Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
zeru (1448: ArrasErrek). ■ Hitz orokorra. Zeru da forma zabalduena; zuberotarrek zelü darabilte (LanDot-ek ere bai; Lopezek zelu); zeuri da Erronkariko forma; zeiru XIX. mendeko gnaf. testu batean aurkitzen da.
Historikoki, gehienbat ortz-/ost- elkartuetan gorde den ortzi ordezkatzen du bere zentzu fisikoan; horrezaz gainera, jakina, erlijiozkoa ere badu (‘dohatsuen egonlekua’),[1] eta biak aurkitzen dira aurreneko testuetatik (ArrasErrek argi izarrak urten dau / zeruan goian ostanzean, MLastur iausi da zerurean arria, Etxep zuiendako egin ditut lurra eta zeruiak; frJZum zeruko Jaunagaz, Leiz Gure Aita zeruetan aizena).
zeru-alde (TxAgir [zeru aldean izarrak]; ‘zerurantz’: JEtxep [zeru-alde… gogoaren airatzea]), zeru-bide (Kardab), zeru-ertz (‘ostertz’: Orixe), zerugabe (Gaszar [Jainko bat zerugabea]), zeru-gain (EtxZib [patriarkak hegaldatu ziren zeru gañera]), zeru-goi (AMZabala [zeru-goia zegoan urdin-urdiña]), zeru goren (EtxZib [atsegin zeru gorenekoak]), zeru-kolore (EtxZib), zeru-lur (pl.: EtxZib [zeru lurretan]; sing.: Añib [zeru-lurreko Erregina]), zerupe (Larm, Mburu [lurreko ta zerupeko gauzak]), zeruratu (EtxZib; zeruratze Haranb), zeru-sabai (-sapai Azk (gip.), Mokoroa), zerutar (Larm; zerutiar Zaldubi; zelütiartü Intxpe), zeruti(ka)ko (Leiz [zerutiko argi bat], Materra [zerutikako argiaz]), zerutxo (ArreseB), zeruzko (Añib [zeruzko ondasunaz]), zeru-zola (Artxu). Cf. ahozeru, eliza-zeru, ohazeru…
► Lat. caelum da hitzaren jatorria azken buruan, baina herskariaren sabaikaritzearen ondoko erromantzezko forma afrikatudun batekin segur aski, euskal z-k salatzen duenez; mailegua lat. herskaria txistukaritu baino lehenagokoa balitz, *geru edo esperoko genuen (cf. gela < lat. cellam, gerezia < lat. ceresiam); euskaraz tz- afrikaturik ez izatea euskararen murriztapen fonologikoen barrenean azaltzen da, hitz hasieran ez baita halakorik (FHV 288; hitz barrenean, cf. gurutze < lat. crucem). Bokal arteko -l- > -r- bilakaera aski zabaldua da (cf., besteak beste, borondate < lat. uoluntatem); zub. zelü izateak mailegua antzinakoa ez dela adieraz lezake, edo erromantzearen etengabeko eraginaren ondorio izan liteke, besterik gabe (FHV 311-314); cf. bizk. solo.
Bokalismoari dagokionez, amaierako -u bokal orokorra antzinatasun zantzu moduan har liteke (Mitxelena 1974c: 191), baina maileguen egokitze gertakarien artean ere uler daiteke (ik. abendu, abuztu, faltsu). Zail da erabakitzen gnaf. -ei- diptongoa nondik nora agertu den (erronk. zeuri jatorrizko ei-u bokalismoaren metatesi izan liteke; cf. erronk. deiru/deuri); ez da noski lat. -ae-ren ondorengo, eta antzeko aldaera erromantzezkorik ere ez dugu aurkitu. Azter daitezkeen aukeren artean, diptongatzearena da bat (cf. begi > UtergDot baigi, etab.), eta *zeruja > zeirua modukoetan pentsatzea da bestea.