Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

zehe. Honen azpian zehe eta zehar sarrera-buru nagusiak bildu dira. Zehe-ren azpisarrera modura xehe, zeharo, zehatu, zehatz eta zehume daude.

Zehe eta zehar-en harreman formala defendagarria baldin bada ere, xehetasunak ez daude erabat argi.

zehe (1210: ColIrach [Berasco Ceea]). ■ Erdi Aroko lekukoaz gainera (Nafarroa erdi-mendebaldekoa izan daiteke), badirudi, izenondo eta aditzondo gisa, mendebaldean gorde dela gehienbat ze(e), neurri txiki batean bada ere: ‘txiki, xehe’ da Erdi Aroko adibidean, eta badira testuetan bestelako agerraldi batzuk ere (Mogel konfesio ain garbi ta ze au, Gerriko kontu zea ematera; Añib emen zeago adirazoko dira).

Ipar-ekialdean ‘arra(bete)’ esanahiarekin gorde da (Oih zehe batez lait’ izar / gerri hori, meharrez, HiriartU zehe bat lur). Larrasketen arabera bi bokalak sudurkariak dira (zh).

Esan liteke forma z-duna gorde dela bereziki zenbait eratorritan (zeharo, zehatu, zehatz) eta zehe neurri-izenean (jatorriz, ‘(neurri) txiki, xehe’?); gainerakoan, forma sabaikaridunak gailendu dira (ik. behean xehe).

zehabete (Tartas [bi zehabete sudur]; cf. esku-bete), zehaka (Añib (txikizka, zeaka)), zehekatu (Azk), zehetasun (Mogel [nai zuen zeetasunarekin]).

► Zub. bokal sudurkariak kontuan hartuta (cf. orobat erronk. x), *zene aitzinforma berreraiki behar da (Mitxelena 1950a: 450). Osaeraz, pentsa daiteke *zen dela hitzaren erroa, eta berranalisiz gehitu zaiola erroari -e, cf. atze, heze, etab.; ohar bedi oraindik kontsonante ahul gisa jokatu duela sudurkariak —horrela VnV > Vh̃V—, eta antzinatasun zantzutzat har daiteke hori (hats-en eratorrietan, adibidez, berriagotzat dugu atsegin, formari dagokionez, haserre baino).

Esanahiari dagokionez, pentsa daiteke ‘txiki, xehe’-tik azaldu behar dela ‘arra(bete)’, neurri txikia delakoan, baina ez dira baztertzekoak bestelako aukerak. Nolanahi ere den, ez dago argi nola lot daitekeen esanahiaren aldetik *zen erro hori bera izan lezaketen gizen eta zezen hitzekin.

! -xe. ■ Atzizki orokorra, Azkuek dioenez (Morf §315). Balio ttikigarria du berez: cf. Lazarg berbaxe, gauzaxe, bizk. aitaxe, amaxe, etab. Pertsona izenekin, cf. ArrasErrek Abendañuxe, RS Totakoxe, IbargC Joanche, Mariachea, Peruche eta Sarche (Arriolabengoa 2008: 157-164), etab. Aditzei loturik, ‘ia, aski’ balioa du: zar., erronk. atzexerik ‘aski ahantzirik’, zub. igarantxe ‘ia iragana’, gnaf. nekatuxe ‘nekatu xamarrik’. Galdetzaileekin, gutxi gorabeherako balioak adierazteko ere erabiltzen da: bnaf., lap., erronk. nolaxe, nolakoxe, erronk. noraxe, gip. zeinbatxe ‘zenbatsu’.

Izenondo eta aditzondoekin, intentsitate markatzailea da, cf. RS baratxexe, Lazarg geldixe, Azkuek dakarren gnaf., bnaf. erronk., zub. handixe, etab. (“indica el exceso”, dio Azkuek). Indartzailea da izenordainekin (Morf §349): hauxe, hementxe… eta orobatsu oraintxe modukoak; cf. Lazarg neurtxeau, geurtxeok, areantxe, etab.

□ Erdi Aroan, Garcia Jaunche (CatPamp 1235) da adibide zaharrenetakoa. Cf. bestalde Johan Gosse (PobNav 1366), Johangoxe interpretatzekoa litzatekeena: -ko eta -xe atzizki ttikigarrien konbinazioa dirudi, zeinetan <ss> grafiak sabaikaria adieraziko duen (ik. gose). Cf., gainera, GSalazar Regexe de Gamboa, Urtixe de Sopena, manceva de Çurixe (xv. m.).

Horiekin erkatzen du Mitxelenak akitanierazko -se/-xe atzizkia (1954a: 416, 442-443): cf. anerdeseni, ereseni, neureseni, hautense, uriaxe, etab. Gorrotxategik nabarmentzen du atzizki hau bakarrik emakume izenen oinarrian diren erroei gehitzen zaiela, edo generoz zehaztuak ez direnei, betiere emakume izenak sortzeko (OnomAquit §21); baiexe, edunxe eta uriaxe izenez ari dela, -xe atzizkia oinarrizko -se baten aldaeratzat jotzen du, eta soinu afrikatua adieraziko luke <x> grafiak (OnomAquit §67, §171). Atzizkiari buruzko azterketa xehe baterako, eta Erdi Aroko hainbat adibidetarako, ik. Salaberri (2009: 205-212).

► Akitanierazko -se(n) atzizkiarekin egiten den erkatzeak balizko *sen ‘ume’ batean pentsaraz lezake; tipologikoki ongi dokumentatua dago ‘ume’ esanahia duten hitzak ttikigarri gisa erabiltzea (LexGramm s.v. child2). Akitanierazko datu horiek alde batera utzita, ordea, eta euskal datu hertsiki historikoei begira, egiantzekoa da, orobat, xehe-rekin lotzea.

Ageri denez, ttikigarriarena da oinarrizko balioa, eta ‘ia, aski’ eta gutxi gorabeherako balioak hortik azaldu behar dira ia zuzenean, ttiki izateak, xehea izateak oharmenean duen zehazgabetasunaren bidetik edo. Ttikigarrien balioei buruzko lan batean (Jurafskyk 1993: 431), beste hizkuntzetako paraleloak aurki ditzakegu, “approximation” izendapenaren azpian, hala nola gazt. dominikarreko cansadillo ‘aski nekatua’, ing. reddish ‘gorri antzeko’, etab.

Intentsitate markatzaile eta indartzaile gisako erabileretan, badirudi ttikigarriaren erabilera adierazkorren batetik abiatu behar dugula, cf. gazt. ahorita, aquí mismito, etab. Harrigarria badirudi ere ttikigarri bat intentsitate markatzaile edo indartzaile bilakatzea, beste hainbat hizkuntzatan aurki daitezke halako erabilerak, cf. Jurafskyk dakartzan hauek (1996: 550): fr. jeunet ‘oso gazte’, lat. parvulus ‘oso ttiki’, etab. Are interesgarriagoak dira 13. taulako turkierazko adibideak: şurada ‘hor’ eta şimki ‘orain’ hitzei ttikigarria gehitzean şuracikta ‘hortxe bertan’ eta şimdicik ‘oraintxe bertan’ baititugu, hurrenez hurren, hain zuzen euskarazko glosetan ikusten dugun bezalaxe. Bilakaera semantiko horren xehetasunetarako, ik. Jurafskyren lana.

xehe (txe(h)e 1455: ArchOchand [Pero Cheea]; xehe 1571: Leiz). ■ Hitz orokorra. Xehe dago iparraldean (zub. xh) eta (t)xe gehienbat hegoaldean (erronk. x; -ee eta mug. -eia ere bai inoizka).

Esanahi nagusiak: ‘txiki’ (Leiz letra xeheagoz, EtxZib othoitz prinzipalak… eta xeheak, Kapan ene pekatuak baño txeagoak), ‘fin’ (EtxZib hauts xehez, INabig harea xehea), ‘apal, xume’ (EtxZib proplu [sic] xehea, Harizm xehe, larri, poblu, prinze, / guztiak xehatuko), ‘xehatu, zehatz’ (Pouv hain kontu xehe, Baratz zure kontzientziaren etsamina xehe bat)…; aditzondo moduan ere erabili da (BurgDot kontu ematea txeago ta luzeago, Lopez franzes therminuer sobera xehe jarraiki gabe). Izen bezala, diruaz esana aurkitzen da (Harrt luis baten xehea, Elizanb bihurtu zioenean xehea). Maiz larri-ri kontrajartzen zaio.

□ Gorrotxategik bestelako aukerak jorratzen baditu ere (OnomAquit §469), baliteke hitzaren lekuko izatea Atharratzeko herauscorritsehe. Ik. goian -xe atzizkiaz.

xehatzaile “desmenuzador” Larm, AstoL (Jupiter, hi ezarten ait / zarag[o]ilen xehazale); ‘azaltzaile’: Duv, Arbelb (liburu-Sakratuen xehatzaile eta argitzaile guziz jakintsun batek); irudizko adiera da ‘azaltzaile’, cf. halaber zehatzaile, zeinak ‘jotzaile, zigortzaile’ ere baduen, honek ez bezala.

xehakatu (Leiz (xehe-); ‘zehatu, jipoitu’: Haranb; ‘azaldu’: EtxSar [dudak khendurik, eta gauzak hobekiago xehakaturik]; zubereraz xehekatü-ren ondoan part. xeheki ere badago (Eskuald 1908)), xehatu (Leiz; ‘azaldu, aztertu’: EtxZib; cf. zehatu), xehean (‘xeheki’: Mercy [esplikatzeko xehian]), xehekeria (Larm (txea-), Zubiri), xeheki (Leiz), xeheria (Urte [Duv haur ttipiak]), xeherik (‘xeheki’: EtxZib [ditut kondaturen xeherik]), xehero (EtxZib [arima da orhoituren iraganez xehero]; cf. zeharo), xeheroki (Materre), xehetasun (Larg; ‘arraitasun’: Duv). Cf. abere xehe, azienda xehe, baba xehe, elur xehe, gatz xehe, harri xehe, herri xehe, jende xehe, orrazi xehe

Zehe-ren forma ttikigarria da, sabaikaritze adierazkorrarekin (cf. soil > xoil, etab.). Esanahiari dagokionez, ‘xehatu, zehatz’ adierarako, xehatu-ren ‘azaldu, aztertu’ ekar daiteke gogora: gauzaren bat haren parte txikietan banatu edo zatitzen denean, errazago aztertzen da, eta zehatzago; orobat xehakatu, xeheki, etab.

zeharo (~1800: Añib). ■ Hegoaldean aurkitzen da XIX. mende hasieratik. Badira zeero, ziaro eta ziero aldaerak ere (zeoro Gerrikogan). Bi adiera nagusi bereiz daitezke: ‘xeheki, zehazki’ (Gerriko zeoro eta argiro erakusten digu, Añib penitenzia zeero egitea) eta ‘osoki’ (Arana itzali gabetanik oraindik zearo… gerra, TxAgir zearo kixkaldurik).

zeharoko (Lizardi [zearoko etsia]), zeharotu (Arana [gauzak argitu ta zearoturik]).

► Osaeraz, elkartu-eratorrietako ze(h)a- dugu, -ro atzizkiarekin (cf. xehero). Esanahiari dagokionez, ‘xeheki’ ← ‘osoki’ bilakaera bat proposatu behar da, zerbait xeheki egiten denean kontuz eta erabat egiten delakoan.

zehatu (~1557: OihAtsot). ■ Hitz orokorra. Esanahi nagusiak: ‘jipoitu, jo’ (OihAtsot zeha ezak ona, hoba dakidik, zeha ezak gaxtoa, hont eztakidik, Leiz trufatzen ziraden harzaz eta zehatzen zutén, Harand barkua… tiraiñez zehatua), ‘xehatu, txikitu’ (hegoaldean bakarrik, Mikoletagandik hasita, zeatu, ze(e)tu, ziatu aldaerekin; Mburu ongi zeetua ta prestatua, ArreseB triskau, zetu ta birrindurik), ‘azaldu, xehakatu’ (Mburu geixeago gauzak zeetzen ta agertzen ditudala).

zehadoi (“le lieu, là, où les refusants trouvent les coups de bâton” OihAtsot; ‘zigor’: ArmanUsk [bethiereko saria edo zehadoia]), zehadura (Pouv), zehaldi (Pouv (zeha-aldi)), zehantza (Mburu), zehatzaile (‘zigortzaile’: EtxZib [zehatzaille arimen odolsuak]; “desmenuzador” Larm; ‘azaltzaile’: Azk; azken bi adiera hauetarako, ik. xehatzaile), zehatze (LavDot [zehatzeak edo punizioneak]).

► Osaeraz, ze(h)a- + -tu, cf. xehatu. Esanahiaren aldetik, ‘txikitu’-tik azaltzen da ‘jipoitu’; ‘azaldu, xehakatu’-rako, ik. goian xehe ‘zehatz’-i buruz esandakoa.

zehatz (~1800: Añib). ■ Mendebaldeko hitza, bereziki bizkaieraz erabilia. Ziatz eta zietz aldaerak ere badira. Izenondo moduan erabili izan da (‘xehe, xehatu’: Mogel kontu ze edo ziatza, JJMogel juizio ziatza) eta aditzondo moduan ere bai (‘xeheki’: Mogel kontuak atera ditugu ziatz, Añib artez ta zeatz konfesadurik; ‘zeharo’: Mogel jaiegunak osoro ta ziatz gordetia).

zehazki (Lizardi), zehaztapen (Orixe), zehaztasun (Mogel), zehaztatu (Mogel), zehaztu (Mogel).

► Ez dago erabat argi zein den hitzaren bigarren osagaia. Proposa daiteke -ats atzizkia dagoela hemen (cf. gorrats, berdats; ik. hats), pentsatuz erabat neutralizatu dela txistukaria lepokariaren alde, bizkaieraz arrunta den bezala. Aukera honen alde egon liteke osaeraz kide dirudien mehats, mehe-ren eratorria: honetan ere, bizk. aldaera mehatz da (cf. Mogel miats, halere). Ez da ahaztu behar, dena den, haren adibide ezagunetan ekialdekoa dela -ats atzizkia (Morf 291).

Eragozpen hori gainditu daiteke hatz ikusten badugu, atzizki gisa gramatikalizatuta: haren ‘arraza’ adieratik, agian ‘gisako, tankerako’ esanahi bat izan genezake, eta, horrela, ‘zehe tankerako’ litzateke, etimologikoki, zehatz. Alabaina, atzizki honen erabilera ez dago ongi deskribatua (cf. agian garratz, baratz; ik. Morf §34h).

zehume (seume ~1650: Pouv; sehame ~1650: Pouv; zehume 1745: Larm). ■ Ekialdeko hitza. Aldaerak dira, alde batetik, z-z hasten direnak: zehume (lap., bnaf.), zehame (Harr (lap.)); Pouv-en seume eta sehame hiztegigile honengan maiz gertatzen den txistukarien nahasketaren ondorioa bide dira. Beste aldetik, sabaikariz hasten direnak daude: xehume (bnaf.), xehüne (zub.), xemu (aezk.), xeun (lap.), xeme (erronk.) eta txeme (erronk.). Esanahia ‘arra, zehe’ da (Azk (zub.) xehunez handiago nüzü hori beno).

► Osaeraz, zeha- + -(g)une da, Mitxelenaren (1958c: 6-11) eta Lhanderen (s.v. xehume) arabera; *z-/xehaune-tik (cf. zub. xehüne), -u- bokalak eraginiko ezpainkaritzez azaltzen da -n- > -m- (cf. Luno > Lumo, zunhar > zumar, etab.; FHV 304, eta 9. oh.).

Gazt. zah. xeme ‘arra’ hitza euskal hitzaren eztabaidan sartu izan da: Azkuek (s.v. txeme), esaterako, gaztelaniak euskarari mailegatua dela dio, eta xe (< zehe) + me (< mehe) esplikatzen du erronk. (t)xeme. Ez dute mailegaketaren norabide hori onartzen Corominasek eta Pascualek (DCECH 3, 504b eta 505b, 4. oh., jeme; lat. sēmis ‘erdi, oin-erdiko neurri’-tik azaltzen du), eta xeme euskarak gaztelaniari hartutako hitza dela argudiatzen dute; zehume eta xehume moduko aldaerak azaltzeko, ordea, ezinezko diren bokal bikoizte eta hasperen antihiatikoak proposatu behar dituzte. Corominas eta Pascualen ideiak kritikatuta, Mitxelenak ez du ukatzen gaztelaniatik hartua izan daitekeenik erronk. xeme —hala balitz, zehume eta besteren familiatik bereiziko genuke—, baina nabarmentzen du *xeha(g)une-tik ere modu erregularrean azal daitekeela. Mitxelenak nabarmentzen duen aukera horretan, erronk. (t)xeme-k ez luke zerikusirik izango hitz erromantzearekin.

! zehar (1321: ArchSalvatI [Martin Peres Çearro]). ■ Hitz zabaldua. Ze(h)ar da forma erabiliena; zeihar forma iparraldean aurkitzen da (EtxZib-engan bi formak daude, zehar eta zeihar); zeiher Duvoisinek darabil.

Historikoki aditzondo moduan erabili da gehienbat (‘oker, gaizki’: OihAtsot minza bite guzaz zeihar eta bira gure behar, EtxZib zehar eta borondate gaixtorekin begiratu daroet; ‘trebeska, okerka’: Lazarg zear ifinten gorrea, EtxZib zeihar gorphutza erortzen da; ‘ez zuzenean, zeharka’: Mburu bein zuzen bein zear… egin zioten Jesusi zezaken tiro ta gaitz guzia); ‘barrena, gaindi’ adieran hego-mendebaldean aurkitzen da (Mogel kaleetati ziar igaroten, Beobide Olivetako mendia ziar, ArreseB Gamarran zear doian Zadorra). Izenondo bezala XVII. mendean ageri da, ‘oker, trebeskako’ esanahiarekin (EtxZib zeure arku / zeharra arrimatzen, ibid. berari zioten begi / zeharrez begiratzen, Oih ezta gupi’ ez zeihar, ez, / bana xuxen bizkarrez), nahiz geroagoko hiztegi batzuetan ere ageri eta XX. mendeko hizkuntza idatzian berriro erabiltzen hasten den. Izen bezala ere jaso izan da XVIII. mendeaz geroz, ‘albo, (mendi) saihets’ adieran gehienbat (ik. Erdi Arokoak).

□ Erdi Aroan, cf. halaber Iohan Peres de Çearreta (ArchLeqI 1382), Johan Martines de Çearra (ArchBilbI 1387), la esquina de Çearçelaya (ArchZest 1479), Çearsoroa (ArchDebaII 1483), etab. Adibide hatxedunak biziki urriak dira, cf. Pero Martines de Çeharra (ArchDurII 1487). Badirudi izen edo izenondo dela hitza izen hauetan. Erdi-mendebaldekoak dira aurkitu ditugun adibide guztiak.

Ez dago argi hitzarekin lotu behar den Ziortza izena, besteak beste haren osaera ez delako argia: Ziortzako bertako agiri bilduman, nagusi da Çenarruça aldaera (ColCenar 1353), eta bada Çenarruyça ere (behin 1398an, eta bost aldiz 1505eko agiri batean). Hala balitz, zehe-ren jatorrizko sudurkaria atxiki da Zenarrutza-n. Nolanahi ere den, erabat bestelako etimologietara eraman gaitzake izenaren lehen lekukotasunak, cf. domno Blasco de Cinaurriza (SMillán 1082).

zeharbide OihAtsot (oha zeiharbideaz, “par des sentiers écartés”); cf. EtxZib zeharreko bide; cf. camino de Çearbidea (ArchLeqIII 1502).

zeharrolaagorrolas, herrerías en seco y sin agua, a diferencia de las nuevas, que se llamaron zearrolas, herrerías de agua, herrerías de húmedo” Larm; cf. Juan Peres de Çeurrola (ArchMondIV 1475), Juan Peres de Çiurrola (ArchMondIV 1476), Juan Peres de Çiarrola (ArchMondV 1500).

zehar-adar (Azk/Izag (bizk., gip., bazt.)), zehar-alde (AgirAst [pintatu zuan ez aurkez aurke, baizik zear aldera begiratzen zuala]), zehar-belar (Azk/Izag (bizk., -bedar)), zehar-esan (Larm, Mirande), zehar-etzan (Txirrita [aztu zitzaion lanian, / … usandutako okelak janaz / beti ziar etzanian]), zehar-galdera (Mokoroa; termino gramatikal gisa, EGLU-n lehendabizikoz), zehar-haize (Larm, Etxaide), zeharka (Larm [zearka edo zuzenka]), zeharkatu (Larm (“ladear”), Lardiz [astoa bidetik zearkatu zan]), zeharkiro (Lizarg), zehar-lahar (Sanper (zearnar)), zeharraldatu (Azk (gip.)), zeharrean (AgirAst [mira ezazu… zure bizitza zutean eta zearrean]), zeharrera (EtxZib [bi eskuak gibelean / lothurik zeiharrera]), zeharretara (Añib [zearretara ez-eze, baita artezean eta aurreti bere]), zehartu (EtxZib [gal etzaitezten kontrako / bidera zeharturik]), zehar-zulo (Mogel [urreratu dedilla ziarzulora. Nua bidia edegitera urten biar daben zepa-gejari]; cf. Azk “agujero por donde sale la escoria del horno”).

Zehe-ren eratorria dela argudia daiteke, bigarren osagaia zein den argi ez badago ere; mehe/mehar bikotearen paralelo formalak laguntzen du zehe-rekiko lotura ezartzen. Bigarren osagairako, aukera bat da *bar ikustea hor, hastapeneko herskaria galduta (cf. ‘barrena, gaindi’ adiera, nahiz eta berantiarra dirudien); aditzondo erabilera litzateke jatorrizkoa. Zeihar aldaeran, geroago sortu da bokalerdia (cf. sahets > saihets; Lakarra 2009: 581).

Esanahiaren aldetik, honela egin liteke lotura: zehe ‘txiki, xehe’ baldin bada, pentsa daiteke zerbait trebeska edo okerka dagoena txikiagoa edo xeheagoa dela; bide baten kasuan, adibidez, laburragoa.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper