaten / Ama-Semien artean. Ib. 145. Motx gelditu naiz esaten Ama-Semeen lana. Or Poem 551. Bere bizi guziko kezka larria izandako ama-seme aien izaera poliki-poliki konpontzen asia zala. NEtx LBB 71. Urte batzuk badituk ama-semeak il zirala. Ataño TxanKan 217.
v. tbn. Dh 267. Zab Gabon 50. A BeinB 42. Alz Ram 71. Kk Ab II 71. Etxde JJ 229. Balad 187. Erkiag BatB 23. Ugalde Iltz 33. Basarri 12.
azpisarrerakoSense-46.1
Eidazu ermita bat, / (esaten danori) / Ama-Seme izango / gera-ta zu ta ni. SMitx Aranz 56.
azpisarrerakoSense-46.2
Izanik Zu [Jesus] Angeruak aituten dirian Espillu ederra; eta Ama-Seme guztien artean sotilena. EL1 192.
azpisarrerakoSense-46.3
(Sing.). Madre e hijo.
Ditugun Ama-Semearen / izenak bethi ahoan. 134. Begira bere Ama maiteari, zeinen eskuz opa deutsudaz Ama-Semearen merezimendu ugariak. EL1 150. Deskuidoren batean / arrapatu etzezen, / Ama-Semearekin / Ejitora juan zen. Xe 158.
azpisarrera-47
AMA-SEME-ALABA (Pl.) Madre e hijos.
Onenbestegaz ioan zirean gora ama-seme-alabak. A BGuzur 120.
azpisarrera-48
AMATAN.
"Ume-jolasa, oro har, neskena; guraso, eta bereziki, ama bailitzan, etxean dagoen ama baten eginkizunak imitatzen aritzea" ZestErret . v. ANDRAZKOTAN.
azpisarrera-49
AMA-SEMEGO. Relación entre madre e hijo.
Jaunak zure gai kausi nezala heriotzeko orduan, / itzal gabeko ama semegoz goza gaitezen zeruan. Xa Odol 80.
azpisarrera-50
AMA-UME (Pl.). Madre y cría(s). "Ardixa ta billotxa? Ama-umiak" Elexp Berg. "Amaumeak ur edaten ari dira (G-azp-nav, AN-gip-5vill, BN-arb)" Gte Erd 109.
Arkituko dituzute lotuta asto-eme bat eta asto-kume iñor oraindik igo etzaiona. Askatuta ekarzkidazute--. [...] Ama-humeak eraman ziozkaten. Lard 428s. Lepo-otarrian sartuta dute / txala etxera ekarri, / berialaxe bota dizkate / ama-umiak alkarri; / bei koitadubak ikusi orduko / arena dala igarri, / etzan plakiyak aplakatzeko / leku txarrera etorri. Ud 69.
azpisarrera-51
AMAZKO (Añ). Maternal.
Gomenda gakizkon haren amazko amorioari, eta enseia gaitezin haren bertutei iarraikitera. SP Phil 144 (He 146 amakarako). Zure amazko ontasunetik errezebitu ditudan ongi guziez. Dh 90. Esperantza dut zure amazko bihotza, bihotz hoin on, hoin samur, hoin urrikalmendutsu hori utziko dela hunkitzera. MarIl 69. Guri lürren gainen güdükan gaudener bere Amazko eskia hedatzen. Ip Hil 214. Badakizügü guretako dütüzün Amazko sendimentiak, hanitzez azkarrago direla mündü huntako ama bihotzberenenak beno. Ib. 221.
azpisarrera-52
AMA-ZULO. v. amazulo.
azpisarrera-53
AMEN AMA.
azpisarrerakoSense-53.1
a) (Ref. a la Virgen María).
Hitarik urrun haiza-zak othoi hi baithan den herabea. / Amen Amari, laño-lañoa, egizok hire galde. Ox 44. Amen Ama hoberena [...] / ethorria da zu gana. Ib. 44. Kantauri orrek ona amen Ama, / Zeruak dizun doaia. SMitx Aranz 13.
azpisarrerakoSense-53.2
b) (Pl.). Antepasadas.
Nafarra zolatik Xina bazterreraino, bere aiten aitek... eta amen amek erakutsi erasia goxoan. Ardoy SFran 265.
azpisarrera-54
AMETATIK ATERA.
Salirse de madre, salirse de su cauce.
Atráze ametáik Romako ugáldea Tiber, ta arrapatzenzué yá ziudádea. LE JMSB 158.
ama
<< 1 altzo 0 / 0 amai >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper