Tr. Casi exclusivo de la tradición meridional, aunque menos frecuente en textos vizcaínos. Al Norte sólo se documenta en Goyhetche y Mirande. La forma aldemen se encuentra en Echeita, EusJok y Alzola, y, alternando con aldamen, en Xenpelar, Beovide, Agirre, Alzaga y Alzola. En DFrec hay 39 ejs. de aldamen (de ellos 5 vizcaínos y 1 septentrional) y 1 de aldemen.
sense-1
1.
(V-gip, G, AN; Lar, MgNom 65, Añ(G, AN), VocZeg 287, Hb, H);
aldamon (AN-gip);
aldemen (G-azp)
Ref.:
A(aldamen, aldamon);
IzArOñ;
AspLeiz2;
ElexpBerg;
GteErd 220, 157. (En casos locales de decl. sing.).(Al) lado.
"Vecindad de una casa a otra, de un barrio a otro"Lar.
"(Al) lado, [...] aldamenean","cabe, junto, cerca, [...] aldamenean"Lar,
Añ.
"Aldamenean (G), alboan (V), al lado"MgNom.
"Lado adjunto a una persona"A.
"Lugar próximo"IzArOñ.
"Aldameneko [...], persona o cosa que está al lado de otra"AspLeiz2.
"Gogaikarri aura etxat gau guztian aldamenetik kendu"ElexpBerg.
"Otsoa aipamenin aldamenin (AN-5vill)"GteErd 220.
"Aldameneko etxe batera (AN-gip)"Ib. 157.
Cf. aldameneko; v. albo, 1 aldaka. Kazara doean orduan beti aldamenean botea. Acto 241.
Atera dezala euskerazko geure sinistamenen jakinbide bat, erderaz aldamenean itzulirik. AqCarta a Lar 27.
Nekez ta ezin bestez kenduko da [adiskidea] haren bazterretik edo aldamenetik. MbJBDev 225.
Jarri zitzaion Arzaiari aldamenean. VMg 42.
Sartu zan leizean ta Otso illaren aldamenean ase zan arikiz ta ardikiz. Ib. 52.
Dakuste katua, / Sasipe sakonduan / Guzia sartua: / Zeuzkala aldamenean / Ezurrak ugari. Mg(inVMg 111s).
Batzuek egun onak ematen, besteak aldamenekoaren apaindurari begira. AA I 531.
Egiten ditue beren gauzak Jesu-Kristo beren aldamenean baleukee bezala. AA III 319.
Pinto, bere laguna, gurrinka aritzean, / badijoa ta jartzen zaio aldamenean. ItFab 254.
Eskupeta eskuan eta txakurra aldamenean dituela. IztC 473.
Beraren aide, auzo eta adiskideetakoak etzaiozka aldamenetik kenduko asnasa deban arte guztian. Ib. 240.
Baldiñ eritzen bazera / Deith zazu aldamenera, / Mediku bakhar bat xoilki. Gy 17.
Aldiz gu bagare aurkitzen / Gauza onen aldamenean, / Hirritsa dugu barnean. "À l'approche des biens".Ib. 163.
Obia utsik, il-janzia zoruan eta izerdi-zapia aldamenean. Lard 467.
Aldameneko erri txiki batera joan. Ib. 373.
Libru bat ezkerrian, iru aldamenian, / Homero ta Virjilio ta Ennion izenian. AzcCancB III 16 (PB 298 aldamenetan).
Alabearrez aldameneko arkaitz batek ematen zuen ur garbizko iturri bat. ArrGB 43.
--Nun dabill Batista? --Aldamenian da, Mikolaxen etxian. SorBar 64.
Aditu bezain aguro altxatu zan Santua Kardinal Jaunaren aldamenetik. BvAsL 198 (182 aldemenetik).
Nondik daukadan arima maite naben bat deika, / Aldamenera noakola?ABAmaE 176.
Txintxarri azaltzen da; joaten da bere maiera eta andik Ganbararen aldamenera. AlzSTFer 119.
( s. XX)Eriotzearen txistua, arnasestua ta deadarra aldamenean eroiezala. AgKr 198.
Gelditu azi du bere aldamenekuak. Iraola 66.
Aldameneko agure zar alargun batek, parrez ta ixil antzean. AgG 45.
Lagun argia dauka itsuak aldemenean, mutill sostor bat. Ib. 185.
Gero, astoaren aldamenera etorri, ta belarri batetik itzegingo balio bezela jarri zan. MujPAm 68.
Errekondo ta aren aldameneko mutillak. OrSCruz 30.
Nere amaren aldamenian / bizi nintzana pakian. TxB I 210.
Mutiko bat dakuse / aldamenian... / Ta otzara betia / Maian ganian. Enb 97.
Manaxiren aldemenetik igarotzeakoan onek ikara antza egiten du. AlzBurr 32.
Gero aldamenean, / atzaidan eseri, andereño otxan. LdiBB 122.
Aldameneko lagunekin berriketan asi ba-dadi. LdiIL 22.
Zu nere aldamenean ikusi utsarekin. ABarGoi 52.
Aldameneko lagunari noizbeinka mokoka zorrotza erantsiz. TAgUzt 112.
Iru Barrutietako Buru bakoitzaren aldamenean jardun bedi Epaille Argibidelari bat. EAEg 30-4-1937, 1591.
Ta oraintxe bertan, senargaia aldamenean dula, bere begi aurrean il bedi!ZaitSof 183.
Gesen bazterraldean bizi, eta nere aldamenean egongo zera. OlGen 45, 10 (Urt y Dv ene aldean, Ur nere aldean, Ker neure ondoan).
Elkarren aldamenean etzanik. MdeHaurB 87.
Arrai-kaja eder maite ura beti aldamenean eukitzen zuan kutuna baño kutunago. AnabPoli 49.
Aldamenean yoian lagunak itz eta pitz eragoion. ErkiagArran 171.
Aldameneko bar batean. IzetaDirG 92.
Gurutz aldamenean, sei praille, taldean. GandElorri 83.
Iturri guren oien aldamenean, ozkirri ta ozpel giro izango dituzu. IbiñVirgil 32.
Intelektualaren aldamenetik bereziaz ezenarioko aurreko aldera doa. LabSuEm 199.
Ori ez dago sinistutzerik / aldamenetik esanda, / Gipuzkua au urte askuan / beti txapeldun izan da. UztSas 328.
Biaramon goizean Jakobek bere aldamenekoa Lia zala ikusi eban. KerGen 29, 25 (Ol Yakoben aldamenekoa).
Aldameneko kuartoan etzan nintzan.JAzpiroz 63.
Batalloi batzuk lotu zirean / Sollube aldamenean. FEtxeb 23.
Astua ta idia / bere aldamenean.BBarand 64.
Galdetzen degu aldamenetik / pasatzen geran orduan. Zendoia 113.
Mogelek ez zuen urrutiko Indietara joan beharrik bere Basagizon Ona aurkitzeko. Aldamenean baitzeukan, Bizkaiko basetxe batean, Peru jatorra. MIH 168.
Etxean edo etxe-aldamenean bizi izan naiz beti. Ib. 68.
Euskalerritik edo Euskalerriaren aldamenetik ez dira aldentzen. MEIG III 102.
Badu euskarak [...] huts nabarmen bat bederen aldameneko hizkuntzen ondoan. MIH 110.
v. tbn. Echag 182. Bil 159. Aran SIgn 95. Xe 242 (261 aldemen). PE 88. Zab Gabon 52. Apaol 24. A BeinB 69. AzpPr 38. Goñi 31. Ill Testim 20. ArgiDL 135. JMB ELG 90. EA OlBe 29. JAIraz Bizia 31. BEnb NereA 181. Basarri 179. Ugalde Iltz 17. Vill Jaink 130. NEtx LBB 122. Ataño TxanKan 19. Aldemen: Ag Serm 144. EusJok 129.
azpiadiera-1.1
(Al) lado de, además de. Urtzia al zan beren Jainko bakarra, ala ori Jainko nagusitzat artuarren, beronen aldamenean ba ote zituzten beste jainko txiki edo jainko-usteko izakien edo indarren siñeskerak eta siñeskeriak? VillJaink 23.
Azkenik, erretorika behar genuke ongi herrikoa den erretolika-ren aldamenean?MEIG VII 180.
azpiadiera-1.2
(En casos locales de decl., en pl.). Zure inguru ta aldamenetan daudenok. VMg 72.
Bereala asi ziran zabaltzen aldamenetako ingurumaietara. IztC 3.
Aldemenetako guztiai bultzaka. AgG 83.
Aldamenetako errietan ere zabalduak ziran. ZaitPlat 53.
azpiadiera-1.3
(Como primer miembro de compuestos).Cf. supra ejs. de aldameneko.v. albo. Frantziako Errege Hugo Kapeto Parisko aldamen edo albo-erri batera ioan zan. AEzale 1897, 207a.
Laster entzun zan Axerik aldamen baserriko olloak arrapatu zituala. AgG 62.
azpiadiera-1.4
(Tanto en sing. como en pl.).Alrededores.
Lidiako aldamenetan dagoan ta Atlos deritzon mendi batean ezagutzen dira piztia izugarri ta itxusi batzuek. VMg 87.
Baita Santo Domingoko aldamenean dagoen arkaitzerra San Lorenzokoa ere. IztC 37.
Errezillen, Erdoiztako aldamenian. AlzBern 51.
Oiartzungo Kontzeju etxeko / aldamenian, / apari on bat egin ginduen / arrats batian. JanEd II 72.
Buenos Airestik urruti gabe / Platako aldamenian; / amabi milloi Bankuan dauzkan / euskaldun baten mendian. TxB II 44.
An da, mugalderago, Lantzen aldamena. "Los alrededores de Lanz".OrEus 249.
sense-2
2.Persona cercana, de confianza.v. aldameneko (2). Gerta zaizkiotzu [Erregeri] mirabe ta aldamen menak, bere biotzaren erakoak. LarFueros 8.
azpiadiera-2.1
Persona que está al lado. Irripar gabe ez zan / nere aldamenik. Zendoia 153.
sense-3
3.
(V-gip; VP, Lar, Hb);
aldemenRef.:
EtxbaEib;
ElexpBerg. Costado, lado de un cuerpo; flanco."Lado"VP 43v.
"Banda, lado, costado","costado","flanco","bordo, lado de navío"Lar.
"Muñones en las piezas de artillería, aldamenetako eskutokiak, kirtenak"Ib."Amuradas, lados interiores del navío, barrengo aldamenak"Ib."Aldameneko min, douleur de côté"Hb.
"Flanco, costado. Ezkerreko aldamenetik sartu jakuzen"EtxbaEib.
"Costado, lado. Kotxian aldamen bixak urratuittut"ElexpBerg.
Algunos de los ejs. que citamos son difíciles de distinguir de los de la primera acepción. v. albo. Karelak zatittu ontziaren aldemenean, txikotak urratu, ta galdu zan oso batela. EchtaJos 139.
Mañaxi ta Joxe Joakin, Talori bi aldamenetan jartzen zaizkio. AlzBurr 36.
Bizkarrian [ume] bat, tripan bestia, / aldamenetan batzuak, / sall galantakin ikusten dira / dabiltzala [ijito] geientsuak. TxB II 65.
Senarrak eman ziran / lenbiziko kolpia, / berealakoñadu apezak / aldamenetik bertzia. / Oi kanabitaren / puntaren zorrotza!(AN-5vill). Balad 100.
Egon ta iraunez, beera bearrak, / bultza betiko aidurrez, / zapalduko deust, nik ezin ala / eutsi, aldamen astuna. / Azurrak, banan, etsiko dabe / t'emon erraien utsuna. GteElorri 168.
Napar erdeldun bizi bat gendun / izena zuana Xixto, / gaur nere gisa burugain soilla / eta aldamenak pintto. Insausti 74.
azpiadiera-3.1
Lado, extremo; margen."Acotar, citar al margen, aldamenera, albora, basterrera deitu, otsegin"Lar.
Mendi goititu, arkaitztarte, basozakon, erreka-ondo, ibai-aldamen, itur-inguru, bide-bazter. IztC 159.
[Tallua] plaza agirikoan arkitzen da ifinia marmolezko irozpe andigoiti baten gañean iru malla zabal ederki apainduak aldamenetan dituela. Ib. 475.
Umezurtz errukarria [...], ate aldamena eskuz idoroaz, Manuelen besotik aurkeztu da. AgG 360.
Eskuira, begiratoki edo miradoria. Aldamenetan, esker-eskuira, atiak. AlzBern 49.
Jendia pozez egondua da / aldamenetik begira. TxB II 178.
Makur-makur bijoa gorde-lekura aldamenetara begira. LekEunD 22.
Gero, ibaitik amabost metrora, lenengo etxeak; erdin bat bi bizitzakoa, aldamenetan bat urdiña, bestea gorria eta beste amaika orizkak. JAIrazBizia 44.
Irugarren bizitzan, lenengo mallakoan, gelak erdin zeuden, eta ez bigarrenean bezela aldamenetan. Ib. 45.
[Itxasoaren besoaren] aldamenetako bi zelai aiek bai gauza ikusgarrik. Ib. 32.
Aldamenetara begiratu ondorean. Ib. 99.
Ba eieuan "Biriarrua" Alsagianeko tabernan, eta beste batek aldamenetik esan ei zetsan. SMZirik 126.
Atx-zulo oneitati apur bet gorago, Lamiñe-posu deritxon lekue dago; eta onen aldamen bietan dagozan atx-ganeetan, eguzkie zanean, euren bearlekuetan agiri ei-zirean [lamiñek]. AkesIpiñ 28.
Bonbero-sailla aldamen batera baztertzen da zer nai zai. LabSuEm 198.
Koro-sailla aldamenetik erdiruntz abiatzen da. Ib. 198.
Bertako santuek, Santa Agedako ermiñta barrian, altarearen aldemenetan dagozanak ei dira. AlzolaAtalak 36.
azpiadiera-3.2
(V-arr-oroz-och, G-nav)
Ref.:
A;
OndBac. (Pl.)."Dos palos laterales verticales que sostienen la puerta trasera del carro"A.
"Burkamea iru taketen ganean dago: erdiko taketak burteguna dau izena; alboko biak aldamenak"Ib.(s.v. errailla).
"Varal, cada uno de los dos palos que se colocan a los costados del carro o arado, y quedan unidos por los orrazi"OndBac(v. tbn. ilustraciones págs. 409 y 411).
Cf. LzG: "Adral o tablero en el carro de labranza (Araya)".
sense-4
4.Aspecto, punto de vista. Zeñarekin esaten zioten Jaungoikoaren Amari garbia eta aldamen guzietatik garbia. UrBulaG 554 (BulaAl 42 inguru guztiyetatik).
sense-5
5.(En la expresión -(r)en aldamenean 'en comparación con'). [Kornubierazko] literatura hori, aldiz, nahiz gauza apal samarra den Gales Herrikoaren aldamenean, bai eta Bretoin edo Euskaldunaren aldamenean ere, nahiko eder eta zabala da. MdePr 263.
azpisarrera-1
ALDAMENEKO BIDALKIN. "Legado a latere, Aita Santuaren aldameneko bialkiña"Lar.
On Geronimo Veralli, Jabedi artan Aita Santuaren aldameneko bialkiña zanak. AranSIgn 92.
azpisarrera-2
ALDAMEN-ERDI Euzkadiko ikurriña ondoz gorria izango da. Gañean, ertzetik ertzera bi zerrenda musker eta aldamen-erditik aldamen-erdira gurutze zuri bat."Puntos medios de los lados".EAEg 28-10-1936, 155.