OEH - Bilaketa

334 emaitza hainbertze bilaketarentzat

Sarrera buruan (0)

Emaitzarik ez


Sarrera osoan (334)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
hats.
sense-1
I . (Sust.).
azpiadiera-1.1
1. (G, AN-ilzarb-olza-egüés, B, L, Ae, Sal, BN, R, S; SP <-tz>, Urt Gram 38, Ht VocGr , VocS , Lar, Añ (AN), Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H, VocB ), has (G, R) Ref.: VocPir 342; Bon-Ond 140; A (ats, as, asa, atsaz, hats-zahar); Lrq .
Aliento, respiración, hálito. "Haleine" SP, Ht VocGr 369. "Respiración" Lar. "Soplo" Ib. "Respiración", "aliento" Añ. "Hatsa, le souffle, la respiration, l'haleine" Arch VocGr. "Hatsa izanen dudano, tant que je respirerai" Dv. "Haleine, air expiré des poumons" H. "Respiration, haleine" Ib. "Hats gozoa, tzarra, haleine douce, mauvaise" Ib. "Eriaren hats gaizkina, l'haleine malfaisante du malade" Ib. [...] "Aliento, respiración" A. "Arno-ats (L, BN), ardo-ats (Sal), aliento hediondo de vino. Tuplats (R), aliento hediondo de cebolla. Xixare-ats (L, Sal), aliento hediondo de lombriz" Ib. "Hats tzarra du horrek (BN-arb)" Gte Erd 297 (junto a ao-lurrun, kirats, etc. de otras zonas). v. arnasa. Tr. Fuera del ej. de dudosa interpretación de RS 255, se documenta en autores septentrionales desde Etcheberri de Ziburu (cf. hats hartu ya en Dechepare y hats eman en Leiçarraga); aparece tbn. en Lizarraga de Elcano y en el roncalés Mendigacha. A partir de la década de 1930 tbn. es usado por autores guipuzcoanos y vizcaínos. En DFrec hay 15 ejs., 8 de ellos septentrionales.
Dollorra otuago atsa putzago. "El ruin más rogado, más sucio y hinchado" . RS 255. (a pesar de la traducción, no parece tratarse de un adjetivo --cf. infra (II) -- sino de un sust. que podría significar muy bien 'aliento' antes que 'hedor': v. infra (2) ) Gorputza manaiu gabe erortzen da lurrera / Eta hatsean arima hegaldatzen airera. EZ Man I 45. Hatsez ezin asez dago, ordean, doloretan. Ib. 98. Abreek berotu zuten / bere hatsez Haurtxoa. EZ Noel 52. Biziaren erremedioa, ene bideko pitanza, ene hatsaren konfortua. Harb 215. Biziak diraueiño, hatsa sabelean deiño, arima gorputzetik iltki arteiño. Ax 196 (V 131). Illea urdintzen da, burua karsoiltzen da, hatsa khiratsten. Ib. 182 (V 123). Gabeak hatsa karats. "Le pauvre a l'haleine puante" . O Pr 173. Erraiten da Angelica daritzon belhar batetarik ian dutenek bethi hatsa dutela ezti, plazent eta gozo. SP Phil 338. Segur hatsaren sendatzeko ezta hanbat premia mainatzeko eta garbitzeko, nola odolaren atheratzeko. Ib. 324. Pozoina dute begietan eta ahoko hatsean, basilikek bezala. Ib. 262. Zazpitan ezari zianian bere hatsa haur hilaren ahoan. Tt Arima 41. Jainkoa hemen diagu, / Urrun zaitezte hemendik; / Haur hunen hats dibinoa / Asko diagu haizerik. 76. Denbora hartan kendu behar tuzue burukitik zamari, behor, urde eta berze azienda guziak beldurrez haren hatsaz komunika eztiotzaten gaitx bera. Mong 590. Zeiña Jesus Jaunak desegiñen baidu bere ahoko hatsaz. He 2 Thess 2, 8. Hala egin zen [hauts-araztea gurutzefikatuen zangoak] bi ohoinen alderat, gelditzen zitzaiotelakotzat oraino hatsa. Lg II 282. Berthute bat da hain minbera non aski baidu ahoko hatsa bera hiztua eta goibeldua izatekotzat. Ib. 147. Eternitate güzitik prozeditzen baita Aitaren eta Semiaren ganik amoriozko hats bat bezala. CatLan 26. Haren bizi xahia bekhatiaren hatsik ttipienaz etzadin izan thonatia. AR 386. Hatsik mendreenak nothatzen eta histen duen berthute hunen begiratzeko. Brtc 221s.
( s. XIX) Hatsa korpitzian düdano / Eniziek zeditüren. Xarlem 1038. Atsa otz omen da iltzeko mostra. LE-Ir. Atsak dirauen bitarteo. Ib. Haren bihotza [...] ez da behin ere histua izan bekhatuaren hats pozoatuaz. MarIl 84. Haren ganik daduzkat bizia, hatsa, arima bere ahal guziekin eta gorphutza bere sentsu guziekin. Dh 114. Ez dut nahi hatsik zuretzat baizen. JesBih 221. Harat honat du itzultzen, / Eta sudurraz senditzen / Gizonari ahotik / Jalkitzen zeionez hatsik. Arch Fab 179 (cf. HATSA JALKI). Azkenean sinple hura hainbertze da phermatzen; / Non bertan hatsak ithorik baitu leher egiten. Gy 7. Izurri duenari hatsaren meneko / Ondorioa laster zaio agertuko. Hb Esk 149. Nihoiz badut ahanzten, / [...] Ene hatsa bedi / Zintzurrean geldi! Ib. 22. Sinhestaraziz deusik ez dela nihon [...], eta arima, hats bat hobiraino dirauena? Hb Egia 23. Zer da solasa? Harrabots bat egiten dena ezpain eta hatsarekin soinua adiraziz nahiaren arabera. Ib. VIII. Jesus nerea, zure bihotzetik nerera hel beitez haize ezti, hats bero eta argi bizi bat. Dv LEd 81. Belharren ahoak bereziki erroetan dire eta harat eman behar zaizkote hatsaren bideak. Dv Lab 73. Begiratuko duzu heia aziendak hats ona duen. Ib. 235. Aita Polanko, ttipi naiz arras, hatsa baizik ez dut. Laph 249. [Sugeak] bere hats phozoindatuaz laster du bere biktima [...] hiltzen. Elsb Fram 178. Bere arno hatsa hedatzen zutela bidean. Ib. 148. Etzana lastoaren gainean eta idi batek eta asto batek berotzen zutela beren hatsaz. Jnn SBi 13. Lur garbi puxka bat eskura du hartzen / Bere itxurarat maiteki orhatzen; / Bere hatsa dio gainera botatzen; / Gizona zaio xutitzen. Zby RIEV 1908, 206. Hik iretsi nafarrak / ni ez naik eztitzen; / Ez hire mozkor hatsak / xutik atxikitzen. Zby RIEV 1909, 105. Mirail argi bat da, bena hats batek ülhüntzen dü. Ip Hil 47. Gero Eskualdunak errezkiago bereturik, beren hats gaixtoaz kotsaturik, lehertzeko. HU Aurp 213.

( s. XX) Mediku xaharrari hatsa bazoakon ahulduz. JE Bur 125. Hurratsa luzatuz, goxokiago hatsaz baliatuz, patar aiphatuari behera hartu zuen. Barb Sup 173. Udaberriko iguzkiaren hats aberatsak deithurik, / Liliak horra nun sortu diren, urhe, zilharrez eginik. Ox 63. Hezetasuna landare guzien hazkurria eta bizigailua delakotz; gizonarendako hatsa edo yanaria bezain baitezpadakoa. Zub 117. Zintzurrari beheiti doa hatsa; hari goiti da ere ateratzen. JE Med 53. Zebillela, ats epel bat, / usaiez yoria, / dama; ta adar beltzetan / erne da bizia. "Esparcía un tibio aliento" . Ldi BB 58. Udazkenak aulagotzen dit atsa, / orbelak ozenagotzen oin-otsa. Ib. 128. Gaurko erti landuagoa, naasiagoa, guzitikagoa, odol zaarrez bizkortzea, asabaen etxeko ats beroaz kutsatzea. Ldi IL 126. Eta su pean ito orduko lehengo Euskal-Herria, / Pertsutan, oihuz, Euskaldun hats bat zeruetarat doala. Iratz 46. Gau eta egun menderen mende eskualdun otoitz-kantua, / Mendi huntarik airatuko da, zure hil-hatsak piztua. Ib. 149. Beraz, opari au, nere biotzaren beroaz igortzi, ta, nere gogoaren atsez lurrinduta, eskeintzen dizut. Zait Sof 5. Lurra zeken, atsa legor, zerua berriz arri. "Seco el aliento" . Or Poem 541. Esaleen bular-atsa mihiak daragin eran, or dabilla ta or darabillate [ene anima] itzul eta iraul. "Sicut aurae linguarum flaverint a pectoribus opinantium" . Or Aitork 94. Zuk berehala, ospitale edo gerla lekuetan kurutze gorri bat besoan, eri eta kolpatuen hats edo usu zikinak jasan beharko. JEtchep 92. Arnas artzen zuten ats bera ke-kio urrinez lorrindurik zegoen, ondalan-zarpilez ondaturik, alegia. Zait Plat 26. Hatsa zitzaidan aienatu, / hodeiak ziren urratu. Arti MaldanB 212. Aidean, / dana ats jaso ta dana / gorapen ta altura. "Etéreo aliento" . Gand Elorri 182. Ez dezaiogun sorgor egin gugandik jaso oi den zotiñari. Sortzaillearen atsak gu baitan jarritakoa baita. Vill Jaink 153. Fabrika zilo hortan, dena ke eta su, / pozoina iretsirik, hatsa bezain usu. Xa Odol 148. Erabat itsutua zegon zaldun gizajoa, eta neska gaizoaren azala ukitzeak eta aren atsak eta beste zenbait gauzatxok ere ez zuten bere artatik esnaerazi. "Aliento" . Berron Kijote 179. Oraino hatsa eta zangoak onak zituen eta oraino aisa ibiltzen zen mendian. Etchebarne 46.
azpiadiera-1.1.1
Soplo (tbn. referido al del viento, etc.). "Soplo" Lar. "On dit aussi: denboraren hatsa, haizearen hatsa, en parlant de la verdeur du temps et du vent" Dv. "Soufle, haleine. Hats batek arthik liro " H.
Artiki zuen hats bat heien gainerat eta erran zioten: errezibi zazue izpiritu saindua. Lg II 291 (cf. HATS AURTIKI). Uda hasteko haizek, bere hats ephelaz, / Egitean baratze lurraren axalaz, / Sortzen dire marmalo, gordeak ohetan. Hb Esk 236. Yotzen berritz adarra eta Karlek aitzen; / Dakharken hats luzeak ez guti izitzen. / Segurki, dio Nesmek, hasi da gudua. Ib. 61 (cf. HATS LUZE). Suntsiarazi ditu, hats batez, beren buruaz hartuak direnen gogoeta urguilutsuak. Jnn SBi 38. Haurrean maiz nindoan harrokeri gora / Mendiez bertzaldeko hatsez betetzeko. Iratz 135. Zuen hatsak noren karrak ditu noizbeit berpiztuko? Ib. 42. Eta gero, hats bat eginik apostoluen gainerat: "Errezebi zazue Izpiritu Saindua!". Zerb IxtS 92. Aizearen ats mea, / txindor eztiaren maite-leloa. Onaind ( in Gazt MusIx 210 ). Ordukotz hegoalderat bihurtu nahiz hasia da hatsa. Larre ArtzainE 314.
azpiadiera-1.1.2
" Atsa izaki gure bizie! (AN-ulz, B), ¡qué vana es la vida del hombre!" Inza Eusk 1926 (III-IV), 5.
azpiadiera-1.1.3
(AN-larr-erro, B, S, Sal, R ap. A ; Dv).
Vaho, vapor. " Arnoaren hatsak itho du, la vapeur du vin l'a étouffé" Dv.
Beroaren hatsarekin igaiten dira lurretik eta itsasotik gatza, sufrea eta bertze asko gauza. Dv Dial 118 (It baoakin, Ur lurrunakaz, Ip alphoreki). Lurrak eta igeltsuak kanporat eginarazten diote uriari; barnean begiratzen dute hatsa edo berotasuna. Dv Lab 150. Agerraraziko ditut, gainean sendagailak, eta beherean, lurraren gainean, ezagutkariak, odol, su eta khe hatsak. "Vaporem fumi" . Dv Act 2, 19 (Lç khezko bapore, He khezko bafore, TB khezko bafada). Lur osoak, bere bularrak zabaldurik, lore gaztien ats gozoa eta lurrindua zerurat botatzen zuen. EE 1885a, 359. Khaldan den labe baten hats guzia barne hartara sartzen dute. Jnn (ap. Dv). Loreen hats eztiaren [usnatzea] . JE Med 11. Ortura prailleak, alai. / Eguzki ta lur-atsa. / Or, an et'emen, egari baldan, / ainbat inguma dabiltza. Gand Elorri 61.
azpiadiera-1.1.4
Aire.
As kirasturik ez artu. EEs 1914, 245. Neguan aldiro berritu etxeko asa edo aizea. Ib. 245.
azpiadiera-1.1.5
Gasolina edo gasoila erretakoan, arek botatzen duen atsa naikoa da txakurrak itotzeko. Ostolaiz 34.
azpiadiera-1.2
2. (V; ), atz (V-gip) Ref.: A; Iz ArOñ (átza); Holmer ApuntV. .
Mal olor, hedor. "Mal olor" y "fetidez" Añ. "En V es 'todo hedor', así de aliento como de cualquier cosa mal oliente. En otros dialectos es 'aliento pestífero'" A. Cf. supra el ej. de RS 255. Tr. Además de en un ej. de sdo. no seguro de Lazarraga, lo hallamos en la tradición vizcaína y en Cardaberaz. v. 1 ants, kirats.
An illuntasun beltz, beti gau erdi, suaz ta keaz, atsez ta kiratsez betea. Cb Eg II 206. Bautismuak kendu daruagula pekatubaren usteltasuna ta atsa. CrIc 131. [Aseri] onen atsak aztu eragiteko txakurrei oñatzetan usain egin daruena. Mg PAb 174. --Eta Atsuak? --Atsdunadala, atsa darijola, edo bai aitsuba dala, edo aika daguala. Ib. 173. Beste guztiak urrineti bere sentiduten dabee eureen pekatubeen atsa <atsta>. fB Olg 182s. Gela guztia atsituta dago. Kanpoti sartuten dirianak ezin egon dira atsa arren. Ta oian daguanak, esaten dau ez dabela atsik sentiduten. Ib. 182. Esango deutsagu bere aua gaiski esatiaren atsa darijon sepultura edegi bat dala? fB Ic II 189. Euren gorputzetati atsa botetan ebeela. fB Ic III 178. Ezin sufridu dozu an daguan atsa eta usain astuna. Astar II 146. Demonioak gelan itxi eban ats andijak erakutsi eutseen igaro zana. Ur MarIl 66. Baña korotz pilloak atsa dariela, / Burkadak batzen ditut goixetik gabera. AB AmaE 259. Sur-zulo bietati / sartu iakan atsa. Azc PB 250. Legeak ondo iagongo dira / ta an ezta egongo izurririk, / ta ez botikako atsagaz inoiz / gizonik gaitxez beterik. Ib. 311. Surrik euki baneu, neu bere atsen atsaz bertan ilgo nintzan. A Txirrist 72. Pipa-atsik ez artutearren Errokegandik alderatuaz. A BeinB 56. Egia esateko, jakintza-usaña baño gaikeri-atsa (materialismo-atsa) ugariago darioe jaun orren liburuei. Eguzk GizAuz 46s. Uzkarrak bota zitun uzkartiak eta puzkarrak puzkartiak; baiña atsa bardiña zan. (V-m). EZBB II 131. Zisternarekin ekarri ura ugari, eta olan ats txarrok apur bat uxatu ziran. Gerrika 82.
azpiadiera-1.2.1
Guk, barriz, irabazten dogu / infamearen nonbrea, / zeina dan gizon gaztearenzat / atsa dakarren sar[d]ea. Lazarraga B5, 1159v (tal vez 'estiercol'; cf. 1 sats ).
azpiadiera-1.3
3. (A (que cita a ACasve)).
Espíritu, alma.
Oai beaz, Jauna, atheaz aazu othoi hatsa gorphutzetik: zeen hobio baita enetako hiltzia bizitzia bano. ACasve Ion 4, 3 (Dv arima). Gero berriz oiu aundi bat egiñez esan zuen Yesusek: "Aita, zure eskuetan uzten dut nere atsa". Ir YKBiz 506. Bera yauresten dutenak atsez ta egiaz bear dute yauretsi. Ib. 70.
azpiadiera-1.3.1
(Con bizi ). Aliento vital.
Leihorrean ziren bizi hatsa bere sudur zillhotan zuten gauza guziak hill izan ziren. Urt Gen 7, 22. Desegiteko haragi guzia zeñetan baita biziaren hatsa. Urt Gen 6, 17 (Dv y Bibl hatsa, Ur espiritua). Eta hirur egun eta erdiren buruan, biziaren hatsa Jainkoaren ganik sarthu zen hekien baithan. Dv Apoc 11, 11 (Lç spiritu, Echn y TB izpiritua, Ol, IBk e IBe arnasa, Ker espiritua).
azpiadiera-1.3.2
(No referido a personas).
Bainan [eskuarak] hatsa zail duela bederen erakutsi du engoitik. HU Aurp 210. Elizgizon andi ark berak eskuratu zion ikastaroan bear izan zuen diru guzia, ta bearrago zituen atsa (spiritus) ta kemena ere berak biotzeratu. A Itzald II 70. Uskurtz atsak ikututako biozdunak badira. Aitzol ( in Laux BBa XIV ). Erri au ere ikusi nai du / ats lizun orren mendetan. " Espíritu licencioso" . Or Eus 253. Bainan zonbat lerro ilhaun, nardagarri, hatsik gabeak, nor nahiren eskutik jalgi zitazkeenak! Lf ( in Zait Plat XV ). Herri baten egitekoa da herritarren egitea; heieri emaitea bere begitarte, bere gogo, bere jaidura, bere hats, edo bere izaitetik zerbait. Ardoy SFran 8. Nork ez dezake sinets etxetik urrun joiaiterik ez duela ukan misionest hatsaren biltzeko? " Le souffle missionaire" . Ib. 273. [Giristino] heien ondotik, heien fedeari hats berri bat eman nahiz, abiatu zen Frantses. " Souffle" . Ib. 191. Kirola eta hizkuntza, horra hor bi gauza / luza dezaketenak herriaren hatsa. Xa Odol 284. Munduaren hatsa nahi nuke atzeman Europako bide ugarietan. Lasa Poem 79. Orreagako beila, hori ere Maria gogoan, bainan, beste beila guzien urrats eta hats berekoa. Larre ArtzainE 323. Hezkuntza hori girixtino hatsekoa izanen zen. Ib. 117.
azpiadiera-1.3.3
Don.
Nunbait igarle-atsa eban, eta damutu yatan emon neutsozan atsekabeetaz. "Espíritu de profecía" . Or Tormes 31 (cf. Apoc 19, 10: "Testimonium enim Iesu est spiritus prophetiae"). Meharra duk Piarres [pilotaria], bainan hats handia dik eta etziok nor-nahik irabaziko! Zerb BiGo 303. Basarri, / Nundik daukazu hats hori? Iratz 38. Plazerekin ikusi dugu lapurtar gaztek badakitela jende jostarazten. Egiazko artixtak badituzte erdaraz eta eskuaraz. Segi dezatela hats eta talentu berarekin. Herr 26-3-1959 (ap. DRA ).
azpiadiera-1.3.4
Espíritu, ente personal inmaterial.
Orduan yoan ta beste zazpi ats, bera baño gaiztoagoak artzen ditu berarekin. (Mt 12, 45). Ir YKBiz 168 (IBk espiritu ). Ats loia (deabrua) gizon batengandik atera danean. Ib. 167. Ats Sandua yetxiko da zure baitara ta Guziz Gorenaren indarrak itzal egingo dizu. Ib. 7. Beste begiz ikus, beste gogoz maite / duzu Iainko on hori. Irutan bat dena, (Aitagandik Seme, Biengandik Hatsa) / aitzinean duzu, Bera den iduri. "El Espíritu Santo" . Or BM 132. Ikusi dut, esan zien, Atsa zerutik uso-iduriz jeisten. "Spiritum" . (Io 1, 32) Or MB 123. Guzi auek Ats berak eta bakarrak egiten ditu, bakoitzari nai dezana banatuz. "Spiritus" . Or Aitork 396. Guziok, yudu ta atzerritarrak, yopu ta yareiak, soin bat egiteko Ats batez ukuziak baikera, ta guziok Ats batek azkortuak. Zait Plat 126. Iaungoikoaren Atsa ibili oi dabil etenbage. Ib. 37.
azpiadiera-1.4
4. ( (AN)).
"Descanso, placer" . Cf. HATS HARTU (b).
azpiadiera-1.5
5. (L-côte, BN, S ap. A ; (AN)).
Placer. v. atsegin, atse. Cf. HATS HARTU (c).
azpiadiera-1.6
6. (V-ger).
" Zu takozu atsa!, vaya unas pretensiones que tienes" Ort Voc.
sense-2
II . (Adj.).
azpiadiera-2.1
1. (Urt, Lar, Dv (+ a-), H, A), atz (V-gip ap. Iz ArOñ ).
Hediondo, sucio, asqueroso. "Sale, lizúna, hátsa, likhitsa, zikhintsúa " Urt Gram 45. "Puerco, sucio" y "asqueroso" Lar. " Hats (adj.), abominable, repoussant, dégoûtant" Dv. " Atsa, [...], hatsa, [...] sale, puant, dégoûtant" H. "Asqueroso, abominable" A. " Usá/iñ átza, el mal olor" Iz ArOñ. Cf. A: "Hats (? L), abominación" (citando Dv 7, 25), donde interpreta erróneamente hats como sustantivo, debido seguramente al modelo latino abominatio est Domini tui.
Erroi atsa, aspaldian egotzirik ago alkea. (Pamplona, 1538). ReinEusk 31. Traidore atsak / ondo disimuladurik. Lazarraga A29, 1203v. Zure hitzen aran ene / Gidatzatzu urratsak, / Eta ez permeti bizio / Iraun dakizdan hatsak. EZ Eliç 243. Haragiaren bekhatu hatsa, higuina, eta bat bederaren galgarria. Ax 411 (V 267). Hain da gauza hatsa, likitsa, kiratsa, higuiña eta nardagarria. Ib. 471 (V 305). Arren, Jauna, debeka zazu / Ifernuko ohoiñ hatsa, / Hartzerik ene arimako / Erresuma aberatsa. 118. Gaitzetsi zituen munduko / Ontasun trunpagarriak, / Atsegin eta plazer hatsak. Ib. 192. Lekhu hautarik khasatzatzu / Idolen insensu hatsak. Ib. 195. Libertate kriminel hatsak / eta plazer itsusiak. Ib. 123. Ai zer ofensa egin dizudan! Orren gauza atsa ta itsusia zu baño geiago estimatu det. Cb Eg II 103 (Dv 187 ustel). Gizon aberats bat, ta abereak baño atsago, pekatuetan sarturik zegoena. Cb JMJ 49. Salomonek bere azken egunetan bere aisia, alferkeria ta atsegin itsusi zikiñ-atsakin galdu zuan Jainkoak emanikako jakinduria. Ub 43. Jaki ats ta edari garratz edo samintasunez betiak emongo deutseena. CrIc 35. Esateaz bakarrik: "gura dot, garbitu zaite", kendu zeuntzan sarna ats guztia. LoraS 73. Etxeko alabarekin edo urliaren batekin igarotzen zan ermitaño bizar atsa bear ez lirakean gauzetara. AA III 486. Zer negargarria Jesusen arpegi ederrean esku-tzar zikin-ats hura ikustea! Lard 446. Eta hekietarik ez duzu zuretzat deus ere hartuko, etzedientzat hobendun jar, zeren eta hats baitzaizko zure Jainko Jaunari. "Abominatio est Domini tui" . Dv Deut 7, 25. Ao sakrilegoan Bera artuaz, [...] bular ats batean Bera artuaz. Arr May 100. Andik odei-ats bat edatzen du / aizearen lau aldetan. "Nube pestilente" . Or Eus 253.
azpiadiera-2.2
2. "(G-azp), fangoso" A. " Bide atsak, caminos hediondos" A Apend.
Iturri atsa. msOñ 121v.
azpisarrera-1
HATSA HARTU. v. HATS HARTU.
azpisarrera-2
HATSA ATERA. Expirar.
--Zer da iltzia? --Atsa at(e)ratzia. (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1929.
azpisarrera-3
HATSA EMAN. v. HATS EMAN.
azpisarrera-4
HATSA ERKIN. Soplar, respirar, (fig.) hablar.
Bertze itz bilgune batian, batek ezbadu elerik erran, karentako erraiten da anitx gisatra: "kura ixilik egonda", "karek eztu erran jarik", "kari ezau mintzorik entzun", "karek eztu atsik erkin". Mdg 125.
azpisarrera-5
HATSA ESKASTU, HATSAK ESKAS EGIN. Faltar el aliento.
Ezen gogoa urritzen zitzaien eta hatsa eskasten, ikhusteaz bere buruak pausurik gabe hertxatuak. He Phil 185. Bide-erditarako zaio eskasten hatsa. / Botatzen du zama haritz baten kontra. Gy 5. Kintzeek ez dute han akhabatzerik, plekari lehertueri hatsak eskas egiten diotenean beizik. Zby RIEV 1908, 85.
azpisarrera-6
HATSA FALTATU. Morir.
Heriotzea delarik bethiere tristea, / Guztietako tristeena da kanpoan hilltzea. / Ezen nihor konsolatzen da erhasun miñean, / Hatsa faltatzen bazaio bereekin artean. EZ Man II 156.
azpisarrera-7
HATSA GALDU. Perder el aliento; asfixiarse. "Hatsa gal arteraino, jusqu'à perdre haleine" H.
Bihotza eta hatsa galtzen baitzuten ikusteaz hark bethi eta bethi lehiatzen zitzaiela hain ike xut eta gora batetan. SP Phil 183 (He 185 hatsa eskasten). Haren bi haur gaixoak, aire eskasez, hatsa galtzeko heinean zirela. Elsb Fram 94. Apheza urruntxago lasterka heldu, hatsa galdua. Zerb Artho 166. Goiz osoa hala eman nuen hatsa galdu artio errebide handian barna. StPierre 18. Nor zen orhoit burdinazko zaldiek ere hatsa galtzen dutela azkenekotz. JE Ber 73.
azpisarrera-8
HATSA GEZURRA IZAN. "Atsa ere gezurra du (L-côte), es muy mentiroso; litm.: aun su aliento es mentira" A EY III 313. "Atsa're gezurre du" (AN-ulz) Inza NaEsZarr 1877. "Hatsa gezurra du gizon horrek (BN-arb)" Gte Erd 204.
Xinatarrek eta bereziki buruzagiek hatsa gezurra dutela. Prop 1885, 242. Bazarion hitz bezenbat gezur: hatsa ere gezurra zuen naski . Zerb Artho 380. Izen hortako (Martin-Gezur) gizona bazen Arrangoitzen 40 urthe, hatsa gezurra zuelakotz eta ixtorio kondatzaile bitzia. GAlm 1964, 9. (ap. DRA)
azpisarrera-9
HATSA GORDE. Contener la respiración.
Begiak ertsi, hatsa gorde, ta klask!!!... min handi bat sentitu zuan buruan. Osk Kurl 198.
azpisarrera-10
HATSA IZAN. Respirar; vivir.
Hatsa <hasta> duenari diok arthikitzen gezia, / Eta zahar, gazteari idekitzen bizia. EZ Man I 44. Badirudiela gure arimari indarrak osoki flakatu zaizkola, eta hatsik ezpalu bezala, eztuela geiago ez bizitze ez egite espiritualik. "Comme pâmée" . SP Phil 444 (He hatsik ez balu bezala). Baldiñ nik hatsa dudaiño / Bazaitut berritan deitzen huna handik. Gy 205. Hartza ez zaiola sekulan / Aspertzen gorphutz hillari, / Ez mobimendu, ez hats ez duenari. Ib. 166. Bai, hatsa dudano, zuen asperkundetan bizi nahi dut. Dv LEd 83. Hatsik ere ez nuen gehiago. Barb Sup 20. Hatsa doi-doia duen ber haren alabak, nik sendaturen dut eria. Barb Leg 135.
azpisarrerakoSense-10.1
--Zer lasterrak egin ditugun! Ufa! --Nik segurik hatsik ez nezaken gehiago! Barb Sup 57.
azpisarrera-11
HATSA JALGI (H; h. ialki H). Expirar, morir.
Zunbatetan entzün düzü erraiten halakua arma kolpü batez hil izan dela, [...] bestiari jaten zelarik hatsa jalki zeiola. Mst I 23, 7. Ifernian ziratekeie / hatsak jalki bezain bertan. StJul 112.
azpisarrera-12
HATSA JAURTI, HATSA JAURTIKI. v. HATS AURTIKI.
azpisarrera-13
HATSA JOAN. "Hatsa badohat, la respiration, l'haleine me manque" H.
Betbetan ohartu zen hainitz gaizki zela, eta hatsa bazohakola. Jnn SBi 94. Othoi eta othoi [...] ari zelarik erretor gaizoa, izertua, hatsa joana. Zerb Ipuinak 125. Gizagaxo erretor xaharra hatsa juanik üngürükatzen zen ahal bezala, sotena hegalak herrestan. Const 24.
azpisarrerakoSense-13.1
Urzo xuri ederra, / Hatsa duaket behera. / Jiten nitzauzu nere phenen / Zuri deklaratzera. (In Michel LPB 296 ).
azpisarrerakoSense-13.2
Hatsak eta guziak joanik, bihotza kasik gelditzeko heinean, harritzen naiz hantxet. Barb Sup 14. Hatsak eta oro joanak nituen! Ib. 81.
azpisarrera-14
HATSAK HANTU. Jadear, sofocarse. v. hatsantu.
Hemen trumilka sartzen dira eta gorrituak, hatsak-hantuak, Goaña, Margaita, [...] eta bertzeak. Barb Sup 57.
azpisarrera-15
HATSAK HATSARI. "Hatsak hatsari laster egitea, courir à perte d'haleine" H.
azpisarrera-16
HATSA KENDU.
azpisarrerakoSense-16.1
a) Ahogar, asfixiar.
Hatsa khenduz geroztik, gizona galdua da. Dv Lab 72. Erran dut framazonek dutela zozietate berari hatsa khentzen, beren lege infame eta tiranozkoez, hura herstuz eta hola ithoz. Elsb Fram 180.
azpisarrerakoSense-16.2
b) Matar.
Bertzea zalapartaka ezin hilez baitzagoen, berak puñal ukhaldi batez khendu zioen hatsa. Prop 1902, 34.
azpisarrera-17
HATSA LABURTU. Hacerse dificultosa la respiración. Cf. HATS LABUR.
Begiak itzultzen ditu, mianbroak higitzen, / Bai hatsa laburtzen eta sentimendua galtzen. EZ Man I 57.
azpisarrera-18
HATS HANDIKO. De gran aliento, de gran ambición.
Bere bizi-aldia bear bezin luze nai luke gizuren andi onen aipamenak eta egiñak abesteko. Ats-andiko igarkizun onen ondoren, olerkariak arnasa apaltzen du. Ibiñ Virgil 42.
azpisarrera-19
HATS-HANDITU. v. hatsanditu.
azpisarrera-20
HATS-HANTU. v. hatsantu.
azpisarrera-21
HATSAREN GAINEAN (BN ap. A; SP, Dv (que cita a Ax), H). "Hatsaren gainean iartzea, se mettre à son aise" SP. "Goazen hatsaren gainean" H. "Hatsaren gainean jarriko naiz (BN-baig), descansaré. Se dice después de salir de un gran apuro. Hatsaren gainean lan egin (BNc), respirar sosegadamente" A.
Eta gero sosegatuko naiz, ardura guztiak utzirik, pausatuki, hatsaren gainean iarriko naiz. Ax 75 (V 50). Egun argi deno, badauka leihorrak gozo: athetik, zuhau maldan, hatsaren gainean lañoki zerbait ari zirelarik. JE Bur 75. Uztazu bada jendea hatsaren gainean jartzera! StPierre 11.
azpisarrera-22
HATS-ARIBIDE. Ejercicio de respiración.
Hontan bila dezakegu ausaz honen azalpena: zergatik hats-aribideek hain toki haundia duten Indiarren yogaetan. Mde Pr 332s.
azpisarrera-23
HATS-HARLE (Lar s.v. carlear Dv). Que respira, toma aliento.
azpisarrera-24
HATS-HARMOLDE. Modo de respirar
Koitia da anitx eriri iltako ordiuan ats azmoldiari[sic., tal vez errata por armoldiari] . Mdg 125.
azpisarrera-25
HATS HARRARAZI. "Hats <hatz> harrarazitzea, faire prendre haleine" SP.
azpisarrera-26
HATS HARTU, HATSA HARTU.
azpisarrerakoSense-26.1
a) (AN-ilzarb-olza-egüés-ulz, B, L, BN, Sal, R, S; SP <hatz>, Urt, Lar, Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv, H), HATSA HARTU (G-nav; Urt, Añ (AN), Dv). Ref.: A (atsartu); Bon-Ond 160; Lrq /haćartü/; Iz Ulz, Als (atsa-artu); Izeta BHizt2.
Respirar, tomar aliento, aire. "Prendre haleine, respirer" SP. "Afflare, [...] hatsa hártu, airatu" Urt I 405. "Aspirare, hatsegin, [...] hatsa hartu" Urt II 429. "Resollar, atsegin, atsartua" Lar. "Alentar, respirar" Añ. "Respirer, prendre haleine" Arch VocGr. Cf. Urt V 133: "Circunspiracula, [...] hatseginlekhuak, airalekhuak, hatshartokiak, hatsegintókiak" Urt V 133.

Suiak bero, hurak xahu, hats hartzeko airia. E 65s. Zure izena aiphatzen da eta egiñen sekulan / Hatsa <Hasta> har dezakeguño bizi garen lekhutan. EZ Man II 16. Hats hartzen duen guztiak / Lauda beza Iainkoa. EZ Eliç 197. Edan gogo duena, abreak bezala, hatsik hartu gabe, burua goratu gabe, kolpe batez edaten du. Ax 342 (V 228). Gauaz, epaizkaz, zur'etsen sartuz / Em'ibiliz, eme hatsartuz, / Eta haztatzez, ganbara bitan / Iraganik, beldur handitan. O Po 16. Hats harzen duen guztiez / Hau da laudatzekoa. Hm 101. Ahontzak, Alkmeonen erranera, hats hartzen dute beharriez, eta ez sudurraz. SP Phil 305. Hala nork ere Iainkoa baitu maite, ezin dagoke geldirik hartaz gogoeta egin gabe, harentzat hats hartu gabe, harengana hatsgorapenez altxatu gabe, eta hartaz minzatu gabe. " Penser en lui, respirer pour lui, aspirer à lui et parler de lui" . Ib. 128s. Hatsa har beno usioo, Jinoaz orhitu behar girela. AR 74. Ez dela mundu huntan airerik edo hatsik hartu gabe bizitzen. Mong 587. Nola gauden kontino asa edo arnasa, artzen eta botatzen barrena ta kanpora. LE Urt 261 (ms. 93r atsa ). Hats hartzen duen bezainbat bekhatu mortalez kargatzen da. Dh 145. Giristinoak behar du meditazionean bizi eta hatsa hartu, itsasoan arrainak bezala. EgunO 109. Igitu gabe da egoiten / Hatsik ere eztu hartzen. Arch Fab 179. Hatsa aise hartzen du. Gy 89. Bere harma seguraz bortz ditu ehorzten; / Hats hartzeko grazia nihori egiten. Hb Esk 36. Bulharrak hantu zaizkit eta hestutu, eta jadanik hatsik ezin hak dezaket. Dv LEd 165. Harritua, zain guziak ikharan, hatsa doidoia hartzen duela. Laph 133. Egunean bi aldiz atheratzen ahal zen bi soldado begiralerekin hatsaren hartzera. Prop 1882, 153. Bakhotxak hatsa ere doi-doia hartzen zian. Elzb PAd 71. Merkatariak ez dezake hatsik har izialduraz. Arb Igand 77. Ministro buruzagiak erran du goraki, hatsik hartzerat ez gituztela utziko, lehertu arte. HU Zez 180. Kurubilkatu nintzan amari kontra, hatsa doidoi hartzen nuela hersturarekin. JE Bur 18. Zurpil, akituak, ahituak hatsa ezin hartuarekin, baratzen dira apur bat pilotariak. Ib. 30. Leiho eretzian zen, etxe mürriari josirik, hatsaren hartzeko herotsik ere egin gabe. Const 36. Españako hegiala heltu zenian izerdi llapa eta hatsalbo jarri zen hats hartzeko. D. Béhéty GH 1927, 434. "Atsa gure abea baita", atsik ezin hartu zuen batek errana. FIr 157. Ats anditua, aoa legortua eta mingaña ain txukatua non ats artzera uzten etziola. Ib. 146. Eri-handien ohatzean jarririk egoteak adiarazi nahi du, ats-ezinhartuz daudela. Ib. 191. Botz eta erne, hatsa hartzen dugu orok bulhar bethez. JE Ber 77. De Grave bonbilla bat hautsi eta eskaini nion. Hatsa hartu gabe hustu zuen. Mde Pr 111. Biziro artu dut atsa. Txill Let 52. Arnasa bukatu eta ixildu egin zan Patxi, berriz hatsa hartu arte. Osk Kurl 67. Sua sartzen zitzaioten ahotik eta sudurretik, eta itzalean egon etzitazkenak erreak zauden, hatsik ezin har. Ardoy SFran 155. Beharrik hatsa aiseago hartzen nuen. Etchebarne 85.
azpiadiera-1.1
(Con adj.).
Gure lehen auzoei, [...] sobera litzaioketela heien aldean bizi dadin eskuara, hats handia hartuz! Mintzaiaren hatsa, bizia, mintzoa da. HU Aurp 214. Hats nahikoa hartu, eta hiltera eramaten dituzten zerriak baiño sendoago [eman zion negarrari] . Osk Kurl 67.
azpiadiera-1.2
Tomar, recibir aire (un objeto). "Ezta osoki hetsia, hats hartzen du, ce n'est pas complètement fermé, cela laisse pénétrer l'air au dedans" H. "Hausko hunek nonbaitik hats hartzen du, ce soufflet prend de l'air de quelque part, laisse pénétrer l'air" Ib.
Izanen baita [ifernua] lurrean barrena, alde guztietarik hersia, leihorik eta atherik gabea, hats hartzeko eta argiren edo haizeren sartzeko biderik ere izanen eztuena. Ax 587 (V 377).
azpisarrerakoSense-26.2
b) (L, BN, S; Ht VocGr, Dv; a- B, L, Sal, R). Ref.: A; Iz R; Izeta BHizt2. Descansar; relajarse. "Reposer, hats harzea" Ht VocGr 417. "Descansar" y "desahogarse" A. "(Foig.), prendre quelque relâche" Dv. "Respirer, s'arrêter pour prendre du repos. Goazen emeki hatsa hartuz, allons doucement en prenant haleine" H. "Áts ar zán, respira, descansa" Iz R 402. "Lanean atsartu gabe" Izeta BHizt2.
Bañan zerbitzu Saindua ixillka zokholutan / Kristauek eginen dute hats hartzeko ordutan. EZ Man I 67. Solhas inutilletan doztatzeko astia izatetik urrun, doi doia izanen duzu hatsaren hartzeko denbora. He Gudu 149. Bena orai, hats har unduan, irazarriaren gerotik, ene miserikordien argian sendo zite. " Resumpto spiritu" . Mst III 30, 1 (Ip hatsartü; Ch sosegatuago denaz geroztik ). Hatsaren hartzeko arterik eztiraazie emaiten. AR 391. [Bohemiak] bertzenaz yabetzeko dohainaz aberats, / Ez du zeren hauzoak sobera hartu hats. Hb Esk 227. Badeia emarik ere bere killoa edo orratza utzirik hauzora bedere yalgiten ez denik aphur bat hats eta aire hartzera. Gy X. Hanbat urthez, hanbateko oinhaze garretzetan, sesurik gabe, hats hartzeko astirik gabe. Dv LEd 232. Eta ez egunaz ez gabaz, hats hartu gabe erraten zuten: [...]. Dv Apoc 4, 8 (Ol, Ker atsedenik artzeke, IBe etengabe ). Han baratu ondoan hatsaren hartzeko denbora. Laph 58. Liburu hori irakur diteke ezti eztia eta hatsa hartuz, hiru edo lau orenez. (In DirG pról. ). Hatsaren hartzeko eperik utzi gabe. StPierre 39. Biar? Gogapen txarrok / urrun! Egun banari / gau bat darraikio / egiñaz atsartzeko. " Para que se descanse de lo hecho" . Ldi BB 10. Usain goitarrak arnastu, / argi-iturrian egarri-sua ito, / Jainko-besoan atsartu (descansar) . Onaind MEOE 719. Hatsaren hartzeko gelditu zen putzu garbi baten ondoan. Zerb IxtS 21. Tzinkhorki puzka muzteko / ez tikük hartüren hatsa. Casve SGrazi 46. Ez luke aski indar [...] behar balu, beti, beti, hatsik hartu gabe, bere nahi puntatik bizi. Ardoy SFran 25s. Eskola denboretan hatsaren hartzeko, edo aireztatzeko, baginituen astearen barneko bi aratsalde. Larre ArtzainE 124.
azpiadiera-2.1
(Con adj.).
Ordea tormentaren ondoan hats berria harturik, har ezazu ere indar berria ene miserikordietako argian. SP Imit III 30, 1. Ha!, dio uliak, oraintxe / Hats handia har daiteke. Gy 180.
azpisarrerakoSense-26.3
c) Gozar, deleitarse.
Ogeitamargarren urtean ari nintzan, lokatz berean sarturik, iraizeko gauzetan atsartu nai, ta aietan barreiaturik. " Haesitans aviditate fruendi praesentibus fugientibus" . Or Aitork 144. Baiña gosearen neketik asearen pakera igarotzean, bertan itxedoten dit irritsaren segarak. Iragaitea bera atsartzea da, ta igaroteko ez da beste iragangurik, bearrak ala eraginda. " Ipse emnim transitus voluptas est" . Ib. 280. Zu berriz, Iauna, Zure etxearen usaiez ats arturik, erruki zakit Zure erruki aundiz. " Delectatus odore" . Ib. 247. Judear neskatxak ere ez bezate an urbillean otsik atera, Maiteak lili tartean ats artu dezan. Onaind ( in Gazt MusIx 155 ).
azpiadiera-3.1
(Con compl. directo). Gozar (de), disfrutar (de).
Eguraldi on duke aren ontziak eta zori on, eta aren zugatz-altxumak saskitaraka emanen dute igali, ta aren arima siñestunak atsartuko du betiereko ondasuna. Or Mi 142. Corda aitzuloaren azpiko bidetik bikote ederra ateratzen da noizbait, eguzki argia atsartzera. Ib. 82. Atadiko aulkian eserita, eguzkiaren azken mosua atsartuz, itunkiro marraskatzen ditu agureak gaztetango-egiteak. TAg Uzt 8. Alare baso-zelaietako pake giroa atsartu nai luke. Ibiñ Virgil 62.
azpisarrera-27
HATS-HARTZE.
azpisarrerakoSense-27.1
a) (Urt, Dv, H; hatsartze S ap. Lrq). Aliento, respiración, acción de respirar. "Afflatus, anhelitus, hatsegítea, hatsartzéa" Urt I 412. "Respiration, hartshartzéa" Urt Gram 38. "Respiration, haleine. Hats hartzea nekhea du, il a la respiration difficile. [...] Hats hartze batez etorriko naiz, j'arriverai dans le temps qu'il faut pour respirer une fois" H.
Berriz idekitzen ditu begi indar gabeak, / Suspirak ere doblatzen, husutzen hats hartzeak. EZ Man I 57. Neure azken hats hartzea hala dudan bakezki / zure Maiestatearen ikhusteko klaroki. Ib. 60 (v. AZKEN HATS). Hatsharzeak, folsu-zapadak, arteriako mobimenduak. Harb 398. Eta baldin izaten badu ohorerik gizonen eskutik, ez du izaten nihoren beharra duelakotz, berak ematen daroenaz geroz guziei bizia, hats-hartzea eta gauza guziak. He Act 17, 25. Obligeturik daude [obeditzera] eta egonen dire azkeneko atsarzereño. OrorbSerm 110. O egün terriblia, Jaunaren koleraren egüna, zuintan khuntatürik izanen beitira hats-hartzilanokuak oro! UskLi 239. (ap. DRA) Hatshartze oroz erreberritzea naizen eta izanen naizen guziaz egiten dautzudan emaitza. JesBih 44. Hats-hartze luze luze bat egin zuten guziek, eta kasik guziek betan. Barb Piar I 153.
azpiadiera-1.1
Capacidad pulmonar.
Gero, muxikoak, denek betan eskuarazko khantu bat eta irrintzina, erakusteko jaun aphezpikuer, nolako hatsartzea duen eskualdunak. Herr 5-3-1959 ( (ap. DRA ) ).
azpisarrerakoSense-27.2
b) Respiro, tiempo de tanquilidad; tiempo de descanso.
Baldin eta orain bada parti dadin hobea, / arimaren prestatzeko emozu hatshartzea. EZ Man II 82. Bilhatu mendietan hats hartze tokia; / Han elkhar ezagutu, harmadak berezi, / Nola balitz eragin lehoinezko hazi. Hb Esk 50. Eguerdiko hats-hartzia alegeraki egin die beillaliarrek. Herr 25-9-1958 (ap. DRA ). Nausien "Conseil National" delakoak abonitzen dü langilek ükhen dezen, 4 hilabete hats-hartze, 3-en phartez. Herr 4-6-1964 (ap. DRA ).
azpisarrera-28
HATSA TTIPITU. Dejar sin aire.
Framazonkeriak, aldiz, ez dako gutiago [Frantziari] hatsa ttipitzen, duenean egun guziez haren fedea gutitzen. Elsb Fram 157.
azpisarrera-29
HATS AURTIKI, HATSA AURTIKI.
azpisarrerakoSense-29.1
a) Expirar, morir.
Zure izena laudatzen da / Eta eginen sekulan / Hats arthiki <hatz artheki> dezaguño / Bizi garen lekhutan. EZ Eliç 189.
azpisarrerakoSense-29.2
b) (H; h. art(h)iki H), HATSA AURTIKI, HATSA JAURTI, HATSA JAURTIKI. Soplar, echar el aliento. "Hatsik ere eztu artikitzen, il ne respire même pas, il ne souffle même pas" H.
Horiek erran ondoan hatsa arthiki zaroen eta erran zaroen: "Errezibi zazue Izpiritu Saindua". He Io 20, 22 (Lç hats eman ). Uts bainun oskai guri berexa, / atsa yaurti arren ezin sor abesa. " Aunque emitiese el aliento" . Ldi BB 162. Ta atsa yaurtiki: / ta ura bai, egin zan aoan abesti! Ib. 164.
azpisarrera-30
HATSA UTZI. Dejar respirar (sdos. prop. y fig.).
Yo dute Eliza hemezortzi mende eta erdiz; [...]. Ez diote hats onik utzi sala, eskola, kafe, ostatu, kanpo ala barnetan. Hb Egia 139.
azpisarrera-31
HATSAZ. v. HATSEZ.
azpisarrera-32
HATS AZKEN (Lar). "Espirar, morir, atsazkena eman" Lar. v. AZKEN HATS.
azpisarrera-33
HATS-BAFADA. "Afflatus" Urt I 404. "(Foix), bouffée d'haleine" Lh.
azpisarrera-34
HATS BAKOITZEAN (bakhotxean H (que cita a Ax)). En la agonía, en el último aliento.
Konberti bedi, onera bihur bedi, nahiz dela arimak egiterakoan. Biz hats bakotxean dagonean, eta orduan ere enzuna izanen da. Ax 196 (V 131).
azpisarrera-35
HATS BATEZ. "Hats batez edatea, boire d'un trait" Dv. "Hats batez pinta bat arno edatea, boire une pinte de vin sans respirer" H.
azpisarrera-36
HATS-BIDE. v. hasbide.
azpisarrera-37
HATS-BIZI (Dv). "Qui n'a plus que le souffle. Ce mot est toujours accompagné du verbe intransitif: hatsbizi da, il respire encore" Dv. "D oi doia hats-bizi da, il a à peine le souffle" Dv.
Arima ephelak, bere hiramendu guziekin, iraun baleza bederen Jaunaren grazian, hats-bizi balego bederen, parabisua ardiets lezake. Dh 330. Jaun prefeta hil-hurran dela, hil dela. Suprefetaren baitarik ez dakit zoin oteletara tarrapatan ereman dutela, doi-doia hats bizi. HU Aurp 139. Bihotz-erdiragarri da, hats-bizi diren kolpatuen ikustea eta entzutea. HU Zez 16. Orai akabo; hats-bizi zena urka; hil hurran doi-doi zihardukana lurpean sar bizirik. Ib. 113. Hats bizi athera dute (neskatoa) uretik, bainan laster hil da, dohakabea. Eskual 11-4-1913 (ap. DRA ). Alemanian sartua zen presuner, hats bizi, gorputza zilatua zetabe bat bezala. StPierre 35. Azkenekotz, lehertzetik ahuldua, izurrak izurraren ondotik mehatua, hats-bizi, legartzaren gainerat hura bera zen milika txar batean ahospez hedatzen. JE Ber 79.
azpisarrera-38
HATSEAN.
azpisarrerakoSense-38.1
a) Agonizando. v. AZKEN HATSEAN.
Arren urrikal bekizu / Hatsean den presuna. EZ Eliç 76.
azpisarrerakoSense-38.2
b) "Zer hatsean den!, ¡qué rencor tiene! Zer hatsean gan den! (L-côte), ¡cuán rabioso ha ido!. Zer atsean dagon kori (Sal), ¡qué rabioso está ése!" A. v. HATS GAIZTOAN.
azpiadiera-2.1
Con furia.
Gudu tokian bezen ontsa orduan ikusi ginuen zer hatsean Alemania bermaturik zagon garaitzeari buruz. StPierre 27.
azpisarrerakoSense-38.3
c) (Tras bere, etc.). En su vigor.
Auzo jaun handiek beren ontasunak haizeari burrustan besainka; egun ba eta bihar ez. Eskuara bakarrik bere hatsean tente, deusek ezin kordokatua. HU Aurp 211.
azpisarrera-39
HATSEAN HARTU. Relajarse, tranquilizarse.
Azken orena jina zutela uste ukan zuten [...] eta hatsian hartu zuten azkenean Japoniako lehen urarteak ikusi zituztelarik. "Ils respirèrent" . Ardoy SFran 212. Zerbait ikusi zuten beren ostatzailea ezin hatxemanez, bainan hunek, Jainkoari esker, frango begitarte ona eginik, hatsian hartu zuten. Ib. 232s.
azpisarrera-40
HATSEAN ATXIKI. "Hatsean itxik, tenir en haleine: repaître quelqu'un d'espérance" Hb GH 1929, 91.
azpisarrera-41
HATS-EGILE. "Espirativo, espirante" y "soplante" Lar.
azpisarrera-42
HATS EGIN (Urt, Lar, H).
azpisarrerakoSense-42.1
a) Espirar, exhalar el aliento; soplar. "Afflare, [...] hats egin" Urt I 412. "Illéei hats egiten diote" Ib. 412. "Aspirare, hatsegin" Urt II 429. "Aspirar" Lar. "Hats egiozu, soufflez-le" H.
--Zergatik aphezak heen gañera egiten du hats? --Jesu Kristoren puxanzaren ezagutaraazteko, zoinek hats-ukhaldi batez kasatzen baitu bere etsaia. CatLan 126.
azpiadiera-1.1
Argi ta dirdir egiñez aizatu duzu ene itsumena; ats egin duzu ta arnas artu dut, Zu zaitut arnasten. " Fraglasti" . Or Aitork 276.
azpiadiera-1.2
(G-azp; Dv (a-); atzeiñ V-gip) Apagar. "Atsegin, apagar el fuego" (G-azp; comunicación de I. Gurrutxaga, 1931) ABibl. "Etxetik urten aurretik sua atzeiñ" Elexp Berg.
azpiadiera-1.3
"Hats handia egin zuen [= 'suspiró'] (BN-arb)" Gte Erd 67.
azpisarrerakoSense-42.2
b) (AN, Sal, R; Lar, Añ, H). Ref.: A; Iz R 393. Respirar. "Respirar" y "alentar, respirar" Lar. "Anhelar, respirar con dificultad [...] nekez ats-egin, atsaldu" Ib. "Resollar, respirar" Añ. "Alentar, respirar, artu arnasa [...], atsegiña [sic]" Ib. "Égin zan áts, respira [imper.]" Iz R 393. v. HATS HARTU.
Galtzadako zubitxora eldu ziradenean, eseri ziran atsegitera. Apaol 85. --Jeixten lagundu eidak beintzat, nekatu nauk eta. Ustel arraiea! Etxetik Ergoineraño ortxe ekarri diat nik, bat ere ats egin gabe... Lek EunD 25. Ats egin dezadan pixka bat ementxe. Ib. 45.
azpisarrera-43
HATS-EGITE.
azpisarrerakoSense-43.1
a) (Lar Dv; asgite Lar). "Aliento, respiración" Lar. "Respiración, asgitea, asmatea" Ib.
azpisarrerakoSense-43.2
b) "Atsegite (V-gip), descanso" A. "Atsaitea eman, dar tregua" (G-nav, comunicación personal).
Esan leikean gexo orrek inddar geiao artuten ebala, ezetariko ardura baga, jan, edan, egurastu ta lo egiñaz, nai eban atsegite guztiaz bizi zanean. Echta Jos 325.
azpisarrera-44
HATS-EGOTZALDI. "Émission de la respiration" Dv.
azpisarrera-45
HATS EGOTZI (BNc ap. A; Dv). "Émettre la respiration" Dv. "Hatsegotzi (BNc), respirar" A.
azpisarrera-46
HATS-EMAILE. "Soplador" y "soplante" Lar. v. HATS-EMANTZAILE.
azpisarrera-47
HATS EMAN.
azpisarrerakoSense-47.1
a) (Lar Dv A; H; atsemon Lar). Exhalar el aliento; insuflar; soplar. "Aspirar, ats egin, atseman, atsemon" Lar. "Soplar" Ib. "Afollar, soplar con fuelles, auspoaz atseman" Ib. "Atsemaitea, [...]. 1. respirer, émettre respiration [...]. 2. souffler" H.
Eta haur erran zuenean, hats eman ziezén eta erran: Rezebi ezazue Spiritu saindua. "Il souffla" . Io 20, 22 (LE ats eman; He hatsa arthiki, TB, EvS, Leon buhatu, Dv haize egin zuen, IBk haizeman zuen). Ats eman, Iaun, ezperen / ilauna dut gaindi; / aize-errota bezala / narabiltzu beti. "Sopla" . Or BM 44. Geroak esan beza: "Erri bat izan zan"; / Edo-ta ats emaiogun / ontan iraun dezan. "Infundámosle nuevo soplo de vida" . Or Eus 3.
azpiadiera-1.1
" Aur korri atsa eman dakoxugu (Sal) [...] aitaderak atsa emon zaun aur koni (R-vid), el padrino le dio aliento a este niño. Se dice cuando se parecen uno y otro. Era costumbre que el padrino insuflase al niño" A.
azpiadiera-1.2
( atsemon V-m ap. A; Lar ( Dv), Añ). "Apagar" Lar, Añ y A.
azpiadiera-1.3
(hatsa eman). Morir, expirar.
Ola oiu egiñez atsa eman zuela aditurik. Ir YKBiz 507.
azpisarrerakoSense-47.2
b) "Hatsa ematea se dit pour faire un trou (comme à une barrique pleine de vin) afin de laisser expirer les vapeurs de la fermentation" Dv.
azpisarrera-48
HATS-EMANTZAILE. Apagador. "Atsemonzallea" Dv.
azpisarrera-49
HATS ESTU.
azpisarrerakoSense-49.1
a) (atsestu Lar, H; atsa estu Añ (AN)). "Sufocar" Lar y Añ. "Sufocado, atsestua" Lar. "Ats estea, ets, etsi, esten, s'essouffler, avoir la respiration difficile" H.
azpisarrerakoSense-49.2
b) Respiración difícil.
Zutitu naiz, zer egingo? Atsa kolkoan estu. / Negar-aspertu bat nai ta malkorik ezin lêrtu. " Siento el pecho oprimido" . Or Poem 543.
azpisarrera-50
HATS-ESTUKA. Jadeando.
Beste erpin musker bat or baita agiri, / maldan-gora zaizka zuaitzak geldi: / oker, ats-estuka, lurrari itsasi- / mendizale makal unatu iduri. Ldi BB 120. Neri zer dit axola / beatz ariñak berezi nazan, / aize uts onen billa / ats-estuka banabil, / yoranez, irrika, il-bizian? "Ando desalentado" . Gazt MusIx 75.
azpisarrera-51
HATS ETA PUTZ. Jadeando y resoplando.
Mandiotaraiño eldu zanean, atz da putz da bero ta lurruntsua, gorputz guztitik izerdia eriola. Ag AL 127.
azpisarrera-52
HATSEZ (R ap. A), HATSAZ (BN-mix, Sal ap. A; Dv). "Hatsaz mintzatzea, parler à vois basse" Dv. "Cuchicheando. Hatsaz erran dataz, me ha hablado muy en silencio. Atsaz mintzo tun koiek (Sal), ésos cuchichean" A.
azpisarrera-53
HATSEZKO. Espiritual.
Goitiko Eguzki-sortze ori Yesu Kristo gure Yauna da; Yainkoa gizon egiñez, atsezko eguzki bat agertu zaigu gizonoi. Ir YKBiz 14n. Il oiek atsezko (espirituzko) illak, siñesterik ez dutenak dira. Ib. 185n. Beti gorputza / lurrezko. / Beti arima / atsezko. Gand Elorri 85.
azpisarrera-54
HATS GAITZ (Lar; ats gatx Lar). "Acezo" Lar.
azpisarrera-55
HATS GAITZEAN. Jadeando.
Itzultzen da eta patarrari behera urtxinxaren zalutasunian artzen du herriko bidia hats gaitzian, hasperen haundian. Zub 38.
azpisarrera-56
HATS GAIZTO.
azpisarrerakoSense-56.1
a) "Ats-gaizto (Sal, R), hats-gaizto (L, BN-mix, S), aliento fétido" A.
azpisarrerakoSense-56.2
b) "Hatsgaizto (BNc), rencor" A.
Ats gaiztoz amor dagizula ezagun da: lerak menderatzen zaitunean, astuna zera, gero. Zait Sof 76.
azpisarrerakoSense-56.3
c) HATS-GAIZTO. (Uso adj.). "Hatsgaizto da (L, BN, S), es de mal aliento" A.
azpisarrera-57
HATS GAIZTOAN. "Hats gaixtoan da zuretzat, il est fort en colère contre vous" Dv. "Hats gaixtoan goan zen, il alla plein de colère, prêt à se venger" Ib. v. HATSEAN.
Bainan zu hain hats gaixtoan bizi zare zure buruaren kontra, non aski ez bait zaitzu gorphutzeko heriotzea. Dv LEd 128. Beha zazu etsaia / zer hats gaixtoan den: / Azkarki oldarturik / gaitu mehatxatzen. Etcham 130.
azpisarrera-58
HATS GAIZTOKO. a) "Hats gaixtoko, rancunier" Dv. b) "(L, BN, S), de aliento fétido" A.
azpisarrera-59
HATS JASAN. "Hats jesan (S-saug), haleine parfumée ou corrompue" Lh.
azpisarrera-60
HATS LABUR.
azpisarrerakoSense-60.1
a) (H). Respiración dificultosa; jadeo. "Haleine courte" H. Cf. HATSA LABURTU.
Idiak edo behiak noiz ere sendi baituzue hatsa labur diela, emozue beharrietan zilhaturik hellébore noir deitzen den belharra. Mong 590. Hats laburra edo trabatua duen behiak ez ditu bulhar onak. Dv Lab 236. Bazakinagu, tresna makhurra, / Ez dunala hik hatsa laburra. Elzb Po 207 (tbn. en Or Eus 113). Noizpeit, urhatsa labur, hatsa laburrago, / Khaldarekin ezinez iraun gehiago, / Ur handira jautsi zen. Ox 130. Ahalik eta gutienik sabela igitzeko atsa ere llabur egiten du. FIr 170. Atean geratu zen, hatsa labur eta begitartea zuri. Mde HaurB 81.
azpisarrerakoSense-60.2
b) Tiempo de vida corto.
Hobe duk berehala eriarekin buruz buru ezartzea. Horren hatsa labur baituk. Larz Senper 122. Ai, maiteminduen itza! / Ta bai laburra izaten dala / berekin dakarren atsa! NEtx LBB 264.
azpisarrera-61
HATS LUZE. "Haleine longue" H.
azpisarrera-62
HATS-NEKE (Dv, H, A). "L'asthme, hats-nekhe a" Darth Man 224 ( Dv y A). "Hats nekhe, respiration laborieuse, asthme" H. v. ARNAS-NEKE.
As-nekez itzik ezin egin ta / indarka aziaz bularra / atera nai du gazte aientzat / aholku denen ondarra. " Por la dificultad de respirar" . r Eus 411. Zure morroi izatea autatu nula, ta beste artarako ez nintzala gai as-nekez eta bularreko miñez. " Difficultate spirandi" . Or Aitork 221. Uda artan berean, lan geiegiz, birikenak io nindun, eta bular-miñez eta as-nekez, mintzorik ezin garbitu nuan luzeko. Ib. 213. Behiaren etika (tuberculose), zerrien sorhaiodura, zaldien hats-nekea (cornage) eta bulhar-hantura. Gatxitegi Laborantza 210.
azpisarrera-63
HATS-NEKEDUN. "Hatsnekheduna, astmatique" H.
azpisarrera-64
HATS NEKEZ. "Acezo" Lar. v. HATS-NEKE.
azpisarrera-65
HATS-HODI (H; atsodi Lar Dv, Hb). "Gañón, gañote en las fauces, atsodia" Lar. "Bronchios, cañas del pulmón, atsodiak" Ib. "Bronchiales, término de anatomía, atsodiak" Ib. "Hats-hodia, trachée-artère, canal de la réspiration" H. v. hasbide.
azpisarrera-66
HATS ONEAN. "Hats onean da bai (BN-lab), está encolerizado, tiene malas intenciones" A. v. HATSEAN.
azpisarrera-67
HATS-PIPA. "Canna pulmonis" Urt IV 147. v. hasbide.
azpisarrera-68
HATS-TAPADURA. Falta de aire.
Aipatzeak berak oroit-arazten daut barne hartako hats tapadura; han lerrokatuak zauden papereria zahartu heiena, eta denen gainerat han erretzen ziren tabakoen bafada. Larre ArtzainE 21.
azpisarrera-69
HATS-TOKI. "Canna pulmonis" Urt IV 147.
azpisarrera-70
HATS-UKALDI. "Atsukald i, respiración, un aliento (golpe de) (B)" A Apend.
--Zergatik aphezak heen gañera egiten du hats? --Jesu Kristoren puxanzaren ezagutaraazteko, zoinek hats-ukhaldi batez kasatzen baitu bere etsaia. CatLan 126. Gizon seindu batek konparatzen dizi garbitarzuna miraill bateki, zoiñi hats ukaldi batek bere garbitarzuna gal-arasten baiterako. AR 361. Sendatzaileak atsukaldi batean edo atsik galdu gabe zerbait otoitz egiten du. (AN-ulz, B). A EY IV 257.
azpisarrera-71
HATS ZAHAR. "H ats-zahar (L-côte), hedor" A.
azpisarrera-72
HATS-ZURRUNGA. "Hats-zurrunka (S, Foix), respiration oppresée, sifflante" Lh.
azpisarrera-73
AZKEN HATS (Aq (AN), Dv, H). Ultimo aliento; agonía. "Agonía, azkenatsa" Aq 913. "Azken hatseraino, jusqu'au dernier soupir" Dv.
Azken hatsak diraueño, ziadutzak Iainkoak, / Arimen rezibitzeko, zabaldurik besoak. EZ Man I 55. Azken hatsarekien du arthikitzen arima. Ib. 57. Duda gabe sinhesten dugu, azken hatsaren aurthikitzean ere, penitenziak barkhatzen dituela bekhatuak. Ax 196 (V 131). Iudas etzuen [Aingeru begirale] bereak azken hatseraino utzi. Hm 228. Hunek azken-hatsa etxatu zuenean. He Gudu 144. Eta gure mente orotan azken hatsiala drano hari gerla egiten. Mst XVII. Bestiak, jokhatzen zelarik, bere azken hatsa thiratü ziala. Mst I 23, 7. Artikitzekotzat azken hatsa gurutzearen gainean. Lg II 272. Zure graziaren laguntzarekin batean azken hatserañokoan zerbitzatuko zaitut. Mih 15. Azken hatserainokoan deliberatione hunen segitzeko. Brtc 134. Uste düt azken hatsak / zaiziela hüillantzen. Xarlem 369. Asistituzió presénte azkén atseráño. LE Matr2 90. Adimenduaz zerbitzatzen hasten garen lehenbiziko mementetik eta azken hatsa aurthiki artean. Dh 132. Birjina guziz sainduaren Aingeru eta Sainduen arartekotasunaren azpian azken hatserainokoan egoiteko. JesBih 453. Ikhusi zuenean gurutzearen gainean azken hatsa aurdikitzen. Jaur 363. Eta miserable hura / Badathor bere xilora / Azken hatsa botatzera. Gy 222. Erran dute egia hori goraki, azken hatseraino, presondegietan, ezpaten aitzinean, suaren erdian. Hb Egia 88. Nere inguruko jendeak laztuak egonen direnean nere azken hatsari begira. Dv LEd 276s. Izarra bezala argitzen du haren begitharteak, eta azken hatsa eztiki emaiten du. Laph 229s. Heriotze saindu baten egiten laguntzen zituen, azken hatseraino heien ondoan egonez. Ib. 200. Kuiattoa hantxe dago etzinik / azken-atsa, azken-atsa emanik. Elzb Po 207. Hainbertzenarekin aphaldu zuen burua eta eman azken hatsa. Jnn SBi 31. Urruntxago, mintzatu zitzaizkon azken hatsetan zen gizon gazte batez. Ib. 109. Eta mirakuluzko komunione hortan emaiten du Santa Julianak bere azken hatsa. Arb Igand 116. Deus egin, ez erran gabe naski, ez eta bere baitaratu ere gabe azken hatsa eman duela. HU Aurp 139. Azken hatsaren emaitea luzatzen dutenak. Prop 1900, 273. Irixten dugu indar berria ta azken atseraño onean irautea. Inza Azalp 125. Gero hasperenez, plañus, hortz karraskaz eta hatsarrantüz ari zen, üdüri azken hatsetara zela. D. Béhéty GH 1929, 75. Ez du bere azken hatsa botako ahal, zuk ikusi eta, othoitz ttiki bat harentzat erran dukezun arte. Barb Leg 22. Burua kurtu ta azken-atsa eman zuen. Ir YKBiz 506. Anaiaren azken hatsa otoitzez apaintzeko. Iratz 156. Il zaigula azken-atsa burua zut emanez. Or Poem 549. Igarri zioten azken atsa ba-zetorkiola. Etxde JJ 263. Bart eman dik azken atsa. Ib. 47. Azken hatsa eman dü, esan ohi dugu Zuberoan, norbait hiltzen denean. Mde Pr 333. Eta azken atsakin batean, "Beltza" erran zuen. Izeta DirG 46. Haren lehen lehen mintzaira, azken hatseraino bihotzean atxiki duena. Ardoy SFran 72. Hire amatto gaixua / azken hatsan emaitera dua. Casve SGrazi 54.
v. tbn. CatJauf 29. Etchebarne 147. Zendoia 207. Larre ArtzainE 250.
azpisarrerakoSense-73.1
Egizie ene azken hatsa har dezadan, zien izen maithagarrien erraitiarekin. Ip Hil 262.
azpisarrerakoSense-73.2
Joan-Eder, azken hatsa edeki behar diozu orai xahakoari. Barb Sup 22.
azpisarrerakoSense-73.3
Eta Pagoliarrak ez dira xokoaren azken hatsa. Herr 13-6-1963 (ap. DRA ).
azpisarrera-74
AZKEN HATSEAN (Aq (AN)). En las últimas, agonizando. "Agonizar, azkenatsean jarri" Aq 914.
Oliatzeko, ügürüki behar deia, eria azken hatsian den? Bp I 78. Azken hatsian nizala / ikusten düzie. Xarlem 1000. Jesus Jaunak azken hatsean bezala zelarik, ikhusten du bere gurutzearen oinetan bere ama maitea. Dh 267. Jar zazkit aldian / hil nadin bakian; / zeuretzat ar nezazu / azken hatsian. Bordel 108. Azken hatsean ere, ama da maitatzen. Hb Esk 18.
azpisarrera-75
AZKEN HATSETAN (AN-gip, BN-arb-ciz, S ap. Gte Erd 265; Dv). En las últimas, agonizando. "Azken hatsetan da, il est au dernier souffle" Dv.
Mintzatu zitzaizkon azken hatsetan zen gizon gazte batez. Jnn SBi 109. Ikusgarri dohatsua, / Josep azken hatsetan: / Jesus besarka lothua, / Maria nigarretan. Zby RIEV 1908, 411. Azken hatsetan direla ikhusiz. Prop 1900, 273. Berauk eriari erraitetik xahu dela, azken hatsetan ikusi dukalarik baizen. JE Bur 125. Ezagutzarik gabe, leher egiten ari, azken hatsetan zen orai etxek'andre dohakabea. Barb Sup 69. Bainan odolez, azken hatsetan, arrunt hustu baino lehen / Gizon sortuak bere Aitari galde bat igorri zuen. Ox 79. Zorigaitzez, azken hatsetan zen Nafarra gaixoa. Ardoy SFran 48.
azpisarrera-76
AZKEN HATSETARA. En las últimas, agonizando.
Azken hatsetara nizala / orai ikusten diat / Bahumetek photererik estiala / orai ikusten diat. Xarlem 1154. Azken hatsetara züzün / Adrian akabirik. Ib. 1278. Gero hasparenez, plañuz, hortz karraskaz eta hatsarrantüz ari zen, üdüri azken hatsetara zela. D. Béhéty GH 1929, 75.
azpisarrera-77
AZKENEKO HATS. Ultimo aliento.
Orduan kredoa hasi, eta akhabatu ezinik, azken hiru hatsetarik lehena hestu-hestua emanen dut. [...] Azkeneko hatsa ematen hasten naiz. Dv LEd 174 (Cb Eg II 96 asnaseetatik ).
azpisarrera-78
ONDAR HATSETAN. En las últimas, en la agonía. "Ondar atsetan dago (AN-5vill, B)" Gte Erd 265. v. AZKEN HATSETAN.
hats
<< hasi 0 / 0 hautatu >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper