OEH - Bilaketa

358 emaitza zerbitzari bilaketarentzat

Sarrera buruan (7)


Sarrera osoan (351)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
ireki.
tradizioa
Tr. La forma más extendida es ideki, general --con muy pocas excepciones-- en la tradición septentrional y que aparece tbn. en autores meridionales cultos del s. XX (Orixe, Iraizoz, Zaitegi, S. Mitxelena, Etxaide, Anabitarte, Erkiaga, Aresti, etc.). Ireki se documenta al Norte en Dechepare, Leiçarraga, Oihenart, UNLilia y una sóla vez en Pouvreau (Phil 290), además de en Mirande y Mattin; al Sur, en Miserere, un doc. alto-navarro de 1578, M. Portal, Ochoa de Arín, A.M. Zabala, Berrondo y algunos autores populares guipuzcoanos modernos; junto a otras formas, en D. Agirre e Izeta. En general, en autores meridionales, sobre todo del s. XX, la vacilación entre dos o más variantes no es nada infrecuente (p. ej. en Garoa hemos encontrado hasta seis: ireki, iriki, idiki (202), edeki (82), edegi y ereki (320)). Idiki es casi general entre los autores guipuzcoanos desde Larramendi hasta mediados del s. XIX (Uriarte, Lardizabal, Arrue), y aparece tbn. en Lizarraga de Elcano; iriki, documentado ya en Beriayn, se encuentra hasta 1850 sólo en Guerrico, Oteiza, Echagaray e Iztueta (así como en el SAgust de Larramendi, seguramente retocado por J. I. Arana), pero se impone a idiki en casi todos los textos posteriores, si bien idiki no deja de documentarse y en varios autores coexisten ambas formas (Echagaray, Beovide, D. Agirre, ArgiDL, Orixe, Munita, Anabitarte, Salaverria, Labayen y N. Etxaniz); aparece tbn. en Hualde y Mendigacha, en los vizcaínos Erkiaga y Gandiaga, y en un sólo ej. (¿errata?) de Etcheberri de Ziburu (Man I 33). Hay edeki en un texto labortano de 1598, en Echenique, Samper, ZugSerm y, junto a otras formas, en D. Agirre, Aresti e Izeta. Edegi e idigi se documentan juntos en muchos autores vizcaínos (Moguel, CrIc, Uriarte, Arrese Beitia, Azkue, Iturzaeta, Echeita, Kirikiño, el Tormes de Orixe y Erkiaga); hay sólo edegi en J.J. Moguel, f. Bartolomé, Olaechea (aunque idigi en la ed. de 1774), Otxolua, Aresti, Gandiaga, Oskillaso, Onaindia y Gerrrikagoitia (106); sólo idigi en Urquizu, Añibarro, Astarloa, Zavala, E.M. Azcue, Lauaxeta y Bilbao; edegi y edei en los Enbeita; irigi en Zubia y Capanaga (hay además el imperativo irikazu en Micoleta y un iri egixuz en Lauaxeta (AB 77)); iregi en Lazarraga (en el que aparece la forma de imperativo futuro irekazu), BBizk, Barrutia, OrorbSerm,, Guerrico (un único ej.; v. infra IREKI ERAGIN) y D. Agirre (Serm 79); iragi en D. Agirre y Etxaburu (Kontu 7); eregi en Apaolaza, D. Agirre (Kr) y en textos vizcaínos orientales modernos; idegi en Otxolua, Eguzkitza y Akesolo; ereki en D. Agirre. En DFrec hay 217 ejs., meridionales, de ireki, 42 (26 septentrionales) de ideki, 22 de iriki, 3 de idigi y 1 de idiki.
En cuanto al sustantivo verbal, las formas en -tze son con mucho las más empleadas, exceptuando las variantes vizcaínas, donde -te es general; con todo, hay -te en Leiçarraga, la traducción de A. Rodríguez (264) y en un texto suletino recogido en ChantP 132; -te y -tze en Pouvreau, e ideiten (si no es errata) en Haramburu (329). Además, en BBizk y Barrutia hay iregi (BBizk 23, Acto 174), pero idite- (BBizk 27, Acto 361), en msOñ idegi (6v) pero idete- (162v), en f. Bartolomé edegi pero edete- (Ic III 180); cf. además eré/i pero erétia (Iz ArOñ) y eregi pero eregitzia o eretia (Etxba Eib).
Sobre su uso en ciertos contextos, cf. A, s.v. edeki: "La diferencia entre edegi con sus variantes [...] y zabaldu, por más que algunos los emplean como sinónimos, está en que edegi es 'abrir una cosa antes no abierta', como brecha, camino, zanja; al paso que zabaldu es 'abrir cosas cerradas', como la boca, una puerta, etc.", distinción que no parece tener fundamento, a juzgar por los datos --tanto antiguos como modernos-- de nuestro corpus (v. s.vv. aho, ate, begi, 1 bide, etc.). Cf., con todo, el testimonio de Gte Erd 301 citado más abajo, que indica que algún tipo de distinción funciona en la lengua hablada de ciertas zonas.
sense-1
I. (Vb.).
azpiadiera-1.1
1. (G-azp, BN; SP, Lar, HeH Voc, VocCB (V, G), Dv (V), H), edegi (V-m; Añ (V)), edei , edeki (AN-ulz, B, L-ain; Hb), eregi (+ erei V-gip), ereki (AN-ulz, B), idegi (V-gip), ideki (AN-5vill, L, BN, S; Volt 101, SP, Urt I 133, Ht VocGr 394, Lar, Aq 850, Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H), idigi (V-ger-ple-arr-oroz; Añ, VocCB , Dv y H (V)), idiki (G, AN-olza, R; Lar, Añ (G, AN), vEys, VocCB (G), Dv (V), H), igiri (V-ger-gip), iragi , iregi (V-m; Lcc, UrduñBerb 393), irei (G-nav), irigi (R-is; Lcc s.v. çegajear (de la mano C), Mic 5r, Añ (V), A (que cita a Cap)), irigitu (A Apend), iriki (V, G, AN-egüés-ilzarb-olza, Sal, R; VP 38v, VocCB (G), Dv (G), H). Ref.: Bon-Ond 1176; A (ireki, iriki, iregi, edegi, edeki, ideki, idiki, idigi, igiri); EI 147; AtSac 37; Iz To (leiyua), Als (ireí), ArOñ (idegi, eré(i)ki, eré/i), Ulz (edeki, eréki), UrrAnz (erégi), R 308 y 291; Etxba Eib y Elexp Berg (eregi); Izeta BHizt (edeki); Gte Erd 301. Hay además un edaga (AN) en Azkue, que remite a edegi pero, como corrige DRA , es sin duda sin. de edagi "tendedero" etc., a donde debía remitir. v. idoki (3) , zabaldu
Abrir(se). "Boquear, agua iregi" Lcc. "Ganzuar, ganzuaz [...] idiki" Lar. "Desengañar, begiak idigi" Añ. "Para una puerta abierta se dice irikirik" Mdg 134. "Orduban ataiyak irei zian zerukuk (después de estar perdidos en el monte con la niebla). Jangóikuk esáten duenin iréitzekó, arék iréiko geru guri atáiya" Iz Als. "Irigi zan bortá, abre la puerta; iriki diar, la he abierto" Iz R 308. "Zu agertziakin, zeruko atiak eregi jakozen. [...] Eregixozu atia ardi galdu orri" Etxba Eib. "Atea irekia dago, sartu (= giltzatua ez dagoelako) (G), atea edekie da, ez da itzetue (B)" Gte Erd 301.

Bulkhatzen duenari, irekiren zaió. Mt 7, 8 (He, TB, EvL, SalabBN, HeH, Dv ideki, Ur idiki, Echn, Samper edeki, Hual, Ol, Or iriki; Ip, Ker, IBk, IBe zabaldu ). Hura da Iainkoaren szienziazko gako zeruetako resumako borthá fidelei [...] irekiten drauena. Adv ** 5v. Irekak fite atari ori. (Huarte, 1578). ReinEusk2 121. Belarriok irekazu eta danzuzun. Lazarraga A17, 1185r. Ordu askotan oi ta bear dau / iregi bere polsea. Ib. A24, 1196r. Zer orenetan idekitzen dute? Volt 213. Ofizioak egiten diradenean, irikitzen dirade zeruak. Ber Trat 31v. Aita Saindu deitzen duk Zeruaren gakhoak / zeñak eskuan baititu zarra-idikitzekoak. EZ Man I 33. Berri onen entzuteko / idekak beharria. EZ Noel 29. Athea bere erroetan eta uhaletan ongi iarria eta pausatua dagoenean erraxki hertsten da eta idekitzen da. Ax 45s (V 29). Irikazu arako bentanea. Mic 12r. Urhe-gakoaz ate guziak ireki doaz. O Pr 466. Zori onari irekok atea. Ib. 438. Loak niri darostanean / zarratzen ene begiak, / zureak ene beiratzeko / iduk tzatzu idekiak. 60. Jainkoarentzat idekirik / bethi izatu eskuak. Ib. 207. Besteren kartarik ireki ote deban. OA 168. Athea idekia aurkhitzen duenean. He Gudu 47. Idekia zela hobia, eta etzuela han kausitu bere nausi maitearen gorphutza. Lg II 286. Sasoin guzietan idekiak daudez graziaren ithurburu baliosak. Brtc 158.
(s. XIX) --Nor da? --Umiak, zeuben aita, edegidazu atia. Mg PAb 93. Debekatua dago gañera dendak idikiak idukitzea jai osoetan. AA II 52. Edegirik arimako begijak, ezagutu neban ez nebala merezi. JJMg BasEsc 240. Luurrak edegi eban aua inpernuragino. fB Ic II 226. Infernuba zeure aurrian idigirik dakutsulako. Astar II 279. Maatillaz bere bortha / hetsi zuen, erran eta / pittika bere umeari: / Behautzu idek nihori! Gy 112. Burnizko atetzar aiek idikitzearen zalapartak. Arr GB 141. Orduan ireki zan lapurraren biotza mingrana bat bezela. Zab Gabon 82. Nere etxeko atiak zuretzat idikiak daude beti. Bv AsL 44. Diruak [...] ate asko irikitzen ditu. Apaol 59. --Idek. --Ez, jauna. HU Zez 128. Haren etxea beti orori zabal-zabala idekirik zagon. HU Aurp 111. Zenbat zer ez da, hobeki dagonik, arno ona bezala, behar baino lehen ideki gabe? Ib. 108. Eleizara sartzeko bost ate zabaltxuak, bat bakarrik iragita. Ag Ezale 1899, 191a.

(s. XX) Iñok aorik ez ebala edegiten ikusita. Ag Kr 111. Iñok aorik ez ebala edegiten ikusita. JE Bur 84. Kopeta egin zako, zalhoindu mihia, zintzurra ere ideki bere hein eta gurako neurthitz-bidea eman dakotenean. Ib. 147. Begiak ondo iriki, / ibilli, arren, polliki. JanEd II 26. Ahoa gisu labea bezenbat idekia. Barb Sup 44. Mokoa du ideki... / Gasna erori! Ox 86. Nere burua galtzera nua / ezpanazu irikitzen! Tx B I 149. Azkenian atzemaiten du gizon dirudun bat bere laguntza emaiten dakona, moltsa idekirik. Zub 17. Azkenian atzemaiten du gizon dirudun bat bere laguntza emaiten dakona, moltsa idekirik. Or Mi 98. Idigixu, idigi, narru ori, ikusi daigun urre ori. Kk Ab II 77. Athea erdi-idekia utzirik. Barb Leg 67. Beste errietan egiten danak onei be begiak idegi bear leuskioez. Eguzk GizAuz 185. Etsipenari laster ateak idekitzeko bidean zan. TAg Uzt 246. Zerralla erdoiak jana zegon eta idikitzerakoan karraska garratz bat egin zun. Etxde AlosT 53. Pierrek begi bat ireki zuen. Mde Pr 145. Paketa ireki zuen. Mde HaurB 68. Barrika ideki zuten, hustu eta mozkortu. Zerb Azk 35. Presaka ideki dut estalkia, ta irakurri [eskutitza] . Txill Let 135. Idiki zion eskua Poliri ta asi zitzaion loreak eskuan jartzen. Anab Poli 135. Eleizea noiz edegiko begira egozan, orduko, atso goiztar batzuk. Erkiag Arran 156. Begiak zabalik dago bulta bat, gero hets eta idek hasten. JEtchep 26. Haren hil-egunetik hamar urteren buruan [ondoriotasuna] idekitzeko baimena emana zion lege-gizonari. Ib. 59. Berriz edekitzen badut ahoa, aldez edo moldez isilduko nauzuela. Arti Tobera 283. Erlojuen tapa ideki duenean. Izeta DirG 121. Dendak itxiak, edaritegi ta ardandegiak soil-soillik edegita. Erkiag BatB 126. Ithurria idekiz geroz ez du balio ibiltzea handik jali uraren ondotik. Larz Senper 36. Haztaka haztaka arrapatzen dut leihoa. Bainan hau ezin ide. Etchebarne 79. Salako atia eregi. Gerrika 177. Gehiagotara ausartu behar badugu eta leihoak kanpo aldera ireki. MEIG III 142.

v. tbn. Miserere 334. MPortal 55. Zab Gabon 100. UNLilia 12. Ag G 339. Izeta DirG 46. Mattin 130. Berron Kijote 192. MMant 13.
Ideki (autores septentrionales sólo hasta 1850): Mat 207. Harb 309. Hm 30. SP Phil 81. Tt Onsa 170. Bp II 49. ES 175. Ch I 25, 5. Mih 14. CatLan 46. Egiat 183. Dh 229. JesBih 462. UskLiB 19. Jaur 358. FIr 192. Lek EunD 45. Ir YKBiz 137. TP Kattalin 190. Yanzi 203. Zait Sof 194. SMitx Aranz 72. JAIraz Bizia 123. Etxde JJ 279. Anab Poli 34. Erkiag Arran 64. Arti MaldanB 209. Basarri 122. MAtx Gazt 88. Lab SuEm 187. Lasa Poem 99. Gerrika 135.
Idiki: FLV 1989, 116 (Munarriz, 1753). Mb IArg I 131. Cb Eg II 46. Ub 218. Mg CC 188. LE Doc 37. VMg 16. Echag 36. It Fab 67. Lard 385. AB AmaE 54. Urruz Zer 22. Ill Testim 15. JanEd II 116. ArgiDL 108. Inza Azalp 61. Or Mi 142. Ir YKBiz 291. TAg Uzt 203. EA OlBe 109. Txill Let 98. NEtx Antz 80. Salav 50.
Iriki: Lar SAgust 15. Gco II 75. Echag 126. Aran SIgn 100. Xe 244. PE 117. Arrantz 35. Sor Gabon 47. Bv AsL 104. Moc Damu 19. Iraola 76. Ag G 170. ArgiDL 31. Muj PAm 22. Jaukol Biozk 65. Alz Ram 65. ABar Goi 75. Zait Sof 181. SMitx Aranz 143. JAIraz Bizia 93. Mde Pr 97. Anab Poli 42. Erkiag Arran 64. Gand Elorri 117. MAtx Gazt 5. Ibiñ Virgil 48. NEtx LBB 302. Lab SuEm 183. Auspoa 77-78, 42. Alkain 93. JAzpiroz 24. MEIG I 170.
Edegi: Oe 159. CatElg 155. CrIc 44. A Gram VIII. Itz Azald 109. Echta Jos 298. Or Tormes 47. Enb 149. Otx 131. Balad 193. Gand Elorri 84. Osk Kurl 200. BEnb NereA 109. Onaind STeresa 54.
Idigi: Urqz 5. Oe (ed. 1774), 130. Mg PAb 109. CrIc 141. Añ EL1 190. Zav Fab RIEV 1909, 33. Ur MarIl 66. AB AmaE 279. Azc PB 47. A BeinB 40. Itz Azald 36. Echta Jos 138. Or Tormes 53. Bilbao IpuiB 262. Erkiag BatB 186.
Edeki: ZugSerm 303. Izeta DirG 27.
Irigi: Cap 111. Zubia 151.
Iregi: BBizk 23. OrorbSerm 107.
Eregi: Apaol 101. Ag Kr 118. Gand Eusk 1956, 226. Etxba Ibilt 460.
Idegi: Otx 142.
Edei: EgutAr (V) 24-4-1959 (ap. DRA). BEnb NereA 46 y 206.
azpiadiera-1.1.1
Abrir (los brazos, los labios, un libro, etc.). "Ouvrir, separer. Besoak idekirik hartu nau" H.
Liburua geratzen bada idikia. AA II 22. Hortzak idekirik. Gy 256. Hortzak idekirik. Dv LEd 258. Irri hits mehe bainan goxo batek ideki zaizkon ezpainak. JE Bur 123. Edegi eban aiztua. Kk Ab I 38. Emen esaten deguna egiztatzeko, naikoa degu gutun (liburu) onen edozein orrialde idekitzea. Inza ( in Jaukol Biozk XI ). Aztaparrak idekiak. Zub 38. Zure beso maitetsuak ni besarkatzeko irikiak. ArgiDL 36. Irri-karkaraka ezpañak ideki dituanean. TAg Uzt 14. Idekazu ta irakur. Or Aitork 6. Oihala idekitzean. Larz Senper 10 (acot. escén.).
v. tbn. HU Aurp 203 (ideki). Ugalde Iltz 49 (iriki).
azpiadiera-1.1.2
Abrir (la llave de un grifo, el cerrojo, etc.).
Edegi giltzak aguro! --agindu eban alkateak. Giltzak edegi zituen edegi. Urik, orraitiño, ez zan mutur zilloetatik agertzen. Erkiag BatB 14. Irikitzen badaki / tajuz matilla. JKort ( in NEtx LBB 313 ). Gaseko giltza idiki. Lab SuEm 188.
azpiadiera-1.2
2. + ideki (Aq 850), idiki (Lar, Añ (G, AN)), iriki (R ap. A; Mdg 134), idigi (Añ (V)), eregi (V-gip ap. Etxba Eib), irikitu (AN-gip-5vill ap. A). Abrir(se) (la tierra, la cabeza, una pared, etc.), hender(se), rajar(se), sajar. "Hender" Lar, . "Abrir la cabeza, burua ideki " Aq 850. "Abrirle a uno en canal la cabeza" . "Para un monte roturado se dice irikirik " Mdg 134. "Henderse cristales, loza, castaña, etc." A. "Operar (el cirujano). Oiñ ez da mirarik eregi biar izatia, gaitz asko ba, aizto zorrotzakin osatzen dira " Etxba Eib. Tr. Documentado desde Dechepare en textos de todas las épocas y dialectos, salvo en suletino.
Bertan date irekiren lurra oren berian, / su hareki iretsiren oro bere barnian. E 67s. Etxe bat edifikatzen duen gizona, zeinek aitzurtu eta barna ireki baitu, eta ezarri fundamenta arroka baten gainean. Lc 6, 48 (TB zilhatu, Oteiza ondeatu, Ol sakondu). Zegaiti ez dau amorioak / bere fletxeaz iregi / aen biotz utra gogorrak. Lazarraga A1, 1159v. Olzori dabe iregi; / ifini dabe miraderoa. Ib. A11, 1179v. Behin [fruituak] pikatuz edo idekiz gero, ezin kasik begira ditezke [...] konfituraturik baizen. SP Phil 253. Ifernuak erraiak idekirik, / diote, hots, irets baginetza. Monho 118. Sendalleak esaten badizu idiki behar dirala zure [...] besoetako zañak eta atera behar dizula dezun odolaren erdia. Mb IArg I 174. Ikusi ditut gizon illak edegiten. Mg PAb 82 (en boca de Maisu Juan). Soldadoetáik bátek idikizió lanzabátes berarén saietsa. LE Io 19, 34 (He, Dv, Leon ideki; Lç, HeH iragan, TB zilatu, Ol sakaildu, Ker, IBk, IBe zulatu). Maisuak lanzetaz ez idikitzera barrena, emango diola andidurak. AA III 597. Lurrari erraiak irikitzen. Izt C 231. Abelgorriakin lurrak iriki ta landatzea. Ib. 185. Egin zion batetako indar portitzaren bidez, iriki omen ziozkan masalla-ezur biak arras. Ib. 252. Hilltzen du [oilloa] eta idekitzen, / eta harritua aurkitzen, / difuntuak etzuela bere barnean deusik. Gy 93. Aiii! nere buru guztiya iriki nau. Sor AKaik 118. Ezpainak idekirik, odoletan. Barb Sup 181. Lur txeatua golde-aurretik ideki egiten zen. Or Mi 90. Urak ideki ziren, artean bide zabal bat uzten zutela. Zerb IxtS 35. Aizto batez sabela ideki ta esteak atera. Etxde AlosT 24. Bekain bat idekita odol-jario kupidagarrian. Etxde JJ 30. Erditik idiki [itsas-aingira], barrena kendu. Anab Poli 128. Erori ta arri batekin belauna iriki zuan. A. Etxeko orma, illobia zegoen aldera ideki ta onela, ama-semeen gorputzak [...] kapillatxo baten antzera sortu zuan tokian gelditu ziran. NEtx LBB 99. Soillean eman balio [labainkada], irekiko zuan gerriraiño. Berron Kijote 105.
v. tbn. Ideki: Mat 214. EZ Noel 29. Harb 311. Arg DevB 191. Lg II 282. AR 264. Monho 128. Jaur 155. ECocin 13. CatJauf 26. Or QA 161. Idiki: Lard 95. Iriki: IrunSerm 241. Edegi: JJMg BasEsc 101. Idigi: Urqz 57. Lar SermAzc 51. Iregi: Acto 174.
azpiadiera-1.2.1
(Fig.).
Ez yakon bularra urratu ta edegi, ez biotza erdibi eginda gelditu. Erkiag Arran 151.
azpiadiera-1.2.2
(Fig.).
Ni berriz emen nago / gosez idikirik. It Fab 42.
azpiadiera-1.2.3
Abrir(se) (un agujero, una herida, una ventana en una pared, etc.). "(Abrir las) zanjas, lutarteak idiki " Lar. Tr. Documentado desde Capanaga en textos meridionales, fuera de los cuales sólo lo hemos encontrado en Duvoisin, J. Etchepare y Lafitte.
Joánze lekurá kristioéki ta altzurréki: emén idikáze Aitarén ta Semearen ta Espiritu Sanduaren izeneán. Andik eta eméndik asizire zulátzen. " Cavad aquí" . LE JMSB 307 (I. Iriarte interpreta "zuloa egin"). Edegi deustazu biotzaren erdijan zauri bat. JJMg BasEsc 226. Jausi zara zeure arerijuarentzat idigi dozun trokan. Astar II 121. Gatza lurraren azpijan aurkituten dan lekubetan, idigiten ditube zuluak. Ur Dial 114 (It, Dv, Ip egiten). Suiaren onak aitagiarrabaren biotzean itzautzi andiak idikitzen zituen. Lard 167. Tapatuak dituzten xilho guztiak idekitzen dira nabala batekin. Dv Lab 300s. Puskatuak zituzten ateak tiroka, eta alde batetik bretxa irikiya. Aran SIgn 9. Leize illunak, Jesukristoren eriotzan lurrak ikara egin zuan artan idikiak. Bv AsL 183. Bereala ostera pekatuan eroriaz berriro idikitzen diozkat llagak. Arr May 59. Ondar neguko mandoak erhi arteetan idekirik, odola dariote gaizoek! JE Bur 31. Ondar bustian idiki ezazute il-zulo bat biondako. Or Mi 150. Harresi gorrats lodi batean idekitzen den athe bati. JE Ber 11. Buruz beheiti eror gintazke denak, hor idek laiteken zilo beltzean. Lf Murtuts 13. Zirrikitu bat iriki. Zait Sof 195. Piarresen ukabillak idekitako zaurietatik odola zeriola. Etxde JJ 14. Lanari gogor ekin eta "amen" beteko osoro zuloa idekita zegoan. Anab Poli 33. Zauria edegirik daukanak, zer gura dau besterik, osagilleak bigunkiro osatu dakion baiño? Erkiag Arran 99. Atiari takillatxo bat eregi ei zetsen. SM Zirik 106. Hamabost urteren gorabeherak ireki duen hosina. MIH 334. Famili galtzeak eta giltzapean egoteak ireki diote zauri izkutua ariman. MEIG I 159.
v. tbn. Ideki: Lasa Poem 107. Idiki: It Fab 114. Iriki: ArgiDL 34. NEtx Antz 139. Ugalde Iltz 16. Edegi: Erkiag BatB 133. Idigi:EL1 210. Ur MarIl 48. Irigi: Cap (ed. 1893), 153. Edei: Enb 104.
azpiadiera-1.2.4
(Empleado sobre todo con bide y compuestos como sarbide, etc.). Abrir(se) un camino (sentidos prop. y fig.); trazar (un camino, una calle, etc.). "Senderear, abrir sendas, bidetxigorrak idiki " Lar. "Ouvrir, pratiquer une route, creuser un canal. Bide berri bat idekitzea " H. " Eré/i, eré/i bidia, tunela erétia, abrir el camino (cortando)" Iz ArOñ. v. BIDEA(K) IREKI.
Oraino etzela ireki sanktuarioko bidea. He 9, 8 (He, Dv idekia, Ur idikia; TB agertua, Ol zabalik ). Esan diot ezin Errege jaunaren maiestateari aditzera eman diotela Ondarrabiari xanala edeki dakidiola Franziako partera. CartEsp 463 (de interpr. no segura; Satrustegi traduce: 'que se le abra a Fuenterrabía el canal hacia la parte de Francia'; J. M. Floristán, ib. 216: 'que corte el canal'). Eta uste dut gutik falta lezakeiela, baldin alde batetik edo bertzetik hunelako biderik molde onez ideki baledi. Ax 373s (V 246). Bihotzeko bideak idekiten diotza zein ere nahi den erhokeriari. SP Phil 372. Bidea itxi didate; idiki dediñean, botako ditugu kalera. Lar Carta a Gandara 162. Idiki zien Itxaso gorriaren erdian oñik busti gabe igarotzeko bide leor zabala. Ub 25. Guztiok galduteko bidiak edegi zenduzan. Mg PAb 193. Kale berri zabalak / zuzen idikirik. Echag 45. Iñondik ere ezin dezakegu biderik idiki. Lard 90. Aberatsek erakhar balezate, bertzeek ere orduan bidea idekia luteke [...] halako tresna bat phartzuer erostekotzat. Dv Lab 69. Murruaren asenturat idekitzen du sarbidea. Arb Igand 46. Bagen erditik bideak edegiaz. Ag Kr 211. Ana Josepak irikiko zituan ezkontzarako bideak ederki. Ag G 245. Idiek deramate herrestan goldea, / haziarentzat xuxen idekiz bidea. Ox 150. Ukondoka bidea idekiz. Zub 106. Ori be galerazo dagikie agintariak, aldrako egiune edo kontratuei bidea idegi ta emonaz. Eguzk GizAuz 165. Ez dakite basamortu ontan bidea irikitzeko aizkora bañan matxetea obea dala. JAIraz Bizia 43. Aurrerako ere bideak idekita utzi. Munita 32. Amabi kilometroko mendi-bidea idikitzen ari da. Ib. 113. Burnibide berria irikitzen ari ziran or Burgostik Madrida. AZink 93. Luzaroan oinkatu ditugu, atzera behin ere begiratu gabe, orduan ireki ziren galtzada zabalak. MIH 58s. Arnaspideren bat ireki behar. MEIG I 145. Ihespiderik irekitzen bazaio inondik. Ib. 165.
v. tbn. Ideki: JesBih 449. Hb Egia 11. Zerb IxtS 84. Lf in Zait Plat XV. Ardoy SFran 83. Idiki: Mb IArg I 371. Cb Eg II 147. Iriki: Izt C 176. Bv AsL 56. Zait Plat 54. Edegi: AB AmaE 449. Idigi:LoraS 7. Azc PB 221.
azpiadiera-1.3
3. Abrir (el corazón, la mente, etc. a otro, hacerle capaz de entender, hablar, etc.).
Zeinen bihotza Iaunak ireki baitzezan, Paulez erraiten ziraden gauzén gogoatzeko. Act 16, 14 (He, TB, Dv ideki, Ur idiki, Ol iriki, BiblE (nota) ireki). Orduan ireki zezan haién adimendua, Skripturén aditzeko. Lc 24, 45 (TB, HeH, Dv ideki, Oteiza iriki; He ernatu, Ol argitu). Pozik esango ditut ekusi ezkero idiki didala nere biotza. Mg CC 132. Ez bailezake eskuarak, bere zaharrean, haurraren izpiritua idek oraiko mendetako gauzen itxurer. JE Bur 179.
azpiadiera-1.3.1
Abrir, franquear (el corazón, etc. a alguien o a algo); abrirse, franquearse.
azpiadiera-1.3.1.1
(Acompañado de dativo). "(Au fig.), s'ouvrir à quelqu'un. Ideki natzaio eta eman ezagutzera naizen guzia " H.
Eztiozozula zure bihotza ideki haserramenduari. SP Phil 231. Giristinuen beharriak behar direla izan Jinkuaren legiari idekiak. CatLan 127. Zure amultsutasunaren bixtan, bekhatorosek idek litzakete bere bihotzak konfientziari. MarIl XXI. Etxekoa dutela [apheza] denei iduritzen; / ez dire etxekoei hala idekitzen. Hb Esk 195. Idek diezadazu zure bihotza, eta horren barrenean onhets nezazu. Dv LEd 278. Griña eta gura makurrai biotza idiki. Arr GB 142. Bihotzaren batek bertzeari idekitzeko lañoki, badoatzi gehienik emazteak ithurrirat. JE Bur 36. Bihotza emeki emeki Munduko gauzer idekiz. Ib. 45. Apaiz zuzendari bati ideki zaiozu zure barrua. MAtx Gazt 83 (v. tbn. barrua edegi Erkiag BatB 150).
azpiadiera-1.3.1.2
(Acompañado de alativo). " Biotza bigundu eta eregi zan egi guztia esatera " Etxba Eib.
Doatsu dire begiak kanpoko gauzetara serraturik eta barrenkoetara idekirik daudezinak. SP Imit III 1, 1 (Ch barrenekoei baizen idekitzen etzaistenak, Mst barnekuer untsa idekirik). Hagitz idekiak gare tentazionetara. SP Phil 317 (He 319 idekiak tentazionetara). Halakoa behar da izan zerura xoilki idekia, aberatstasunentzat eta gauza erorkorrentzat osoki tapatua. Ib. 264 (He 266 zerura xoilki idekia). Pensamentua ta aoa idikita naikunde edo deseo likitsetara. Mg CC 164.
azpiadiera-1.3.1.3
(Acompañado de sociativo). "Abrióse conmigo en un todo, idiki zan nerekin oso ta oro, osoro " Lar. "Ouvrir le cœur, s'ouvrir, dire ses sentiments interieures" H.
azpiadiera-1.4
4. Abrir, fundar, inaugurar; dar comienzo. "Ouvrir, en parlant de chasse. Ihizia idekitzen ohi dute agorrilean " H. Tr. Bien documentado desde Etcheberri de Ziburu tanto al Norte como al Sur; faltan ejs. en suletino.
Eskolak zintuen bazter / guztietan ideki. EZ Noel 176. Batak besteari asmatu al zitzaten itz gairik nekezenak irikiaz, nondik eta nola alkar naspilatuko zuten alegiñik aundienak egiten zituztela. Izt D 168s. [Aphezpikuaren] ganik ardietsiko da konfrarioaren idekitzeko [...] autorisamendua. JesBih 466. Ongi laiteke Mariaren ilhabetheko exerzizioak idekitzea mezako sakrifizio sainduaz eta akhabatzea [...]. MarIl 18. [Emazteki galduer] nahi liokete leihor bat ideki. Laph 238. Konzilioa idiki zan. Arr May 166. Ostatu handi batzu idekirik badauzkote, su, ohe on, jateko garbi [...] han ediren baititzazke merkeenik. JE Bur 210. Gipuzkoan artu-emana asi eta irikiko da Illbeltzaren 1an egiazko urtearekin. "Los presupuestos [...] deben entenderse en vigor" . ForuAG 283. Arpideak be idegi dira. Eguzk GizAuz 161. Tribunala ideki artio. Larz Iru 34. Bar dotore bat irikitzeko. NEtx LBB 62. Baserritikan jetxi baño len / zeukaten erabakita / nola biziko ziran Zestuan / ostatu bat irikita. Uzt Sas 120. Hara Auch-eko ferien idekitzeko lehenbiziko eguna nun den jina. Etchebarne 126. Diren baino hamar halako ardandegi gehiago irekiko balira [...], ez lirake hordiak hamar aldiz gehituko. MIH 326. Bat-batean giltzatu zituen Irunen, Oiñatin eta bestetan Errepublikak ireki zituen Istituto edo Istituto-kideak. MEIG IX 29.
v. tbn. Ideki: Larre ArtzainE 262. Idiki: Cb EBO 3. Iriki: Iraola 73. Arrantz 154. Zait Plat 113. Idegi: Akes Ipiñ 9.
azpiadiera-1.4.1
Abrir (una investigación, un expediente).
Erriko Alkate zanak, ireki zuan billekindea. Zab Gabon 100. Ala balira ordea, arauzko argibidea irikitzearen mende eroriko lirake. "Se instruirá el expediente" . EAEg 16-11-1936, 309.
azpiadiera-1.5
5. Abrir(se), desplegar(se), extender(se) a la vista; hacer(se) accesible, franquear el paso.
Paradisuko thesaur guziak zabaltzen eta irekiten zaizkizuela. Adv ** 7v. Gauza guziak dirade biluziak eta irekiak haren begietan. He 4, 13 (He ageri, TB, Dv zabalduak, Ol zabalik ). Baldin hura [zure edertasuna] hainitzentzat idekia baduzu sare hedatu bat bezala xori ozte baten atzemaiteko. SP Phil 289. Misteriuak agertzen zitizie, bena zük segretien enthelegia idekitzen. Mst III 2, 2 (SP agertzen, Ch ematen, Ip haien enthelegia argitzen). Neskatilla nasai, beso gustijak billostuta, idunak edegita [...] dabiltzaneen gañian. JJMg BasEsc 194. Idigi bediz bere aurrian infernuko pena ikaragarri gustijak. Astar II 129. Ilhabete pribiliatu bat, zeintan tresor izpiritualak egonen baitziren idekiak Mariaren zerbitzari leialen fagoretan. MarIl 5. Bertze buruzagi batzuek [...] idekitzen dazkotenean herrietako eskolak eskuarari! HU Aurp 213. Ba othe zen dilindan ihizi hetarik bat, bi ziriek zabal zabala idekirik zaukatela. JE Bur 14s. Nabarreko hiri-nausia Moro higuinari idekitzerainokoan. JE Ber 14. Gune batean bakarrik zaiku zabal ideki hilerriaren erreka. Ib. 42. Ura poza nerea! Zerua idiki zitzaidan! JAzpiroz 166. Sail horiek batek edo besteak bete ohi baditu ere, irekiak daude edozeinentzat. MIH 137.
azpiadiera-1.5.1
(Acompañado de dat.). Abrirse a, estar expuesto a (el frío, la lluvia , etc.).
Zer progotxu duk etxeaz / baldin eta uriei / idekia baitaroek / utzten eta haizeei. EZ Eliç 99. Haizeari eta denbora gaixtoei idekia zen presondegi hartan. Jnn SBi 143.
azpiadiera-1.5.1.1
(Acompañado de alativo).
Arpe osoaren zabaleran atari irikia dauka argitara. Zait Plat 48.
azpiadiera-1.5.2
(Acompañado gralmte. de dativo o alativo). Abrirse sobre, estar hecho de manera que da acceso o vista sobre.
Berak bere eskuz ahal zuen bezala moldatua [etxola], lastoz, landa zokho batean; zeru-lurreri zabal-zabala idekia. Zerb Ipuinak 519. Badu apiriko-azpi bat etxeño hunek, komentuko aitzinalderat idekia. JE Ber 69. Bospasei etxeñorekilako zabalgune bat, mendi-lerro handiari buruz idekia. Ib. 10. Ate-leiho haundi bat soropil batetara irikitzen zena. Mde Pr 96. Lau leio lau aizetara irikiak. Ibiñ Virgil 113.
azpiadiera-1.5.2.1
(Fig.).
Zaude fermu zure deliberazione onetan, eta zure xedea xuxen idekazu Jainkoaren alderat. Ch III 6, 3 (Ip zure gogoa Jinkoagant xüxen edüki ezazü).
sense-2
II . (Part. en función de adj.).
azpiadiera-2.1
1. Abierto. "Abierta puerta, ventana, casa, &c., idikia, idikitua " Lar.
Eta zuen bere eskuan liburutxo ireki bat. Apoc 10, 1 (He idekia, Ur (V) idigirik; TB, Dv zabaldua, Ip zabaltürik, Ur (G) zabaldurik, Ol zabalik). Hobi ideki bat hekin / diduri eztarriak. EZ Eliç 301. Eta daukazula zauri onetati sartuteko zerura ate irigiak eta zabalak. Cap (ed. 1893) 153. Kristinaubaren arimia izango da ostatu edegi bat gaur gaiskina artuteko. Mg CO 97s. Guardasol irikiyarekin. Sor AuOst 70. Ao irikia. Zait Sof 164. Leiho irikitik kanpora so zegoen. Mde Pr 100. Zerua otzan, zabal, izar edegien / gozotan etzana. 'Estrellas florecidas' . Gand Elorri 131. Sudupil irikiekin aizea sumatzen du. Ibiñ Virgil 77.
v. tbn. Edegi: fB Ic II 189. Arti Ipuin 28. Idigi: Laux BBa 48.
azpiadiera-2.2
2. Abierto, despejado, descubierto, expuesto, sin protección.
Hura ere idekia / alde guztietarik, / sartzen zitzaiola haize / hotza saihetsetarik. EZ Noel 52. Establi hautsi bat zen, / establi ttipia, / surik, atherik gabe / lekhu idekia. 69. Bertzek ihes egiten bide idekirat. Hb Esk 219. Larre hertsietan egiten diren oihanek hobeki emanen dutela lekhu idekitakoek baino. Dv Lab 334. Etxe berri baten egiten ari zen, hiritik kanpo, toki eder eta ideki batean. Laph 244. Abarkatxu edegiak, kaltzerdi urdin bizardunak eta berarizko txartes nasai bat. A BeinB 51. Plaza irikia nola baitzan, onek zeukan jira guztian [...] itxitura bat arriakin egiña. Salav 74. Bakek [ref. a los viñedos] malda irikiak nai izaten ditu. Ibiñ Virgil 84. Erretzea onartzen bada, ondo erre: toki irikian eta dotore. Zendoia 186.
azpiadiera-2.2.1
(Usos fig., próximos a 'sin límites'). "Letra abierta, ganbizkira idikia. Lat. Syn graphum illimitatum" Lar.
Kontaketa irekia da, hasiera itxia badu ere. MEIG IV 134.
azpiadiera-2.3
3. Abierto, receptivo.
Zeren orduan [goiz hastean] espiritua izanen duzu idekiago, gutiago nahasia eta freskoago. SP Phil 91s (He 94 freskoenik, garbienik eta libroenik ). Haren izpiritu idekia. Laph 2. Haren gogoa eta bihotza goiti zagozin idekiak, zabal-zabala. HU Aurp 117. Hemengo jendea argitua zaukan, ikusia, idekia, ohartua izpirituko gauzer. JE Bur 158. Oraiko gazteak kanpoari eta munduari idekiago prestatzen dira. Larre ArtzainE 209. Zenbaitek [...] etengabeko harremanak ditugu gazteekin: hala beharrez gertatzen zaigu hori, ezinbestean, ez inor baino irekiagoak eta gogo-zabalagoak garelako. MIH 229.
azpiadiera-2.4
4. Abierto, franco. " (Gizon) idekia, homme franc, ouvert" SP. "Liberal. Gazte eregixa, emakumiegaz beintzat " Etxba Eib.
Hargatik hain gogo idekiz iartzen gare hitz egiten. SP Imit I 10, 1 (Mst gogo hunez). [Konfesorari] erraiten diozula bihotz ideki eta largo batez zer bekhatu egin dukezun. SP Phil 160 (He 162 garbiki eta largoki). Amudio garbiaren eta idekiaren seinaletxo hek. Ib. 400. Eztuzu nahi lano eta idekia izan haur bat bezala. Ib. 486. Adiskidetasun sainduak hitzkuntza garbia eta idekia du. Ib. 300 (He 301 idekia). Zerbitza dezagun gure Jainko maitea [...] bihotz ideki batekin. Dh 47s. Atzeka, lotua, itz gutxikoa dirudi ezezagun ta andikien aurrean, baño iztuna, edegia, ausarta da bere ideko adiskidien ondoan. Ag G 80. Guretzat oso gizon ona ta irikia. JAzpiroz 38.
azpiadiera-2.5
5. Abierto, separado.
Ekarzu bethi idekia eskilla dorrea puntarekin. (Interpr?). INav 52. Isterrak eta belhañak biribil, istartia ideki. "Los pies separados" . Ip Dial 93 (Dv ixtapea idekia; It oñak alderagiñak, Ur apartaubak).
azpiadiera-2.5.1
"Para un mulo o caballo que está relajado de los pechos [= que cojea describiendo un arco con la mano al echarla] se dice irikirik " Mdg 134.
Zan andik ara bularrez idigi / zaldia. (Interpr?). Zav Fab, RIEV 1907, 95.
azpiadiera-2.6
6. Abierto, lacerado.
Eraman zituen bere ezpañak Jesusen bular idikira. Mb IArg I 206. Espalda azotez edegijak azurrak agertu artian. JJMg BasEsc 5. Albo lantza gogorrez idigia. EL2 209. Hertzea dariola sahets idekitik [zaldiari] . Hb Esk 222.
v. tbn. Idiki: Cb Eg II 191. NEtx LBB 275.
azpiadiera-2.6.1
Zure llaga idikiak. Cb Eg II 79 (Dv LEd 146 zure zauri]ak[ idekiak ). Abitubak soinian janzijak ta sotania iminita, koroia edegijak salbauko baginduz, ondo gengokez prailiok eta abadiok. fB Olg 167s (parece que se refiere a la tonsura). Bide ta zulo irikiegiak ertsitsea ere euria lasterregi irazi eztedin. Ibiñ Virgil 71.
azpiadiera-2.6.2
"(Ojos) rasgados, boca rasgada, &c., idikia, zabala " Lar.
azpiadiera-2.6.3
(Camino) abierto.
Ezpaitut bide idekirik zure gana hurbiltzeko. SP Imit III 21, 3 (Ch eziñ baitoake, Mst ezin hüllantzen nüzü threbükü gabe).
azpiadiera-2.7
7. " Jatun irikia da (G-azp)" Gte Erd 143 (junto a jale haundia, jale porrokatua, etc. de otras zonas).
azpiadiera-2.8
8. (Sonido) abierto.
Arranondon [...] itz baten azkenengo aots edegiak barriro esaten dira, itzaren oiarzunak legez: guk u, nik i, arek e, ta olan. Ag Kr 22n.
azpiadiera-2.9
9. Abierto (a la participación).
Jaietan plaza irikia izaten zan. BAyerbe 66. Pilota, denek, edo halatsu, jokatzen ginuena denbora hartan, bereziki kanporaketan ariz, hola deneri idekia baitzagon jokoa. Larre ArtzainE 169.
sense-3
II. (Sust.).
azpiadiera-3.1
1. iriki (VP), idigi (Añ (V)), idegi (idéixak V-gip ap. Iz ArOñ), eregi (V-gip ap. Etxba Eib). Abertura (gralmte. larga y estrecha). "Lurreko irikia, grieta" VP 55v. "Grieta en las manos" Añ. "Idéixak eiñ xako, se le han hecho aberturas a la barrica al secarse" Iz ArOñ. "Abertura. Eregixa eiñ zan ode artian eta agertu zan Jauna bere aingeruegaz" Etxba Eib.
[Franzesak] San Nikolasko ate aurrean egindako irikiak ikustean. 'Las zanjas' . Izt C 329. Aitzetan ikusten diraden zulo, putzu eta iriki asko ta andiak, kobrea eta burnarria ateratzeko egiñak. Ib. 70. Eskua saietseko idikian sartzen ez badizut, sinistuko ez det. Lard 474. Egindako idikietatik odola txirrian zeriola. Ib. 459. Txanbrak, lepo aldean atzetik eta aurretik, iriki aundia du. NEtx LBB 104. Gorputzeko azalean azaltzen diren irekiak. Ostolaiz 159.
azpiadiera-3.2
2. Franqueza.
Golkoan derabiltza bere errangurak, nehori erakutsi gabe; galdua du bethierekotz gizontasun lañoari darraion idekia. JE Bur 132.
azpiadiera-3.3
3. "(Armería) desajuste. Baskula ipurdixan eregixa agiri dau " Etxba Eib. "Desajuste. Biargin txarren biarreri eregixak azkar billatzen jakuez " SM EiTec1 148.
azpisarrera-1
BEGIAK ITXI-IREKI, BEGI ITXI-IREKI, BEGIEN ITXI-IREKI. v. 1 begi.
azpisarrera-2
IREKI ERAGIN. Hacer abrir. v. irekiarazi.
Atea itxirik zegoan; iregi eragin zuen. Gco I 146. [Zer esan legijo] batian gorrotuak, [...] bestian esanguriak, inor gaiti deungaro esateko baino, aua edegi eragiten ez deutsanari? fB Ic II 188s.
azpisarrera-3
IREKIXE (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).
Idekixe nuen athe bat. Prop 1908, 109.
azpisarrerakoSense-3.1
Otomilak usutuz doazi Donostirako. Beren argiak idekixako ere dituzte, oixtian baino. JE Ber 91.
ireki
<< iragan 0 / 0 iritzi >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper