Azpisarrerak (sarrerak) (346)
ahaide.
Etim. Su final es sin duda el suf. -(k)ide 'co(n)-', de haurride 'hermano', senide 'hermano', 'pariente'; cf. también adiskide, geide, unhide, etc. (Sch Prim 84, Bähr EJ 1947 (n.º 2), 175 y, ya antes, Trombetti 130). Para la primera parte, Vinson (RLPhC 41, 92ss.) pensó en anaia/-e 'hermano': ahaide < *anaide < *anai-(k)ide 'cohermano'. No es insuperable el reparo fonético que opone Bähr (Eusk 1935, 36s.): anaia/-e tenía una nasal fuerte o geminada que se ha conservado en todos los dialectos. Pero la geminación, siendo sobre todo de origen expresivo, podía faltar en los compuestos: cf. FHV 306n, donde se recuerda el paralelo preciso de cast. ant. cormano . DCECH (s.v. hermano), cita Irache (220, 1193) Domeca et Domeca las [leg. los]cormanas. En Crón. Alfonso III, versión Roteuse, ed. J. Gil, 17, aparece confrater 'primo'.
(L, B, BN; SP, Urt I 36, Ht VocGr 270, VocBN , Dv, H), aide (V, G, AN, B, Ae; Mic 8v, Lar, VP 4v, , Izt 28v, Dv (G), H (V, G)), ahide (BN-baig), eide (G-nav) Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 152; A (ahaide, aide); Iz ArOñ (aide), Ulz (áide); Echaide Nav 226s.; CEEN 1971, 358; Gte Erd 64, 250; Izeta BHizt2 .
Pariente. "Aideak alboan, ortzak ordea aboan" Lar (s.v. pariente; cf. infra RS 138). "El pariente más lejano que hermano: primos, etc." Iz ArOñ. "Ahaideetara bildu zen (BN-lab-arb)" Gte Erd 64. AxN explica (de modo inexacto) primuak (249) por aideak. v. 1 askazi, senitarteko. Tr. La forma documentada en la tradición septentrional (nunca, salvo error, en textos suletinos) es ahaide, y en la meridional aide (no está registrada la acentuación anómala aidè). En Leiçarraga hay un sólo ej. de ahide frente al menos 19 de ahaide, por lo que seguramente se trata de una errata. Posteriormente ahide se encuentra en Hiribarren (junto a ahaide), Joannateguy, Arbelbide (tbn. ahaide), Prop, Mirande (junto a ahaide) y Mattin. En DFrec hay 39 ejs. de ahaide y 3 de aide.
Unharzuna ahaidiek bertan dute partitzen. E 27. Aideak <hai-> eta adiskideak. Amendux 7. Anaie, deitzen dirade Hebraikoz, ez haurride diradenak solament, baina ahaide guziak-ere. Decl ã 1r. Bere ahideak eta adiskide familiarak deithurik. Act 10, 24 (He, TB, IBe ahaide, Ol, Arriand aide; Ker senide, IBk senitarteko ). Neure anaieakgatik, zein baitirade ene ahaide haragiaren arauez. Rom 9, 3. Aide baga bakotx <-ox> nago / desditxadeau eresketan. Lazarraga A25, 1197v. Aginak urrago, aideak baño. " Más cerca los dientes que los parientes" . RS 138. Ene aitaren, eta amaren, aiden, adiskiden [...] arimak. Ber Trat 90r. O esker gabeko ume! O ahaide atzeak! EZ Man I 122. Ene ahaideak, adiskideak, giristino prestu guziak. Harb 291. Eta [legea] hain herstuki begiratzen zuen, non ezpaitzen faborerik, ahaiderik eta ez urrerik eta ez zilharrik hauts arazi ahal ziazaionik. Ax 346 (V 230). Ea ezkondu zan [...] aidegaz. Cap 112. Hobe da adiskide hon bat ezen ez ahaide ehun bat. O Pr 522. Uko egiten zerauezaten aberatstasun, ohore, gradu, adiskide eta ahaide guziei. SP Imit I 18, 3. Haren askaziak eta ahaidiak oro. Tt Arima 111. Zu ziñen zure ahaiden / ontasun handi bakarra. 114. Nere lengusu guziei eta izeba eta berze aide eta adiskideei nere goinziak. CartNav 139. Burasoentzat eta ahaidentzateko obligazinoa handia delarikan. ES 195. Senartzat rezibitu nai deban gizonaren aideren batekin. OA 78. Naturaleza bozten da ahaide eta adiskide haiñitzen izateaz. Ch III 54, 14. Ni naiz aide eta arla dakazkit bi seme. (Interpr?). SermAN 2v. Bere senar difuntuen aide batek. Urqz 24. Aita Santuaren aidea zen. Mb IArg I 263. Eta azkenik ditxa andiaz, S. Luis ta S. Estanislaoren aideak odol batekoak egin ziran. Cb Just 11. Ahaide bezala, yabe zaitezke lur hartaz. Lg I 248. Elisabeth zure ahaide saindua. Mih 51. Osabak, izebak eta bertze ahaide eta aitzindariak. Brtc 60.
(s. XIX) Esan bear du aidea zala lenengo edo bigarren graduan. Mg CC 118. Neure guraso, aide, ongill, ezagun ta adiskidak. EL1 91. Zuen senide, aide, adiskide edo ezaguna. Gco I 360. [Jesus egitea] gure kide, aide ta anáia. LE Ong 47r. Konzienziaren aldetik, ahaide, adiskide, bertze lagunen aldetik. Dh 165. Zuben seme alaba ta aidiak. JJMg BasEsc 272. Aide batek itxiten zaituz bere ondasunen herederu. Astar II 157. Maite zuen [Birjina sainduak Elisabet] naturalki bere ahaide bezala. Jaur 354. Gizonak, duenetik / bere emaztea, / utziko du guraso / anai ta aidea. It Fab 217. Ahideak baditu eskal-herrietan. Hb Esk 119 (158 ahaide). Bereala bere jaioterri eta aideetara begia ezarri zuen. Lard 26. Ez bedi loia biurtu apaiza bere erritarren eriotzan, baizik bakarrik aideen eta aldekoenean. Ur Lev 21, 1s. Ezen ez da ahaiderik, baizik-ere zu lehenbiziko zarena eta ni bigarren naizena. Dv Ruth 4, 4 (Echn aide). Eta etzala aietzaz iñor errukitu erri onetan aide asko bazituzten ere. Zab Gabon 37s. Aide aberats eta dirutsuak. AB AmaE 295. Ahide eta atze, hemen diren guziei. Jnn SBi 130. Alan izanezkero / alkarren aideak, / Bonaparte zegaitik / ezta adizkidea? Azc PB 219. Begien aitzinera jin zauzkit ene burraso eta ahaide giristinoak. HU Zez 135.

(s. XX) Ez ahide ez adiskide, eztu nihor bere aldean. Prop 1904, 148. Inguruetako aide, adiskide ta bazkarraldoakaz maian jarten diranean. Ag Kr 44s. Euren guraso, emazte, seme-alaba, emaztegei ta aide enparauak. Echta Jos 286. Mota berekoak doazila elgarrekin, atze eta ahaideak berak bazterrerat utziz. JE Bur 86. Ameriketan aide batzuek baditut. Muj PAm 44. Naiz aide izan ezkontzen dira / alkar nai dutenarekin. Tx B II 66. Neure aide ta beste enparadubak be lasattu dedixan. Otx 97. Ezta ordea zure aidetan izen ori duenik. Ir YKBiz 12. Ahaide gaztea bere lagunarekin mahainerat gonbidatu. Zerb IxtS 62. Nere aide danez, beartuen bainaiz beronen naigabeak deitoratzeko. Zait Sof 127. Beltranen azkeneko aideak (pariente) il-abestiak kantatzen ari zitzaizkiela. Etxde AlosT 93. Aideetara azaltzeko arpegirik ez. NEtx Antz 83. Ainbeste aide baikera, ta ongi zabalduak. Or QA 82. Sakon sartu nintzaien aaide-kontuetan. Arti MaldanB 201 (209 ahaide). Au Udabe bigarren au etzan Bonaparteren lankidea, beste bat baiño. Eztakit aideak, etxeartekoak, izan ziran ala ez. Alzola Atalak 136. Frantsesen ahaide gazte batek. Ardoy SFran 78. Batzuek lagun maiteak eta / beste batzuek aideak. Uzt Sas 119. Elgarrekilan samurrarazten / hauzo eta ahideak. Mattin 62. Lagun eta aideai apari bat ematen zien. JAzpiroz 187. Ezagunagoa iruditzen zaigu [Norbert Tauer] maiz aski zenbait adiskide eta ahaide baino. MEIG III 114.

v. tbn. Mat 221. Volt 204. CatLav 263 (V 132). He Gudu 147. Oe 149. Monho 126. MarIl 53. Gy 119. Laph 160. Elzb PAd 69. Elsb Fram 111. Zby RIEV 1909, 107. Arb Igand 11 (131 ahide). Mde HaurB 60. Osk Kurl 175. Larz Iru 26. Xa Odol 289. Aide: ReinEusk 150 (Berriozar, 1661). Lar SermAzc 51. OrdEib 732 haide). Ub 73. AA II 113. Izt C 240. Aran SIgn 17. Bv AsL 110. Otag EE 1887a, 243. Arr May 43. Etxeg RIEV 1908, 117. A Ardi 78. Balad 53 (G-nav). ArgiDL 54. Zub 82. Aitzol in Ldi UO 8. SMitx Aranz 218. Anab Aprika 23. Ataño TxanKan 256. Larre ArtzainE 327.
(Fig.).
Arimarén aldetik gara aingiruen aíde. LE Bail 223. Gizonak mekanika dire, maxina bat, haize erroten anaiak, turnabroxen ahaideak. Hb Egia 137. Zerk inguratu ditu? Gorputzaren egokitasunak ez, animarenak: animak dira alkarren antzekoak, animak alkarren aide. Ag G 333. Amar amabi milla izen bakoitz, mamiraño barrendatu bear dittugu, nondi datozen, noren aide ta alkarkide diren. Or LEItz 34. Europako beste izkera geien geienak alkarren artean aide diranez. A Y 1935, 167. Entzumena animaren aideago baita, gogakiago ukimena baiño. Or QA 181. Metagnomi era horiek guziak eta telepatia alkarren ahaide dira. Mde Pr 325. Nahiz hizkuntza horiek oro ahide diren. Ib. 211. Neurridunaren, ala neurribagekoaren aide ote deritzazu egia? Zait Plat 60. Ez dute uste [...] beren mintzaira eta katalana [...] hain elkarren ahaide direnik. MIH 394n.
(Con sociativo). " Gu ez gara áide aiéki, nosotros no estamos emparentados con aquéllos" Iz Ulz.
Erdararekin euskera ez aide, ta ez bernaje da. Cb EBO 33 (cf. para la construcción, Lar: "(No somos) parientes ni tenemos inclusión ni relación alguna, ez aide eta ez bernaje gera"). Lapurtar gehienekin ahaide omen dire. Monho 60. Euskal-Herriaz ere erran dezakegu zerbait, egia garbiarekin guti edo aski ahaide ditakenik. JE Med 121.
AHAIDE-ADISKIDE (Pl.). Parientes y amigos.
Ezta ahaide adiskiderik hara heltzen. Ax 559 (V 357). Eta hargatik utzi baniz / ahaid' adiskidez fida nitz. O Po 23. Esaten die Thomasek bere aide-adiskide an bildu guziei. Mb IArg II 322. Ene ahide adixkidek / kuraie hartzeko. Balad 216. Ahaide adixkiden nigar auhenen erdian. Laph 15. Letra batzuetan beroki gomendatzen du Espainiako bere ahaide, adixkider. Ib. 107. Ezta sort-errian utzitako aaide-adiskideen miñik ere. Mok 7.
AHAIDE HANDI (aide andi A). Pariente próximo.
Aide andiok bidaldu deustae / eskrebidurik kartea. Lazarraga A24 (1195v). Aberatsa aide andi egin, pobrea aide txiki. msOch 46.
AHAIDE HANDIZKI (Pl.). Parientes mayores. v. AHAIDE NAGUSI.
Eta bere gurasoak odol garbi goienekoak, aide andizkietakoak deitzen zietenak. 'De los que llamaban de parientes mayores' . Aran SIgn 1.
AHAIDE ATZERATU (aaide a. G-azp ap. Gte Erd 250). Pariente lejano.
AHAIDE BEREZKO. Pariente de sangre.
Zein da irugarren senidetasuna? --Da berez edo naturalezaz datorrena: nola dan aita seme, ama alaba, neba arreba, lenkusu lenkusina, lloba osaba edo onela aide berezkuen artekua. CrIc 171.
AHAIDE EGIN. Emparentar.
Urlia ezkontzen da sandiarekin: senarra aide egiten da emaztearen aizpa, lengusu, bestengusu, eta erengusuakin. AA I 560.
Estar emparentado.
Joan zan andik bakar-bakarrik, bere aide egiten zan Naxerako Dukeari ere Navarreten agur egitera. Aran SIgn 18. Alboan ordea Beltranen aide egiten zan gizaseme sendo bat zeukan. Etxde AlosT 99.
AHAIDE ERANTSI. Pariente no de sangre.
Bere idazkietan, senide, aide-eratsi (odoleko eztan aidea) ta zearraideak (ezkontz-aide) goratzarrez eta elesariz izendatzen ditu Platonek. Zait Plat 7.
AHAIDE-JENDE.
Etziramon, ilkizuna, / âide [2 sílabas] jendeai otsegin arte / iñoiz luza bear duna. "La parentela" . Or Eus 414.
AHAIDE KUTSATU. Pariente lejano.
Aide kutsatuak ere bagera-ta (Medelen aitona nere amaren bigarren kusua zan). A Ardi 32s.
AHAIDE KUTSU (Hb; aide kutsu B ap. A; ahide kutsu L-côte, BN-baig ap. A). Pariente lejano.
AHAIDE-MAILA (A; aide-malla Lar, Añ; ahaide-mail Hb). "Grados de parentesco, aidemallak" Lar y Añ.
AHAIDE NAGUSI.
a) (aide nagusiak G ap. A; Añ). (Gralmte. pl.). Parientes mayores. "Magnates" Añ. Es posible que sea calco de la expresión romance; se ha sugerido --FLV 1969, 125s.-- que la expresión vasca original pudo haber sido ugazabak. En DFrec hay 13 ejs. de ahaide nagusi.
Bere aide nagusi Ybargoyengoen / aurrean. " Su primero pariente mayor" . Andram 160. Batzuetan aberatsak, Jaun Agintariak ta Aidenagusiak daroez krutzerik nekezkoenak. LoraS 125. Probinziaren alde jarraitu zeban Aide nagusien kontra. Izt C 494. Txit nobleak dirade [etxe] biyak Gizpukoan, Aide Nagusienetakuak deitzen ziranak. " De parientes mayores" . Aran EE 1883b, 67. Muñatones-ko zaldun eta aide-nagusiaren aurreko batek. Etxeg RIEV 1908, 112. Kareaga ta Arostegiko zaldunak, orube askotako Aide Nagusiak ta ogipekoak. Ag EEs 1917, 172. Gipuzkoar guzik, lenargiz alkarren berdin ziran, baña "Aide Nagosiak" beren artean, igoagoak, garaienengoak ziran. Elizdo EEs 1927, 184. Aide Nagusi izendun euskotar aundizale, urduri ta gudazaleok. Urkia EEs 1928, 19. Aide-nagusi jauntxoak: / urkatu kristau-lepoak, / kizkaldu sutan baserri ta uri, / ebaki sagar-ondoak. SMitx Aranz 21. Ordurarte herriaren buruzagi izan zirenak eta hizkuntza herrikoian mintzatzen zekitenak, Euskaldunen "Ahaide Nagusiak" bezala. Mde Pr 254. Aipatu berria dut Ahaide Nagusiekin batean aldegin zuen Erdi-aroko epika. MIH 285.
b) (Uso adj.). Noble, de la aristocracia.
Egin zan Yarza eta Alzegako etxe aide nagusietako jaun ta jabe. Izt C 456.
AHAIDE-ORATU. "Aide oratua (V, msOch), pariente afín" A (s.v. oratu; tbn. en Izt 87v).
AHAIDE TXIKI (aide txiki A). Pariente lejano. v. IZTER-LEHENGUSU.
Aberatsa aide andi egin, pobrea aide txiki. msOch 46.
AHAIDE HUR (aide ur V-m ap. A; aidur V ap. A). Pariente próximo. "Aide txiki, aide ur (V-m), pariente remoto" A (descuido, ya que el sentido sólo conviene al primero). "Aidur (V), contr. de aide ur, pariente próximo" Ib.
Ezpaldinbada beste aide urren bat. " Alguno de los parientes más cercanos" . (Vergara, 1775) AZTH 103. [Lur-erloa] erosi nai badezu, aide urragoa zeralako, zuri dagokizu. Lard 162. Belendik irten zanean, utzi zuen aide ur txit aberats eta asko zezakean bat. Ib. 160. Zuk diozunez, nere amakin / lengusu egiten zerade, / kontu orretan zu ta ni ere / txit aide urrak gerade. Uzt LEG I 188.
AHAIDE HURBIL (H, A (s.v. ahaide)). Pariente próximo. "Cognati, [...] ahaide hurbillak" Urt V 285.
Ordean baduzu bertze ahaide bat ni baino hurbillagoa. Lg I 248. Haltoki laudatua / ahaiderik hurbilenaz izan denaz geroztik. Monho 60. Ain aide urbilak egin dire, ezi biók dire gorputzbát. LE Matr2 89. Boozek deitzen du Juezen aitzinera bertze aide urbil ura. Echn Rut 4, tít. Don Beltramoren ahaide hurbil batek. Laph 2. Alaba bat eta bertze ahaide hurbil bat, biak serora. HU Aurp 183. Barnaba apostoluaren aide urbilla zan. Ir YKBiz IX. Zuen aiderik urbillenak. Ib. 198n. Aitorensemea, san Frantsiskoren ahaide urbila. Zub 45. Aialdeko ta lagun, urbillen aideak, / egin ttute gosari-bazkari-legeak. "Parientes más próximos" . Or Eus 365. Zerbitzari ahaide hurbilegia dugu hartaz espantuka hasteko: hemengo lerro eta xehetasunak kofesio bat bezala hartuko ditutzue. Zerb Azk 70. Ahaide hurbilekiko tratua ez da beti ezta agian maizenik ere, lagungarri izaten. MEIG VI 133.
(Fig., ref. a personas).
Munduko anitzek leneko ero zenbaiten aide urbillak dirudite. Mb IArg I 60. Platonen aide urbillen artean agertzen zaigu gizon goren au. Zait Plat 9. Nabari da Txirritak jakin zuela, eta Goethe baten ahaide hurbila dugu alde horretatik, bere bizitza ontzen. MEIG III 98s.
(Fig., ref. a cosas).
Hitzketeria eta kuriostasuna, / ahaide hurbillak dire: / haskazi bereko haur dire bedere. Gy 257. Ahaide hurbilak dira bizkitartean, elgarren haurrideak [abere gorrien tuberkulosaren mikrobioa eta jendearen baitako tuberkulosaren mikrobioa] . JE Med 121. Kenbrera (Welsh) eta kernera (Cornish), breizeraren ahaide hurbilak. Mde Pr 281. Harritzeko orobat Japoniako eta hemengo landare izen eta bertze frango hitz zoin elgarren ahaide hurbilak diren. Zerb Azk 42. [Forma] hura, Goierrikoa, Bizkaiko neban-en ahaide hurbila. MIH 80. Bizkaiko aditza eta lapurtarra elkarren ahaide hurbilagoak direla. Ib. 391.
AHAIDE HURBILEKO (H). Pariente cercano.
O ahaide adiskide noizbat hurbillekoak. EZ Man I 122. Aurrerakoan Etxahundarrak Harritxabaleta yaun apezaren aide urbilleko izanen gaituk. Etxde JJ 71.
AHAIDE HURKO (ahaide urkho Urt II 46, H; aide u. Lar, A). Pariente próximo. "Parientes cercanos" Lar. "Aide urko, aide urren, parientes próximos o carnales" A. Cf. AHAIDE HURTXO.
Booz gure ahaide hurkoa da. Lg I 247. Rut-en aide urkoago hura ere an igarotzen zan. Lard 161. Aittamarik ez aide urkurik baga. Echta Jos 127. Iru ezkutitz egin ditut nere aide urkoen etxera. A Ardi 1. Biltzen dan diru guzia bere aide urkoenak eskuratu dezaten. A Itzald II 80. Ezagutzen ez ebanak usteko eban Alarcos kondearen aide urkoa zala. Or Tormes 75.
AHAIDE HURRAN. "Aide urrunak eta urranak, parientes lejanos y próximos" A Aezk 299.
AHAIDE HURREKO. Pariente cercano.
Arreba deitzen dio, aita baten humeak ezbaziran ere, beintzat aide txit urrekoak ziralako. Lard 22. Bere izeba edo aide urrekoren batekin. Aran SIgn 5.
AHAIDE HURREN (aide urren A). Pariente cercano.
Hebrearren artean aide urrenai anai-arrebak deitzen zitzaien. Lard 13. Gogorkeri andiz erail zituan be aideurren (pariente próximo) ziran Flabio Klemente ta Domilita, anaia bat eta bestea illoba. J.M. Tolosa EEs 1913, 163. Naiz nere arrebaren alaba izan, naiz Tzeu etxe-zaindari ber-bera baño aide urrenagoak balira ere. Zait Sof 174.
AHAIDE HURRENEKO (H). Pariente cercano.
AHAIDE URRUN (BN-arb; aide u. Ae). Ref.: A Apend; A Aezk 299; Gte Erd 250. "Aide urrunak [...], parientes lejanos" A Aezk 299.
AHAIDE HURTXO. "Aide urtxuak abonatzen du [...], locución poco conocida semejante a la castellana "parece que no tienes abuela". --Ezta neuk esatiagatik baiña, ni baiño gizon ondrauagoik ezta Berga guztian. --Bai, e, i be aide urtxuak abonatze au" Elexp Berg (cf. ib.: "Aide hitza, ahaide, senide zentzuan, aspaldi galdua dago, baina esapide honetan mantentzen da").
AHAIDEZKO. "Incesto, aide-, senidezko desoneskeria" Añ.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper