OEH - Bilaketa

358 emaitza zerbitzari bilaketarentzat

Sarrera buruan (7)


Sarrera osoan (351)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
behartu.
tradizioa
Tr. Documentado más tempranamente, y con mayor variedad de usos y significados, en la tradición septentrional; en la meridional se comienza a atestiguar bien a partir de Larramendi; anteriormente sólo se encuentra en los versos vizcaínos de 1688. En DFrec hay 134 ejs., 4 de ellos septentrionales.
sense-1
I. (Vb.).
azpiadiera-1.1
1. (S ap. Lrq ; SP, Lar Sup, Lar DVC 180, , Dv, H, A, A Apend), biartu (G-azp ap. ZestErret ).
Obligar, forzar, conminar, apremiar, incitar; (aux intrans.) verse obligado, estar abocado (a). "Forcer" SP. " Prestua bada ere behartzen dugu gaixtatzea, tout bon qu'il est, nous le forçons à devenir mechant" Ib. "Precisar, necesitar, behartu " Lar Sup. "Verse, hacerse necesitado, precisado, obligado" Lar DVC 180. "Compeler", "forzar", "obligar", "violentar", "empeñarse, obligarse a algo" . "Obliger" Dv. "Presser" Ib. "(Trans.) 1. obliger, contraindre. [...] 3. pousser, porter à" H. "(Intrans.) falloir" Lrq. Tr. Documentado desde el s. XVII; su frecuencia al Norte disminuye en el s. XIX, y apenas se encuentra en el XX. Se emplea con aux. trans. o intrans., acompañado frecuentemente de complemento con suf. -ra(t); lo encontramos sin embargo con -tzeko en Lardizabal, Hiriart-Urruty, KIkV (102), KIkG (62), Inza, Txirrita y Zaitegi (Sof 127); con -tzen en Arrese Beitia, Altuna, Orixe, Etxaide, Anabitarte (Poli 65) e Ibiñagabeitia (Virgil 79); con -tzerako en Xenpelar, y con -tzea en ArgiDL y Etxaide (cf. el ej. citado ya en el diccionario de Pouvreau).
Zu zaitut iaun puxantaren / Othoiztera behartzen. EZ Eliç 17. Eta halatan usatzen du anhitzetan ere bere miserikordiaz [...]; baiña ez iustiziaz, eztu behin ere usatzen, guk lehenik geure bekhatuez hartara behartu gabe. Ax 138 (V 91). Hala egin behar da bada iuramentua ere [...] iustiziak hartara zuzentki behartzen eta errekeritzen zaituenean. Ib. 255 (V 171). Baldin probea bada maliziati, [...] hark baiño, guk hartan falta gehiago dugu, bere bizitzearen atheratzeko hanbat enseiuren egitera behartzen baitugu. Ib. 228s (V 152). Iende prestuek damu hartzen dute, heken hitz sinpleari sinheste emaiten etzaikanean, eta iuramentu egitera, nehork behartzen dituenean. Ib. 265 (V 177). Ez nazazula gehiagotara behar. Ib. 269 (V 180). Markinako erregearen / leen diite beartu / ze ez ango tratuaren gu. 'Lehenago behartuko gaitu Markinako erregeak hango tratuak baino' . BBizk 29f (trad. del editor). Deusek ez bazaitu behartzen konpañietara goatera [...], zaude zure baitan. He Phil 327 (SP 326 gonbidatzen ). Inspirazioneak zenbeit gauza inportantetara eta lehen ez bezalakoetara behartzen bazaitu [...] har zazu bethi konseillu zure Gidariaganik. Ib. 154. Orra aldi berean zein bihotz osoz ta nai andiz ta artara bestek behartu bage egiña. Mb IArg I 268. Kristo Jaunak utzi zituen bere lege berrian bearzen ta obligatzen gaituzten gauzak. Ib. 325. Badabill [...] S. Franzisko Xabier-en igeska ta gordeka, uste etzuen bidez Jangoikoak hura billatzera behartu zuen artean. Mb IArg II 332s. Behartu zuen, egundaino bezala, egiaz mintzatzerat. Lg I 233. Behartu zuten gizon bat Simeon zaritzona gurutze haren ekhartzen laguntzerat. Lg II 277. Eta sortu zan gose ain ikaragarria, non Amak heren semeak jatera behartu ziran. Ub 111. Zertara behartzen gaitu, baraua agintzen duan Mandamenduak? Ib. 188.
( s. XIX) Zertara geiago mandamentu onek beartzen gaitu? CatAN 35. Zerren [...] eren ofizioak edo estaduak artara premiatzen, beartzen eta obligatzen dituan. Gco I 389. Jaunaren itza entzutera badator, beldur da, estutu ta beartu dezan itz onek utzi nai ez litukean oitura txarrak utzitzera. AA III 419. Oiturak nolerebait beartzen du anima berriz eta berriz bekatu egitera. Ib. 499. Beartu zuala Jauna [...] erri aetan bizi ziranak eta erriak berak auts biurtzera. Ib. 282. Horrek guziz gogortuko zaitu zure pendura gaxtoen kontra, bizikienik bekhaturat behartzen zaituztenean ere. Dh 205. Nola milium aldiz hertxatu ta behartu duen bekhatuko ta damnazioneko bidetik osoki atheratzerat. Ib. 136. [Erregeak] hau bekhatura behartu zuelakotz. Gy 231. Beartu nai izan zituen aitortzera [...] zein gaizki egin zuten. Lard 513. Mendietara iges egin eta gorde-lekuak eginda bizitzera beartu ziran. Ib. 126. Bere gaiztakeriakin Jainkoa beartzen zuen kastigu gogorrak bialtzera. Ib. 361. Noemik, Ruten irmoa ikusirik, etzuen geiago beartu errira itzultzeko. Ib. 159. Zure maithakundeaz harritzen nintzan lehen, zeren zure odola eta bizia emateraino behartu baitzintuen. Dv LEd 92 (Cb Eg II 46 enpeñatu zinduen ). Oi nola haukietara [ifernuko thormentetara] behartu izan naiz, eta bethiko? Ib. 219 (Cb Eg II 122 obligatu ). Egun batez, Elizako kargudun baten etxerat behartzen da. Laph 117. Elizan jendea eziñ kabiturik, kanpo zabalean predikatzera beartu zan. Aran SIgn 80. Desafiyo au botatzerako / ez naute gutxi biartu. Xe 285. Konfesatzeak eta komekatzeak, norzuk beartzen ditu? Legaz 32. Ezin euki izanda gaur pazientzia, / kontetara beartu natxatzu egia. AB AmaE 241. Beste [alde] bi ipintera beartuten naz ni. Ib. 336. Emakume guztiz eder baño gaizto batek pekatura biartu nai izandu zuan Franzisko. Bv AsL 220. Bere anima demonioari ematera beartu zuen. Arr May 150. Nere aldetik, iñork beartu gabe, pozik agintzen dizut, ala egiñgo dedala. Ib. 142. Zer egin dute, eta zenbat agertu edo behartu dituzte beren buruak "gorri horien errausteko"? HU Zez 50. [Jaungoikoak] beartu zuan gizona egindako pekatuaren zor andiari arpegi ematera. Ag Serm 347. Zelan bete bear dira eskintsariak edo botoak? --[...] norberak beartu gura izan eban denporan, eran eta zerzeridadeakaz. Itz Azald 86.

( s. XX) Gure etxekoandria biartu zan uztera etxia. Iraola 17. Zerk beartu zaituzte [...] onenbeste janari, edari ta errebelar (tabako) eder bidaltzera? A Ardi 133. Bere gogoaz ez baño, ezin bestez beartua izan ote zan, min auek guziak eramatera? Inza Azalp 64. Guri ere barkatzera beartzen degu gure Jauna. Ib. 147. Ordun emandako itzak etzun ainbestetaraño beartzen. Or SCruz 115. Zure alaba au artizarra zen len; orain berriz uztar-beia bezala lepoa makurtzera beartu duzu. Or Mi 97. Oinbesteraño nekatutzeko / iñork ez ditu biartu. Tx B I 93. Aldapagorak astiro joatera beartu zituan. Anab Usauri 124. Oera beartu / nai, dagoneko? Ldi UO 33. Aurrera yoateko itxura egin zuen. Baña aiek beartu zuten esanez: "Geldi zaite gurekin". Ir YKBiz 529. Lantegietako ezbearrak ordaintzera legeak beartu ebazanean. Eguzk GizAuz 161. Ez; nik beartu det. Derriorrean dator. ABar Goi 51. Gizarteari lagundu bearrak arin baño ariñago jardutera beartu ginduan. EAEg 13-1-1937, 795. O Jesus gurutzera / nigatik igo zerana, / ni jo ta zeatzera / maiz beartu zaitudana. (Canc. pop. in SMitx Aranz 127s ). "Book of Common Prayer" delakoa onartzera behartu nahi izan zituenean, iskilluak hartu zituzten beren sinesmena zaintzeko. Mde Pr 253. Senar hezitze hortarako saiaketa gisa, mutila behartuko zuen [...] paseiura eraman zezan. Ib. 168. Legeak eztik beartzen baserria seme zaharrenari uztea. Etxde JJ 42. Etxeko guziak etsai zitzaizkion [...] eta aiekin beartzen zanean, bazkaritan, lanean eta solasean, bere begiak etzekiten nun koka. Ib. 183. Gernikeko Batzarrak kendu egin eutsien eskubide ori, eta Ipiñaburu Zeanuriko erri-yaunen menpean gelditutera beartu. Akes Ipiñ 7. Etorri-berriya aizelarik etzaut lan aunditara biartzen, baño saiatu biarko dek. Anab Poli 42. Atzenerako gerra ematera / bearko dira beartu. And AUzta 117. Ongia egitera beartzen nauen lege orrek nondik nora izan dezake indar[r]ik neretzat? Vill Jaink 101. Lurrak, berez, iñork beartu gabe ugariago ekartzen zuen zernai. Ibiñ Virgil 72. Zeorrek ortara beartuko dituzu. Ib. 47. Ez al zera nitaz errukitzen? Iltzera beartuko nauzu azkenik! Ib. 34. Soroa landu golde-muturrarekin, zezen soraioak masti-lerrotartean beartuz. Ib. 89. Burutapen aien mendean, nekeak beartu ta lo artu zuan leio-ondoan. NEtx LBB 16. Legeak gazteena emaztetzat artzera beartzen zuan. Ib. 17. Tratu txarrikan ez artu, / ez bazaituzte beartu. Uzt Sas 241. Soldaduska bat luze-luzea / gerra osteak beartu. Ayesta 27. Itziarkoa baztartutzera / ez nazazute beartu. AZink 60. Bidearen segurtatzeko neurriek hala beharturik, kendu zuten etxea egun batez. Larre ArtzainE 288. Berez bezala dator horrexegatik, ezer behartu eta bihurritu gabe. MIH 300. --Gipuzkoan dauden eskribauek ikasi behar ote lukete euskaraz? --Behar bai, baina ez da erraz, legez behartzerik ez baitago. Ib. 149.

v. tbn. Hb Egia 113. Arr GB 43. AzpPr 58. KIkV 5. KIkG 69. TP Kattalin 195. Zait Sof 125. Munita 30. Erkiag Arran 140. Etxabu Kontu 63.
azpiadiera-1.1.1
(Con aux. trans. tripersonal).
Lan kontuak beartzen zizkien itz laburrak izan oi ziran beren arteko ele bakarrak. Etxde JJ 28.
azpiadiera-1.1.2
( Beharturik, behartuta, behartua '(estar, etc.) obligado'). " Behartua izatea, être tenu, obligé à" Dv.
Zure salbatzea gatik iautsi naiz zerutik, ez beharturik, baina karitateak erakharririk. SP Imit III 18, 1 (Mst, Ip bortxaz, Pi bear izanak eraginda ). Kristau fiel guziak / daude txit beartuak / artzera debozioa / beren biotz osotik. CatBurg 3 (Cap 3, Bet 3 obligadurik, El 3 obligazio daukazu, Iraz 2 obligatuak ). Jangoiko berak egiñak bezala bearturik arkitzen gara gu, ark nai duen guzia egitera. Mb IArg I 317. Behartua izan zen gauzak ziren bezala erraterat. Lg I 253. Zergatik gaude behartuak Eskriturak diona sinistera? Ub 110. Zerren gagozan biarturik ezagubide ta honria emotera geure Jaunari. CrIc 173. Bekatu egin badot, bearturik ta premiñaturik nago, penitenzia egitera. EL1 37 ( EL2 42 daukat [...] penitenzia egin bearra ). Kristioa adimentura edo ezaguerara datorrenean, zenbat gauza jakitera dago bearturik? CatAN 14. --Pekatu mortala egin duenak bereala konfesatu bear du? --Ondo lizate [...]. Baña eztago ortara bereala bearturik. Gco II 10s. Mesedeak artzen dituana beartua dago, bere ongillea aintzakotzat idukitzera. AA I 504. Lanean hartzerat behartuak direnek. Dh 55. Oiek egitera Kristaua beartua ez dago. Lard 381. Sentigarria da egiaz, bestetik gizon adituak diraden zenbaitzuek, Euskeraz itzegitera bearturik, gaztelania edo franzesarekin naaspilla bat eginda, jardutea. Aran SIgn 202. Yuramentua, botua edo agindea egiten duenak, kunplitzera beartua dago? Legaz 26. Nola gu gauden Jesus iduritzera biartuak. Bv AsL 98. Samurtzen dituzula lur zall zeñ arria / emoten bearturik lan orren saria. AB AmaE 26. Zu etzeunden ni onratzera beartua. Arr May 34. 3,50 pesetetan gaxo bakoitzaren egonaldia jartzera Bazkintza biartuba arkitzen da. ForuAG 315. Igande ta jai-egunetan Meza osoa entzutea beartua zaude. ArgiDL 10. Uste dot biartuta zagozala eskar (mesede) au egitten. Altuna 61. Eurek iñoen, etzegozala pagetan bearturik. " Allegaron no ser obligados a pagar" . Or Tormes 99. Euzkadiko jaurlaritzako Zaingoak dituzten artzekoak jasotzeari buruz, eta beartuta zordunei zer-nola kenduko zaien. " Estableciendo el procedimiento en que consistirá la vía de apremio" . EAEg 29-5-1937, 1719. Bearturik egin nitun gaiztakeri zantarrenak. Zait Sof 120. Egurretara edo soro lanera bearturik arkitzen zanean, Mayi gelditu oi zen ardizai. Etxde JJ 56. Beartuak zaudete bada, onezkoak egiten. Nik lagunduko dizutet, Engrazi. Ib. 143. Egun guztirako barruan egotera beharturik ote zen, bere gurasoen etxe zahar ilunean eta Parisetik etorritako senargai horrekin? Mde Pr 167. [Gorputza] hiltzera behartua baldin bada. Ib. 352. Beartuta, eskutik elduta lapurreta bat egiñ arazten dizute. MAtx Gazt 51. Ez dakit hola beharturikan ala inozentkerian, / beti bagira bataillon on bat gaudenak presondegian. (In Xa Odol 33 ). Ostalaria arpegi ona / jarritzera beartuta. Uzt Sas 234. Baldin bakea nai bada emen / danok gagoz beartuta, / berekoikeri danak itxi ta / lepoa arrimatuta. Ayesta 38. Irakurleari [...] azaltzearren behartua natorrela, ez naizela neure baitarik plazara agertu. MIH 191. Orobat hasi ginen, beharturik, Lizeoak sortzen, Istitutoen aldamenean. MEIG IX 32.
v. tbn. Beharturik: Legaz 18. Inza Azalp 11. KIkV 5. Ir YKBiz 23. Eguzk GizAuz 180. Vill Jaink 88. Behartuta (biartuta): ForuAB 133. EusJok II 67. Tx B I 34. Enb 42. Zait Sof 120. Anab Aprika 95. Behartua (-tuak, etc.): Añ GGero 301. Aran SIgn 105. Ud 72. Belaus Andoni 9. KIkG 77. KIkV 36. Inza Azalp 101. Ir YKBiz 266. Eguzk GizAuz 27. Munita 30. Or Aitork 96. Basarri 183. Zait Plat 144. Auspoa 39, 79. Vill Jaink 101. Uzt Sas 339. Berron Kijote 121. FEtxeb 186. BBarand 165.
azpiadiera-1.1.3
(S; Dv, H) Ref.: Lh; Lrq .
Requerir, solicitar. "Demander un service" Dv. " Gizon horrek behartzen ditu bere ezagun guziak, [il] demande des services à toutes ses connaissances" Ib. "Intéresser quelqu'un en sa faveur, avoir recours à quelqu'un pour une faveur" H. "Demander à quelqu'un une faveur, un service" Ib. "Requérir, enrôler" Lh. " Janartorak behartü nizü (S-saug), monsieur le curé m'a requis (pour un travail)" Ib.
Zerori zaitut Iaunaren othoiztera behartzen. EZ Man II 31 (H traduce: 'C'est vous même que je sollicite de prier (pour moi) le Seigneur'). Nor da euskal-herrian aldez edo moldez, zordun eta obligatu etzaitzunik? Behartu eta enplegatu etzaituenik? Eta baliatu etzaitzanik? Ax 5 (V 2). Eztela egundaiño, Iauna baithan fidatu denik galdu, eta ez bere beharrean, behar den bidean, hura behartu duenik, bere behar duena gabe, gelditu. Ib. 128 (85). Iarraitunik izan eztuena, mandaturik edo salhorik egin etzaikana, nehork ernatu, orhoitu eta behartu eztuena, erran ahal diteke segurki bere ohorean dagoela, eztela erori. Ib. 350 (V 232, que traduce 'forzado'). Leihor hek hagitz dire arrasoak eta planak zeiñetan ezpaita posible leihorrik ezagutzea ungi non eztuzun txalupa leihorrat egorzen edo behartu hura ezagutuko dubenak. INav 134. Ezen Jaun bat eta bera da guziena, hura behartzen duten guzientzat aberats dena. He Rom 10, 12 (Lç inbokatu, Dv, Ker, IBk, IBe, Bibl dei egin, Ol oles egin ). Hanbat eta hunenbat behartu zuen Samson, egun osoz, bere nigarrez eta lausenguez, non azkenean amoratu baitzuen eta erakharri egiaz mintzatzerat. Lg I 233. Errege nekhez eman zen hartan; ordean Absalonek hunenbat behartu zuen, non utzi baitzuen Amnon bertze printze guziekin bazkari hartarat. Ib. 309. Ez da egundaino, haren baithan fidatu denik, galdu; eta ez, hura behartu duenik, laguntza gabe gelditu. Brtc 250 (Dv traduce 'jamais aucun de ceux qui ont eu recours à lui, n'est resté sans recours'). Anderia, jaun hunek gu behartu gitizu, / huna jiteko pena / otoi, nahi genon hartu. AstLas 25. Zenbat aldiz ezkare halako asko phonduren gainean behartuak izan, dela Jainkoaz beraz, guri bihotzerat mintzatuz, dela gure kofesorez? Dh 216. Baldin haserregoak, onthasungoseak edo sentsuzko atseginetarako jaidurak behartzen bazaituzte, beha izarrari, othoitz Mariari. Ib. 268. Onthasunketarik eztutenak entseiatu behar dire, oneski ta nihor behartu gabe bere bizia kharraiatzeko ahaletan ezartzerat bere buruak. Ib. 72. Etxekoandrea sartu zitzaion, onez edo gaitzez berea egiteko asmoan. Beste aldietan bezala beartu zuen; baña Jose, osotoro izuturik, igesi irten zan. Lard 52. Guzien-buru, burjesa, aitoren-semea eta errege bera laborariak hazten ditu; eta guziek behartzen duten ofizioa baino ohoragarriagorik ez daite. Dv Lab 7. Zure Jainko Jauna ez duzu frogapenez behartuko. Dv Mt 4, 7 (Lç tentatu ). [Yainkoak] badakitza gure beharrak, ez diotzagu erakusten ez dakitzalakoan, bainan behartzen baikaituzte eta erakusten baiteraukute haren meneko garela. Hb Egia 34. Berak biartu ninduben eta / orain berak despedira, / zenbait neskatxa askoren berri / jakin zaliak oi dira. PE 57. Guhauren burua behar baginu ere behartu bertzeengatik, gure eginbidea da legeak boz egunetan elgarri buruz emaiten daukun indarra, elgarren onetan balia dezagun. HU Zez 139. Biartu nuan eta / eman zian itza, / esanaz: "Beste danak / alperrik dabilltza, / zuk daukazu nere / zarrallaren giltza". Tx B II 161. Urrezko erlojuba omen zaukan / bere kate eta guzi; / erretratorik ez diñat / juan zan ezkero ikusi, / baña egingo diyodana den / biartzen banau ez utzi. Ib. 43. Eta, agindu au zeiñek ematen dizun jakin nai baduzu, orrela benetan beartuago gelditzearren, jakin zazu-ba Don Kijote Mantxako adoretsua naizela. Berron Kijote 61. Beartu izan nauten lanetan, iñoren atzetik ibiltzeko ez nauk ona izan. Ataño TxanKan 14.
azpiadiera-1.1.4
Ontzi horien jabea zan Philippus Jordaens, Brujasko itsas-gizon aberats aipatuaren semea, ta bera Urdanibira bazetorren, beartu zituan burniak bila. Lh Yol 10 (tal vez error por bear zituan ).
azpiadiera-1.1.5
Poner a prueba. " Ez baduzu sinhetsi nahi ene errana, behar nezazu, mettez-moi à l'épreuve" Dv.
azpiadiera-1.1.5.1
Otsoak eta harzak izigarriago dire, dudarik gabe, uliak baiño: bizkitartean uliak nekhagarriagoak dire eta gehiago dute beharzen gure pasienzia. " Les loups et les ours [...] n'exercent pas tant notre patience" . He Phil 457 (SP 452s gure pazienzia asaldatzen, unhatzen eta frogatzen ).
azpiadiera-1.1.5.2
" Berri horrek behartzen dio gogoa, [il] donne de l'inquietude à son esprit" Ib. " Aspaldian behartua daduka ene gogoa, il tient mon esprit dans l'inquiétude" Ib.
azpiadiera-1.1.6
Violar, forzar (sexualmente). "(V-ger), bortxatu" HErot .
Erraldoitzarren batek ez beartzera, oso-osorik amak egin-ta bezelaxe, illobira joandako neskarik izan izandu bait da. "Si no era que [...] algún descomunal gigante las forzaba" . Berron Kijote 108.
azpiadiera-1.2
2. (L-ain, BN, S ap. A ; Lar, , VocBN , Dv, H, Foix).
Empobrecer(se); debilitar(se). "Empobrecer" Lar, . "(Quien pobreza tiene, de sus deudos es) desdén, ez aitarik deu, ez aiderik, dagoanak bearturik " Lar. "S'appauvrir" Dv, Foix. " Ontsa zen lehen, behartua da geroztik, il était bien autrefois, depuis lors il est devenu nécessiteux" Ib. "Se réduire au besoin" VocBN . "Hacerse menesteroso, reducirse a la pobreza" A. Cf. indarbehartu.
Guzietan aflijitzen gara, baina ez hertsen: behartzen gara, baina ez utziten. "Étant en indigence" . 2 Cor 4, 8. Eritasunek eta bertze gaitzek gure gorphutza behartzen dutenean. 'Cuando las enfermedades y otros males constriñen a nuestro cuerpo' . CatLav 397 (V 191). Ordean ihesi lasterkatzeak behartu zituen haren indarrak, eta etzan behar izan zen lurrean. Lg I 203. Zer balio dau [...] esatea ao gozo laban bategaz bearturik ta premiñaturik dagoan bati: ea, zoaz, berotu zaite, erremedia zaite, ezerbere emoten ezpadeutsazue? LoraS 64. Ume hainitz egin duen ahardiari hazkarkiago ematen zaio jatera, ez bazaio zenbait ume khentzen. Handizki behartzen da. Dv Lab 283s. Bide labur hortan gutiak baldin badira orai artio galdu direnak, hanitzak badakigu ibili direla nekez, gogoetatuak, sakela goizegi beharturik. JE Bur 208. Etxia asko biartu gabe / sobratu dezu dotia. Tx B I 171. Galdezka omen zebiltzan / mixerikorditik ateratako / aitonen bat ote nintzan; / toki ederra omen da baño / ni ez naiz biartu izan. Ib. 217. [Malkoak] Iainkoaren doai diranean ere, ugari xamar baldin badatoz, ez dira aietan ordu asko irauteko, gorputza beartzen baitute. Or QA 146.
azpiadiera-1.2.1
(Lar, ) .
(Part. en función de adj.). "Necesitado", "indigente", "menesteroso", "pobre" Lar, . v. behartsu.
Gaur Betlengo estalpe / beartu batean / gure Jesus maitea / dago trosa artean. Echag 38. Erriko umezurz ta donzailla beartuai urteoro emateko utzi zituen laureun dukat. Izt C 452. Ogei ta lau oatze Erri bereko gaixo ta eri beartuentzako. Ib. 503. Guraso beartuen semea, bañan odolgarbikoena. Ib. 488. Ontasunez beartua, Iñigo. 'De bondad pobre' . Aran SIgn 105 (en la rúbrica de una carta). Leku oietan geienak biartubak edo diru eskasak izanik, argiak eta azkarrak ateratzen dirala. Sor Bar 83. Iguzu larre beartuentzat / zure errukiaren euri. SMitx Aranz 53.
azpiadiera-1.3
3. (H) .
(Intrans., con dat.). Ser necesario, ser preciso, ser forzoso. "(Intrans.) Avoir besoin" H. v. behar izan.
Eskriba zatzu ene hitzak zure bihotzean, eta maiz gogoan erabill zatzu, behartuko zaizkitzu tentazioneko denboran. "Erunt [...] necessaria" . Ch III 3, 5 (Leon ontsa behartuko baitzaizkitzu; Leon Imit III 3, 4. SP hein behar handia izanen duzu, Mst mengua handia ükhenen düzü, Ip beharra ükhenen düzü, Ol oso bearrak izango dituzu ). Beelzebuten laguntza behartzen zitzaioela etsai gaixtoak gorphutzetarik khentzeko eta bertze mirakuillu guzien obratzekotzat. (Mt 12, 24). Lg II 268 (Dv Beelzebubez [...] baizik ez ditu debruak iraizten ). Iruñarat jo zuen bere soldadoekin, hiriaren Espainari kentzeko xedetan; bainan jin-bidetik itzultzea behartu zitzaion, ederki zafratua izanik. JE Ber 27. Bertze aldi batez Iruñako liburutegien ikhertzea behartuko zait nihauri. Ib. 33. Xeheki ikuskatzekoa litake halaber kapera guzia [...]. Bainan arthaldeño bati bezala bere artzainaren ondotik, igaitea behartzen zaiku hirugarren estairat. Ib. 60s. Etzitzazkon ainitz egun behartu, nehork asmatua etzuen oldar hortan Iruñerat heltzeko eta hiri nausiaren hartzeko. "Il ne lui fallut pas beaucoup de jours" . Ardoy SFran 49.
azpiadiera-1.3.1
(Con -tzera ).
Are baldin hirekin hiltzera behar badakit ere, ez aut ukhaturen. "Quand même il me faudrait mourir avec toi" . Mt 26, 35 (TB hil behar banintz ere zurekin; cf. Lç Mc 14, 31 baldin hirekin hil behar banu ere, ezaut ukhaturen ).
azpiadiera-1.3.2
(Dv, H).
Ser útil, valer. " Moltsa hazkar badu, behartuko zaio, s'il a bonne bourse, bien lui vaudra" Dv. " Behartu zaio, moltsa hazkar baitzuen, bien lui a valu, ou il a été heureux d'avoir bonne bourse" Ib. "Valoir, être profitable" H. " Ihes egiten baduk, behartuko zauk, si tu prends la fuite, cela te vaudra" Ib.
Behartu ere zitzaion eriari adixkide onaren kontseilua. HU Aurp 178. Fededuna baitzen, eta diotenaz, fedezko eginbideari jarraikia, behartu zaioke zen bezalakoa izaitea, Jainkoaren aitzinean agertzeko. Ib. 74. Ondoko egunetan behartu zitzaion ez baitzuen bere zakua lamiña zilhoan ahantzi. Zerb Ipuinak 157.
azpiadiera-1.4
4. (Urt IV 236, VocS , Lar, , H, VocB ) .
(Intrans.). Hacerse necesitado, sentir necesidad. "Carere, ez izatu, behartu, eskas vel falta izatea" Urt IV 236. "Nécessiter" VocS . "(Hacerse así) necesitado [se refiere a "(de nadie) necesita"], beartu " Lar, . "(Intrans.) Avoir besoin, devoir" H. Cf. behar izan (3).
Maiz biluzten eta erabiltzen den ezpata, prest da, manukor da. Baiña gutitan dabillana, zokhoan datzana, herdoiltzen da [...]. Halako moldez non gero behartzen zarenean, ez atheraz zabilzala, etsaiak zutzaz nahi duena egin baitezake. Ax 540 (Ib. 347). Zerbitzatu behar ginuela Printziaren guardian; / egin ere badugu behartu girenian. FrantzesB I 25. Horra ehun Luis: goardazkitzu behartzen zareneko. Gy 80. Begiz jua banuan / neskatx bat auzuan, / biartutzen banintzan / alako kasuan. Afrika 95. Zuzaz akordatzen naiz / orduen batzuetan, / beartzen naizenean / nere pausoetan. Xe 161. Birjiñak errespuesta: / "Ondo otza zera, / ezpadezu nai etorri / ni bisitatzera, / zeñek lagunduko dizu / beartzen bazera?". PE 107. Behartzen ahal zen lagüngoen emaitiagatik [...] joan zen lehia handirekin Nazaretherik Hebronera Elizabethen ikhustera. Ip Hil 77s. Haren izena badakigu sekulan behartzen balin bagira. StPierre 34. Hartuko duk hire makhila, Irisarrin iragaitean behartzen bagaituk ere! Zerb Ipuinak 328. Berak ez badu ere izanen herririk, / Behartuko denean nun pausa geldirik. Ox 68. Eseri-alki ederrak eta / beste gauza bat on-ona: / ezertarako biartzen bada / kotxe bakoitzak komona. Tx B II 115. An daude beti laguntzeko prest / iñor beartzen danean. Basarri 12. Gu beartu ezkero, itsasoan ere ez litzake urik. (AN-larr). Inza NaEsZarr 425. Baña, beartzen giñanean, bagenekiken alkar artzen. Ataño TxanKan 88. Mendiak eztia be(a)rtzen ben artin, miño gu bai. (AN-gip). EZBB II 61 (cf. RG B 45: mendiak mendia bear eztau ). Beti hor nuen ene adixkide hori behar orduko. Bainan ez nintzan batere behartu. Etchebarne 139. Ta, beartzen bazera, lasai etorri. JAzpiroz 181.
v. tbn. MMant 35. TxGarm BordaB 144. Ostolaiz 67.
azpiadiera-1.4.1
(Con gen.). " Elkharren behartzen dira, ils ont besoin l'un de l'autre" SP. " Ene behartzen bazare " Ib. " Ene serbitzuaren behartzen bazare " Ib.
Ea haren faboreen / Noiz behartuko garen. EZ Eliç 373. Zeren ezterrakete elkharrez ongirik, itxurapenez edo baizen: obretan ere elkharren behartzen eta meneratzen direnean, elkharri ahalez heltzen zaitza. Ax 324s (V 215). Haren alde eta fabore erakutsi zarenean, baduzu esperantza, zerorri ere hura, haren behartzen zarenean, helduko eta lagunduko zaitzula. Ib. 451 (V 294). Ene beharzen bazara, / Eskunean naizate. Hm 148. Baldin ugatzean dithiarekin edan zuen hitzkuntzaz bertzerik ez badaki, gauza segura da, hogoi egunen bidean bertze herrietako hitzkuntzen behartu gabe, ezin dohakela. ES 391. Egun guztiaz ikhusten dugun gauza da, zenbat aldiz bertzeren hitzkuntzen behartzen garen. Ib. 391. Baña aror non idoroten <-reten> dirian beste bein mirari barrien bearturik, igaroteko Ibai zabala. LoraS 6. Hemen ez dakigu, zer laguntzaren behartuko giren; ez baitakigu oraino xuxen, nor, non, noren kontra den agertuko boz galdez. HU Zez 140.
azpiadiera-1.4.2
(Con instr.).
Nihork sekula sinhetsi lukia / arrathoaz lehoa dela behartu? "Qu'un lion d'un rat eût affaire?" . Arch Fab 105. Noiz-eta-ere haziaren aldatzeaz behartuko baitzare, hauta zazu bethi ogi ederrean. Dv Lab 47. Goazen Madrillera baezpaare. Errege gaixo dago ta akaso beartuko dira gutzaz eta. (G-to). JMB Mund III 35. Arrotzez batere behartu gabe, gurez gure, gizonik aski badugu Eskual-Herrian. Barb Sup VI. Iñor ezertaz biartzen bada / Donostiyara Madritik, / izugarrizko adelantua / jarriya dago Nortetik. Tx B II 14. Azkenik, beartu duk zuaitz zarraz ere, / yauregi bat eraikitzeko zutikako ta abe... "Sintió la necesidad de tenerte también a ti, viejo árbol" . Ldi BB 102. Orregatik [...] sendagile egin diat, iñortzaz beartu gabe ta bere lan utsarekin bizi dedin. ABar Goi 23. Gauz onen naituak, / laguntzaz biartuak... Yanzi 189. Goldearen eskea zala, txala eri zutela, maillu batez beartuta zegola, eiza edo peria zela ta. Etxde JJ 109. Jaungoikoak bakarrik daki senar on batez zeñen bearturik dagon gure alaba. Ib. 86. Nork zakik, egun batez, ez garen holako ofizio batez behartuko, bizitzekotz? Larz Iru 68. Ez nauk erdera jakitez beartu ere. Ataño TxanKan 65.
azpiadiera-1.4.3
(Con -gana ).
Gizona gizonengana beartzen dala esan oi da eta ala izan ere. Ni beartu naiz beintzat Yaben-engana [...] nere liburu berri oni solfeoa jartzeko. Uzt Sas 23s. Zestuan sendagille egon zanean, ezagunpide aundia zuan Martiñek. Aizarnan iñor beartzen bazan sendagillearengana, Martiñ an joango zan bere billa. Ib. 340.
azpiadiera-1.4.4
(Tras sust. en caso absoluto).
Argi behartzen banaiz, ez nau Jainkoak ilhunbean utziko. Laph 158. Gizon nekazaria / laister oi da zaartu, / tankera itxusia / gorputzak artu, / [...] oituraz zabartu, / laguntza beartu, / bizitzen aspertu. And AUzta 135s.
azpiadiera-1.5
5. (Intrans. con dat.; con participio). Tener que. v. behar izan (2). Tr. Atestiguado primeramente en textos suletinos y en Lopez, en el s. XX se documenta tbn. en autores bajo-navarros e incluso en algún labortano como Zerbitzari. Pouvreau trae goan behartzea (sin trad.) s.v. behar .
Bestetzaz ihardesteko beharrik eztuzu, bena zihauren khontiak behartüren zaitzü eman. Mst III 24, 1 (Ch kontu eman beharko duzu ). Jinkoari berari gizon egin behartu zakola. AR 164. Ene adiskidebat etsaia zen ustin / eta eni behartü, berriz ihes egin. 'Et il me fallut fuir à nouveau' . Etch 184. Zunbat ere etxeko jaun gehiago botiguan sarthüko beitira, hanbat ere gütiago bakhotxari eman behartüren zaio. Ip Dial 67 (Dv beharko du ). Eztüzü zük bestetzaz ihardetsi beharrik, bena zihaurtzaz khuntü eman behartüren zaizü. Ip Imit III 24, 1 (Pi erantzun bearko dozu ). Azkenean, amor eman behartu zitzaion Lohilakat gaizoari. Barb Sup 149. Bizpahiru egunez ohean egon ere behartu zitzautan, sukarrak erretzen ninduela. Ib. 28. Bidarrin bortz urthez beretarik eginik, joan behartu zitzaion Heletarat. Ox 192. Egun batez, muthiko gazteskoa nintzelarik oraino, jauregirat joan behartu nintzaion. JE Ber 34. Handik ezin atheraz, han egon behartu zitzaioten arrats arte. "Il leur fallut y rester jusqu'au soir" . Barb Leg 61. Geroztik buru-has ibili behartu zitzaioten. Lf Murtuts 6. Zorigaitzez, aski gazterik pilotari adios erran behartu zitzaion. Zerb Azk 115. --Eskola poxi bat baduzu? --Breveta. Orduan etxean sartu behartu zautan, aita eriturik, arrebaren lagun. JEtchep 94. Japoniatik ihesi joan behartu zaiola, nehork xuxen ez dakien zerbait han egin ondoan. "Il lui a fallu s'enfuir" . Ardoy SFran 200. Bainan haizea ez baitzuen alde, egon behartu zitzaion hiruzpalau ilabetez. "Il dut demeurer" . Ib. 185. Aita galdu ginuen arte [...] artzaintza izan zen ene lan nagusia; handik goiti, hargatik, denetarik zerbait egin behartu zitzautan. Xa Odol 29. Pariserainoko bat egin behartuz. Larre ArtzainE 238.
azpiadiera-1.6
6. (BN-lab ap. A ; , Dv, H), biartu (G-azp ap. ZestErret ).
Torcer(se) (un miembro). "Donner une entorse. Behartu du besoa, il s'est donné une entorse au bras" Dv. "Prendre, se donner une foulure. Zangoa behartu du " H. "Hacerse daño a consecuencia de un esfuerzo. Zangoa behartu, hacerse daño en la pierna" A. " Txorkatilla bihartu du " ZestErret.
Jesusen ministroak egin behar izatu zuen oinez gainerako bidea, nahiz behartu zuen zangoa bere eroriko hartan. Jnn SBi 158. Ikhusi ditut, aldi bat baino gehiagotan [...], hezur-xuxentzaleak zain behartu batzu tanpez sendatzen. JE Bur 195. Auzo bat edo biga, behartuaren atxikitzerat ekarrarazirik, garrasia bat edo bertze goiti beheiti, begiak hesteko artean, beren zango besoak xuxentzen ziozkaten Aitaxok. Barb Sup 171s.
azpiadiera-1.6.1
Hacer pasarse de rosca (un tornillo). " Tornilloa behartu " (G-bet, comunicación personal) v. eho (I, 6).
azpiadiera-1.6.2
(Fig.).
Berez bezala dator horrexegatik, ezer behartu eta bihurritu gabe, Urte-giro haiek eta Egunkari hau elkarrekin berdintzea. MIH 300.
azpiadiera-1.7
7. Forzar, hacer trabajar al máximo. " Izpiritua behartuz egiten dira asmurik ederrenak, c'est en s'ingéniant qu'on fait les plus belles inventions" Dv. " Motorra / makina behartu " (G-bet, comunicación personal)
Zerén gorpútza laneán enpleatzendén bitárteo, baitagóke arima okupátzen Jangoikoabaitan, espeziálki zenbáit lán jeneroetán diskúrsoa guti bearzendutenetán. LE Prog 96. Camborat igorri zutenean, boza kasik galdua zuen, sobera beharturik. HU Aurp 117. Bear baña odol geiago gelditzen da biotzaren barruan eziñ irtenik zañetara, eta orduan lan au egiten beartutzen da biotza bear baña geiago. Aran-Bago ManMed 260. Oen garunak eta oen zaiñ zuriak daude geldirik, gertatzen ez dan bezela beste onenbeste zaiñ gorri eta biotzarekin, bada oek asko beartzen ditu indarreko lanean ari bear duanak. Ib. 267. Txikitandik lanian / biartuak zaiñak, / gero egiten ditu / orlako azaiñak. MendaroTx 344.
azpiadiera-1.7.1
"Se donner de la fatigue. Lanean behartzen du bere burua, il se donne trop de fatigue au travail" Dv. " Ez du deusetara behartu nahi bere burua, il ne veut s'appliquer à rien" Ib. " Ez du bere burua agitz beartzen (AN-5vill)" Gte Erd 70 (V-gip, G-azp, AN-gip asko nekatzen ). " Tamañan jarduteko agntzen zien denei: 'ez geiegi behartu' " ZestErret (s.v. geyegi ).
An zebillela izandu zuen / tokamentu bat aundiya, / lanian asko biartu gabe / izan da orren Indiya. Tx B II 46. Baiña eskolan diodan eran / ez nintzan asko beartu. Insausti 79. Txantxangorriak bezelaxe zuloa egiten nion [egurrari] eta beartu gabe jarduten nintzan kolpeka. Albeniz 231.
azpiadiera-1.8
8. G-azp-bet, Forzar (una puerta, ventana, etc.). "Indarra erabiliz zerbait irekiarazi edo mugiarazi. Atia bihartuta sartu zian ertzañak " ZestErret. " Atea behartu " (G-bet, comunicación personal) v. bortxatu (4).
Nikanorren gudutaldea dorrea hartzeko zorian zegoen; atariko atea behartzen ari ziren, eta ateei su eman eta erretzeko agindua zuten. BiblE 2 Mach 14, 41.
sense-2
II. (Sust.).
azpiadiera-2.1
" Bihartu earra hartu, egur handia eman, nekatuarazi. Gerriyai bihartu earra eman diyo " ZestErret.
behartu
<< behartsu 0 / 0 behere >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper