Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
lander (~1083: DocLeire [Fortun Landerra]). ■ Hitz zabaldua izana. Historikoki ‘pobre, behartsu’ esanahiarekin agertzen da (RS ondo egiok landerrari, Zalgiz erranak eder, eginak lander, Duv zu zare aberats eta… ni, berriz, has, buluz eta lander). Larramendik “ruin, vil, bajo, despreciable” eta “villano” esanahiekin ere biltzen du.
‘Arrotz’ esanahia horiek baino zaharragoa zatekeela uste du Mitxelenak (19733: 119), Gamónen aipua hizpide duela: “Landerbaso, llaman otro monte suyo confinante con los de la villa de Rentería que significa monte de extranjeros […] por injuria se les llama a los de San Sebastián aun en el día [hacia 1800] Landerrac y Cascoiac que quieren decir extranjeros y gascones”. Aipu horretan, landerrac ederki asko izan zitezkeen, gaskoien ondoan, landesak.
□ Erdi Aroan, Nafarroan baizik ez da dokumentatzen: cf. senior Fortun Simenes de Landerra (CartSerós ~1138; Aragoikoa da agiri bilduma); Artaxoan, Landerra, filius Dominicu Artaxona (DocArtaj 1156); Lizarra aldean, Andere Landerra (ColIrach 1164), domna Landerra (ColIrach 1233), corral de Landerrburu (ColIrach 1283), Pero Landerra de Chavarri (SJuan 1286), Lander Euçera (ColIrach 1339); mendebalderago, Ameskoa ibarretakoa dirudi Domingo Landerra (LibRub xiii. m.), eta, Urbasatik bestaldera, Burundako Domingo fijo de Landerra (MerMont 1350). Iruñetik hego-ekialdera, Untzitibar eta Ibargoiti ingurukoa da, itxuraz, et IIII kafizes de bon trigo de Lander gari en afueras (LibRub xiii. m.). Iparraldera, cf. Orti Landerco de Garayoa (ColRonces 1253), Aezkoan, eta Lander Erreca Beerecoa eta Lander Erreca Garaycoa (ColRonces 1284), Luzaiden; mendebalderago, dona Landerra (PobNav 1366) Narbarten. Nafarroa Beherean, cf. Izurako Menaut de landerreche (OnomNord 1386) eta l’ostau de landerrbide eta l’ostau de landerreche (OnomNord 1393).[1]
● landerbeso neurri mota bat da, Usurbilen dokumentatua: “altura de tres braçadas […] que es diez onze codos de los grandes codos, llamados landerbesoa” (AbelZab 1509).
landerki1 (“vilainement” Harr), landerki2 (“estropajo de paño burdo” Azk (lap.); cf. esanahi bereko landeski Azk (lap.)), landerretxe (‘txiro-etxe’: KIkBizk), landerbide (SMitx [noragabeko landerbidean / zetorren aldi batean]), landerreria (Larm (“esta lepra… llamaron landerreria, que significa enfermedad del forastero”); ‘txirotasun’: Duv, Otxol).
► Mailegutzat jo izan da. Okzit. landoro, landrin “holgazán” eta gazt. landrero “pordiosero que guarda su dinero en el landre” hitzen familiakotzat du Schuchardtek, eta, dioenez, ‘alderrai’ zatekeen haren jatorrizko esanahia (1957: 344-345). Erromantzezko hitz horiek guztiak landel ‘emazte gaizto’ hitz germanikoaren familian sartzen ditu Wartburgek (FEW 16, 443a-444a), eta erraz aurki daitezke aldaeren artean “vagabond” eta “misérable” adierak; cf. bereziki bearn. landèrou “paresseux” eta landurreyá “flâner, baguenauder”.
Alabaina, aldaera horien adieren hurbiltasuna gorabehera, forma horietatik ez da erraz azaltzen lander. Beharbada errazagoa litzateke abiatzea erromantzezko *lander ‘landetako biztanle’ batetik; landa-ren eratorria litzateke *lander hori. Arazoa da erromantzezko lander ez dagoela zuzenean dokumentatua esanahi horrekin;[2] cf. Wartburgek dakarren Frantzia ipar-mendebaldeko lãdye “habitant des landes” (FEW 5, 158b, *landa), baina bearnesezko lanè aldaerak (< *lander, itxuraz) ‘landa eremu’ esanahia du. Landés hitza erabiltzen da gaskoiz horretarako.
Hipotesi honetan, ez legoke arazo gaindiezinik esanahiaren aldetik, batez ere, Mitxelenaren usteari jarraikiz (ik. goian), hitzak ‘arrotz’ esanahi zahar bat baldin bazuen. Hots, lander-en jatorrizko esanahia ‘landetako’ litzateke, eta hortik ‘arrotz’; berez dokumentatua dugun ‘pobre, behartsu’ adierak azaltzeko, cf. bearn. lanusquet “homme des Landes” sarrerako esapidea: “Magre…, praube coum u Lanusquet” (LespyR s.v).[3] Esanahiari dagokionez, ‘beilari, pelegrin’ eta ‘pobre, behartsu’ adierak dituen erromes hitzaren kidetzat du Mitxelenak lander (op. cit.).