Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
agur (1567 b.l.: Eugenio de Salazar [agur xaona]; ik. behean Kolonen adibidea). ■ Hitz orokorra. Abur aldaera gip. eta gnaf. eremuan aurkitzen da xix. mende hasieratik.
Hitzaren lehen euskal lekukotasuna Eugenio de Salazar idazle madrildarraren gutun batekoa da: “Está la córte, allende de esto, llena de gentes extranjeras de diversas naciones; encontraréis por las calles unos que os saluden con: beso la mano de vuestra merced; otros os dicen: beso as maos a vosa mercé; otros: agur xaona orduan çagoçala; otros: bon giorno, mi ricommendo a la signoria vostra; otros: musieur, je me recommande à vostre bonne grace (…)” (1866: 2); ageri denez, agur xaona, ordu onean çagoçala zuzendu behar da.
Gisa berean azaltzen du IbargC-ek hitzaren antzinako erabilera: “en tiempo antiguo se encaminaba e dirigía por los inferiores solamente a sus superiores y parientes mayores […] en lugar de lo que agora se dice a los grandes señores: Beso pies y manos de V. señoría y Illma. y ansí esta palabra de agur, agur era tenida en mucha y muy gran veneración, grandeza y cortesía y tal que ninguna otra se le igualaba”.
Diosal egiteko hitza den aldetik, aurkitzean egiteko diosala da iparraldeko tradizioan, eta hegoaldean, berriz, bereiztean egitekoa ere bada (ahozko hizkuntzan horixe bakarrik da aspaldian: hobeki gorde da zentzu horretan Bizkaian, adio nagusi izan delarik oraintxe arte Gipuzkoan eta Nafarroan; xx. mendean Bizkaitik kanpora badirudi Arana Goiriren eta abertzaleen eraginez zabaldu zela atzera).
Testuetan, jakina, oso maiz ageri da Ama Birjinari esana; Aresoko xvi. mendeko otoitz batean erabiltzen da jad., eta Etxeparegandik hasita Abe Maria-k ere bere erabilera badu ere, Larramendik eta bere zenbait jarraitzailek (Añibarrok, esaterako) Agur Maria erabiltzearen alde hitz egiten dute (aitzitik, Peru Abarka-ko Maisu Juanentzat Agur Maria da “gauza barregarri ta berbeta zantarra”).[1] ‘Akabo, kito’ moduan ere oso erabilia da hegoaldean (adib. Lizarg Jangoikoas axolarik ezpada, agur!). IbargC-ren arabera, agur (eta bereziki agur, agur) handikiei bakarrik esaten zitzaien “antzina” (Etxabek, Pouvreauk eta beste gehiagok ere agur, jauna aipatzen dute).
Izen bezala, ‘diosal, adio’ esanahiarekin, oso erabilia da, bereziki hegoaldean; iparraldean gutxixeago, baina jad. Etxeberri Ziburukoagan aurkitzen da. ‘Gur, buru-makurtze, gorespen, jaurespen’ esanahiarekin ere oso erabilia da, bereziki iparraldean (ez Zuberoan) xvii. mendetik hasita (EtxZib behar den agurra eta errespetua… ekhartzeko, LavDot agur handi bat makhurturik egiten du).
◊ Euskarari mailegatu zion hitza gaztelaniak, Corominas eta Pascualen arabera (DCECH 1, 25a, abur), nahiz eta, azken buruan, latinean dakusan haren jatorria. Kristobal Kolonek 1500eko testu batean darabil (no mereçían el agur para con Dios y con el mundo), hitza bere marinel euskaldunei ikasita, ziur asko; gaztelaniazko lehen lekukotasun honek euskarazkoa ere aurreratzen du (Gil 1985). Corominasek eta Pascualek, bestela, 1669an dakarte gazt. agur-en lehen lekukotasuna, eta abur-ena 1794an (1757ra aurreratzen du CORDEk). Gaztelaniaren barrenekotzat jotzen dute agur > abur, eta ez dago eragozpenik pentsatzeko bi hizkuntzetan bilakaera bera gertatu zela modu independentean.
● agur egin ‘diosal/adio egin; gurtu’: Lazarg (saludatzen dot nik agur eginda); orok. xvii. mendeaz geroztik.
● agur eta erdi diosal: Azk (gnaf.); indargarria bide da eta erdi (cf. bereak eta bi).
● agurgarri Antia; bizk., gip. erabilia; atzizkiaren balio pasiboarekin.
● agur-magur ‘kilimusi’: Laf (agur-magur hainitzekin); elkarketa fonosinbolikoarekin.
● agurmaria otoitza: EtxZib (cf. Lizarg: “dió Aita Larramendik Agúr Maria erranbeardéla”); lexikalizatuta.
● agurreria ‘kilimusi’: Duv (agurreria ezin akhabatuzkoez); atzizki erromantzearekin, mespretxuzko balioarekin.
● agurztatu ‘agurtu’: EtxSar; -ztatu atzizk. konposatuarekin.
agur-egintegi (‘harrera-gela’: FedProp 1898), agur-egite (frBart), agur-emaile (‘gurtzaile, jauresle’: Lardiz), agur eragin (‘jauretsarazi’: Ubill), agur erran/esan (Harizm), agurka (‘gurtuz, goretsiz’: Harand; ‘diosal/adio eginez’: Mogel), agurkatu (‘agurtu’: FedProp 1898), agurkunde (‘diosal’: Herria 1958), agurmiren (‘agurmaria’: Enbeita), agur-nahi (Laphitz [hain agur nahia, hain laudorio gose]), agurño (Barb), agur on (‘diosal’: Mogel; ‘gurtze, jaurespen’: Lardiz), agurrera (‘gurtzeko era’: Ubill), agurtu (‘diosal/adio egin’: Larm, Egiat; ‘gurtu, jauretsi’: Hbarren), agurtza (‘gurtze, jaurespen’: Mburu; ‘arrosario’: AranaG), agurtzaile (‘diosal-egile’: Larm, Herria 1962; ‘gurtzaile’: EuskEsn).
► Maileguaren hipotesia landu da nagusiki: jatorria lat. augurium ‘zantzu, iragarpen’ litzateke azken buruan. Gavelen ustez (1935) hegoaldeko hizk. galo-erromantze antzinakoetatik harturikoa da; hizkuntza horietako agur, aür, augur eta argur aldaerak ematen ditu, ‘zantzu, iragarpen’ edo ‘patu, zori’ esanahiekin; ‘zori on’ esanahia hartu zukeen, eta horrek erraztuko zuen hitza diosal moduan erabiltzea euskaraz.
Hipotesi honi ohar bat egin dakioke: badirudi -g- herskaria duten a(u)gur formak kultismoak direla fr. eta okzit. zaharrean (xii.-xiv. m.), eta esanahiari dagokionez ere gordetzaileak dira: latinezko ‘zantzu, iragarpen’ adiera dute, ez ‘destinu, zori’ erromantzezkoagoa (FEW 25, 897a, augŭrium; orobat katalanez, DECat 1, 759b, benaurat).[2] Hitzak -g- jatorrizkoa duen neurrian, ez da zailtasun gaindiezina, euskarak hitza artean -g-duna zenean mailegatu zuela onartuta; bestela ere, fenomeno ezaguna da -g- tartekatzea euskararen barrenean (cf. mailegu < errom. manlleu, negu < errom. neu). Esanahiaren bilakaerak, ordea, euskararen barrenekoa behar luke, hizk. galo-erromantzeetan ez baita halakorik.
Beste aukera bat da euskararen barrenean gur eta gurtu-rekin lotzea (eta are makur, uzkur eta abarrekin); Bährek (1935: 8) lotura hori aipatzen du, beste aukera batzuen artean. Esanahiaren aldetik gur eta gurtu oso gertu daude agur-etik: denetan daude ‘diosal’, ‘gur’, ‘gurtze’, ‘buru-makurtze’, ‘goreste’… esanahiak; cf. LavDot-en agur handi bat makhurturik egiten du, non agur eta makhur uztarturik dauden, eta Lazarg konbento guztia jeneralmente / saludatzen dot nik agur eginda, non agur eginda ‘buru-makurtze/erreberentzia bat eginez’ baizik ezin den izan.[3] Arazoak formalak dira abiaburu moduan gur hartzen duen hipotesi honetan: hastapeneko a- azalpen jakinik gabe geratzen da eta galdetu daiteke zergatik ez den **akurtu, makur-en bezala. Horretaz gain, zaharragoa da agur egin esapidea, agurtu aditza baino, eta argi geratzen da horrela izena zela hitza jatorrian; maileguaren hipotesiaren alde egin lezake honek.