OEH - Bilaketa

358 emaitza zerbitzari bilaketarentzat

Sarrera buruan (7)


Sarrera osoan (351)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
etxekoandre.
sense-1
(V-gip, G; Volt 70, SP, Ht VocGr 382, VP, Lar, Añ -ea (det.), Arch VocGr , H), etxekandere (Lrq), etxeko andere (AN, L, BN, S; VocBN ), etxekoandra (V), etxekandre (L, BN, S; Dv), etxekandra (V), etxekuandre (R-uzt), etsekoandra, etsekoandere (R-is), etsokandra (V-gip), etsukandre (R-uzt), etxokandre, txokandre (AN-ulz) Ref.: A (etxeko-andere); AEF 1955, 83; Lh (etxekandre); Iz ArOñ (etsókandra), R 285 y 307, Ulz (txokandría); ContR 532; Etxba Eib (etxeko andria); DRA (etxekandra); Elexp Berg (etxekoandre).
Dueña de la casa, señora de la casa, ama de casa, matrona, madre de familia; (tratamiento de respeto) señora, dama; patrona (de una posada, etc.). "Dueña" VP 24v. "Señora, ama" Ib. 26r. "Ama de casa" Lar, Añ, A. "Muger de su casa, Señora" Lar, Añ. "Patrona de la casa" . " Etsukándrea nónko, ázkaziak kánko (R-uzt)" Iz R 285 (v. variante en Iz Ulz). Cf. VocNav, que recoge echecoandre o echecoandria (Pamplona, Montaña); cf. echecoandre 'ama de casa' en Etxaide Orio 115. v. etxandre. Tr. De uso general. Se documenta bien pero aisladamente hasta el s. XIX, siendo desde entonces de uso muy frecuente. Por lo general el vocativo aparece det. en textos septentrionales (v. infra ejs. de ChantP, Barbier y Zubiri), indet. en los meridionales (v. ejs. de Txirrita y Etxaide). En cuanto a la distribución de variantes, la forma más empleada es etxekoandre (etseko- ya en Lazarraga y en Refranes y Sentencias; sin embargo, hay etxe- (gralmte. -andra ) en los demás vizcaínos, salvo en Acto ), propia sobre todo de los escritores meridionales, si bien es gral. tbn. entre los septentrionales (salvo suletinos y CatLan ) hasta fines del s. XVIII, encontrándose después en Goyhetche, Hiribarren, Elizanburu, Zalduby, Hiriart-Urruty, Oxobi y Barbier. Al Norte, etxekandere y, en menor medida, etxekoandere, documentados primero en textos orientales, van desplazando a etxekoandre desde la 2.a mitad del s. XIX; Barbier emplea gralmte. etxekandre . Algunos autores septentrionales vacilan con frecuencia entre dos o más formas (Oxobi, Barbier, Zubiri, Lafitte), incluso en una misma pág. (cf. los dos pasajes que citamos de Zalduby y Zerbitzari). Estas formas tienen tbn. algún empleo al Sur: etxekandre y/o -dra se encuentra en autores vizcaínos del s. XX (Echeita, Enbeita, Erkiaga, Kerexeta), etxekoandere en Olabide y Orixe. Hay etxokandre en Lizarraga de Elcano. En ABar Goi 65 aparece un atzekoandrea, en boca de una criada, que parece ser una deformación humorística de etxekoandrea . En DFrec hay 4 ejs., sept., de etxekandere, 2 de etxekoandere y 15 de etxekoandre, meridionales; no podemos contabilizar los de etxeko andre .
Zarrezo <çayneço> zure etxeko andreari nik diodala onela. "A vuestra dueña" . (Lizoáin, 1577) ReinEusk2 119. Etseko andreak agindu eutsan Silviari. Lazarraga A, 1142r. Etsekoandrea zinbota / etse duztia zinbota. "Casera desperdiciada" . RS 259. Burhasoek eta nabusi-etxekoandrek, bere semealaba, sehiak eta etxeko familia guztia [...] nahi duten iuramentu guztien egitera utzten dituztela. Ax 260s (V 174; v. tbn. nagusi-etxekoandre (y variantes) en CatLan 4, Lg II 177, LE Matr5 298, Gco I 434, AA III 558, Izt C 241, Zab Gabon 57, HU Zez 68, Moc Damu 15, Ag AL 154, Urruz Zer 92, Inza Azalp 79, Const 15, Or Mi 111, Munita 70, JEtchep 43; hay, en cambio, ugazaba-e. en Kk Ab II 72). Etsekoandra maitea, eukazu piedadea. Acto 274. (ib. 268 etxeko-andra) San Isidro gizonenzat bezala, onen emazte Santa Maria etxekoandreenzat izan zan. Cb Eg III 342. Otsein izatetik irago dirianak etxeko andra izatera. Mg CO 245 (CC 168 señora edo etxekoandra). Gure Etxokandre dibinoak bígu grazia. LE Doc 207. Horra bada non den etxeko andre ohia / neska antzara-zaiñ batzuen / eta mutill urde-zaiñen / konpaiñian ezarria. Gy 204. Orduko etxekoandre andizkiak oi zuten bezela. Arr GB 6. Etxek'andere zabal nündüzün egüerdi erditan, / bai eta ere alhargüntsa gazte ekhia sarthü zenian. ChantP 190. Etxeko anderia, zure niz ahalge, / zure alaba prima galdegiteko ene. (BN) 'Madame' . Ib. 278. Nork nahi dun har detzan [hire haurrak] etxeko andre? LElsb ( in Elzb Po 218 ). Denda ontako etxekoandrea al da beorri? Sor Bar 97. Mendiolako etxeko andra gaztea. Ag AL 61 (v. tbn. con gazte en Zab Gabon 48, Iraola 13, JE Ber 102, TAg Uzt 118, JAIraz Bizia 122, Etxde JJ 199 y NEtx LBB 19).
( s. XX) Eztago iñun euskal etxekoandrea bezelakorik jan-edana ugari jartzen. Ag G 55. Bai, etxekoandre. Alz Bern 62. --Agur andreak! [...] --Milesker zuri, etxek'andrea. Barb Sup 91. Andre Margaita etxek-andreak idekitzen du bere athea. Ib. 158. Graxi sartü zen Berrietsian etxekandere. Const 36. Behigorküko etxekandere xaharra. Ib. 28 (v. tbn. con zahar y variantes HU Aurp 218, Ag G 245, Zerb Azk 107 y Etxde JJ 136). Urrundik ageri zaio euskaldun bati gisako etxekoandre duen edo ez. FIr 173. Etxekanderia! oh, etxekanderia! hea beste pinta bat! Zub 51. Emakumiak [ijitoak] aurrak artuta / eskera dijoazenian: / "Etxeko andre, limosnatxo bat / jainkuaren izenian!". Tx B II 65. Burdizain edo chauffeurra zutunik [automobilaren] onduan, [...] itxaroten bere etxekandria denda aretatik noz urtengo zan. Kk Ab II 16. Hoteletik athera baino lehen, egiten ditugu bi solas etxekanderearekin. JE Ber 38. [Muthilari,] noizik behin, ilhundura zerbeit heldu zitzaion bihotzera, bere etxek-andreen [ama-alaben] sorgin-famaz orhoitzen zelarik. "Ses maîtresses" . Barb Leg 141. Badoa batto okindegi edo bolanjeriarat, eta etxeko andreari erraiten dio: [...]. "A la patronne" . Ib. 143. Etxek-ande gaztia, gizunen askaria zari xuri batetan, [...] badua erne ernia sohualat. D. Béhéty GH 1931, 108. Ernai zebillen ordurako etxekoandre Josebe mendialdia zutenentzat bazkaritakoak gaitzen. TAg Uzt 75. Anixko beatan dion etsukandreak txiki urutan du. (R) "La ama de casa que mira mucho, hila poco" . A Y III 124. Herriko etxeko-andere guziek. Lf Murtuts 4. Etxeko-andre ona agertu zen Marcelle. Mde Pr 147. Ezkontzak etxeko andre aberats egingo duela. Ib. 173. --Jainkuak egunon, etxeko-andre-- agur egin zion Piarresek. Etxde JJ 186. Amak eta ezkon-aizpak ezin alkar ikusi dute, biek sukalde bereko etxekoandre nai baidute izan. Ib. 105. Etseko andrearen papera ere zintzoki egiten zuen haurrak. Mde HaurB 67. Ostatuko etxekandreari priesa bage ordainduko deutsa [...] bere zorra. Erkiag BatB 152. Guzien etxekoandre bear lukena, etxeko neskame bizi da. NEtx LBB 91. [Agar-ek] seindun zala konturatu zanean, bere etxekandreari [Sarari] lotsea galdu eutsan. Ker Gen 16, 4 (Dv etxekandre, Ur etxekoandre, Ol etxeko-andere, Bibl etxekandere). Nere etxekoandre Dulzinea Tobosokoarengana. Berron Kijote 117. Bi etxekoandreko sukaldia, gatzez betetako eltzia. (AN-gip). EZBB I 71. Isabelek ere eskatu zion baimena bere etxekoandreari. TxGarm BordaB 40. Etxeko andra, nator / alaba eskatzen. FEtxeb 173. Hango Kattina etxekanderearekin. Larre ArtzainE 23. Bere etxekoandrearen ondoan [Margaitak] ikasten du probetxuzko gauzarik aski. MEIG I 232.

v. tbn. SP Phil 332. Urt Ex 3, 22 (Dv etxekandre, Ur ostatuemalle). He Phil 334. Lg I 370. Brtc 60. DurPl 49. Gco II 47. AA II 177. JJMg BasEsc 204 (-ia det.). Echag 185. Lard 17. Hb Egia 3. Aran SIgn 76. Zab Gabon 48. Otag EE 1881b, 88. Zby RIEV 1909, 104. HU Aurp 109. Azc PB 92 (-ea det.). Ag AL 41. Moc Damu 25. Iraola 14. Kk Ab I 70. A Ardi 123. Auspoa 97, 140. Ox 178. Ldi BB 52. Or Eus 92. Zait Sof 26. JAIraz Bizia 39. SM Zirik 65. And AUzta 50. Anab Aprika 94. Izeta DirG 38. Osk Kurl 137. BEnb NereA 47 (-ia det.). MAtx Gazt 82. Salav 17. Alzola Atalak 127. Lab SuEm 178. Uzt Sas 101. ZMoso 42. Ataño TxanKan 91. Etxekandere: Etch 322. Bordel 80. Xikito 7. Barb Sup 17. Ox 158. PierKat 53. Lf Murtuts 44. Zerb Azk 98. JEtchep 61. Ardoy SFran 64. Casve SGrazi 92. Etchebarne 45. Etxekoandere: CatLan 4. Egiat in MEIG I 231. AstLas 26. Etch 322. Elsb Fram 92. Zub 38. Zerb Azk 107. Or Aitork 227. Ardoy SFran 41. Etchebarne 86. Etxekoandra: CrIc 94. AB AmaE 36. Itz Azald 96. Etxba Ibilt 465. Ayesta 78. Etxekandre: Zby RIEV 1909, 104. Echta Jos 359 (-ea det.). Lh Yol 22. Ox 158. Etcham 204. Enb 96. PierKat 49. Zerb Azk 98. Erkiag Arran 15. Xa Odol 197. Balad 151. Etchebarne 88. Etxekandra: Erkiag Arran 165.
azpiadiera-1.1
(Como primer miembro de compuestos).
Etxekoandre bizitzak aurrena orduak zaitu bearra izaten din. NEtx LBB 15.
azpisarrera-1
DANBOLIN-ETXEKOANDRE. v. danbolin.
azpisarrera-2
ETXEKOANDRE-GAI (-gei L, BN, R ap. A s.v. andregai; SP). "Etxeko andregaia, l'héritière de la maison" SP. "Etxekanderegai, heredera" Dv (sg. DRA, pero no lo encontramos: cf. en cambio andregai y anderegai (q.v.) en Dv).
Botaka nabilate / moden segitzeko. / Tinduz emokatuak, / erdi-beztitzeko! / Zer etxekandre-gaiak / menaian sartzeko! Etcham 222.
etxekoandre
<< 2 etsi 0 / 0 euskaldun >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper