Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

eho. Honen azpiko sarrera-buru nagusiak bost sarrera-buru nagusitan sailkatu dira, eho, irin, ehun, ero eta eraile. Eho-ren azpisarrera modura, berriz, ehe, ehoki, eihera eta ile daude; ondotik irin dago, irizpide alfabetikoaren gainetik arrazoi etimologikoak jarrita, eta horren azpisarrera modura birrin, birrindu eta birringatu daude; ehun-en azpisarrera modura, ehun2 dago; ero-ren azpisarrera modura, ero2, haragi eta aratuste daude; eraile-ren azpisarrera modura, erail dago.

Familia honetako sarrera-buru nagusiak eta azpisarrerak arazo nabarmenik gabe lotzen dira. Eragozpen larrienak ile-rekin eta haragi-rekin ditugu: ile-ren kasuan atzizkiarekin dugu arazoa, egiletasuna adierazten baitu, berez, -le atzizkiak; haragi-ren kasun, berriz, balizko asimilazio bokalikoek iluntzen dute lotura. Besterik da *non erroaren bidetik familia honetara bil litekeen joan-en auzia; kasu honetan, formazko zein esanahizko ziurgabetasunak medio, erabaki dugu sarrera bereizi batean ematea.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

eho (~1527: Zalgiz; ik. ehule, s.v. ehun2, eta eihera). ■ Hitz orokorra. E(h)o-z gainera, badira ego, igo eta io aldaerak hegoaldean, eta eio Bizkaian eta Erronkarin bederen. E(h)aite aditz-izena Landucci, Leizarraga, Axular, Oihenart, Intxauspe eta J. Etxeparegan aurkitzen da; gainerakoetan e(h)otze, etab.

Bi esanahi nagusi ditu: batetik, ‘xehatu, irindu’ (gehi ‘hautsi, birrindu’ [Haranb bihotza eho, Udarregi ezur guziak ego], ‘digeritu, hausnartu’ [Leiz begiratzen zituen gauza hauk guziak, bere bihotzean ehaiten zituela, Pouv ian nahi duzun guzia eho], ‘jo’ [Oih bihotzak zautan-kal ehaiten]…), eta bestetik, ‘ehundu’ (Leiz iostura gabe… ehoa, Ax ehaiten den ehuna, AgirAst sarea… eotzen).

ehaile ekialdeko hitza, batez ere lehen adieran erabilia; ‘ehule’: Pouv, Duv; ‘eiherazain’: Pouv (ehoile), Larrasket; cf. ehule, s.v. ehun2.

ehoaldu ‘eho(arazi); ehundu’; hapaxa: Oih; ez dago garbi zer den -aldu; agian galdu, bere jatorrizko esanahiarekin? Ik. han.

ehaite (‘digestio’: Intxpe [(gatzak) ehaitia hanitx lagüntzen]), ehoaldi (Larm (eotaldi), Zubiri [ze zigorrada, ze eho-aldia]), ehodura (Pouv, Duv [oihal hunen ehodura tinkoegia da]), ehoera (Larm, Izt [sasi andien… eoera miraritsua]), ehokin (‘ehun’: Duv [beren ehokina ez dute soineko izanen]), ehotarri (‘eihera-harri’: Larm, Izt).

► Aditz zaharretako e- osagaia bereizi behar da. Hitzaren bigarren osagaia *non erroa bide da, bokalarteko -n- > -h- bilakaerarekin (cf. ahate < lat. anate; FHV 300); jatorrizko sudurkariaren alde egiten du zub. ́hün ‘oihal’ eta ͂́le-ren e- sudurkaria izateak (Larrasket s.v.), nahiz eta eho-n bertan bokal sudurkariaren aztarnarik ez izan.

Mitxelenak ohartarazten du n- hasieradun euskal hitz zaharrak ez direla ugariak (FHV 310), baina hori ez da *non erroa berreraikitzeko eragozpena: maiz agertzen da n- berreraikitako formetan, batez ere monosilaboetan (cf. *o-nol, *a-nal), eta, era berean, ohartarazi behar da hasieran h- lukeen erro bakarra litzatekeela e- aurrizkidun aditzen artean, ez *non, baizik *hon erroaren bidetik joko bagenu (esanahiaren aldetik ere ezagutzen dugun hon ‘on’ ez da inondik ere egokia).

Amaierako -o azaltzeko, cf. igan/igo, erasan/eraso… bikoteak; horiek aintzat hartuta, jatorrizko *e-nan batean pentsa liteke, baina ehun ‘oihal’-ek hitzarekin zerikusia duela onarturik, ez dirudi aukera hori egiantzekoa denik.

Ehun bera aintzat hartuta, galdetu daiteke *nun ote zen jatorrizko erroa, ez *non; baina ehaite aditz-izena honen aurka dago, erroan -u- bokala duten aditzek ez baitute -ai- aditz-izenean (cf. errun, edun, irun). Hortaz, *non erroaren aukerak dirudi egiantzekoena. Ehun orokorra esplikatzeko, ohar bat egin beharra dago: euskara historikoan ez da orokorra, baizik-eta dialektala, sudurkariaren aurreko -o- > -u- bilakaera (cf. zub. gizun; FHV 54-56), alabaina, erro honen kasuan, esanguratsua da aurretik bigarren sudurkari bat izatea, eta horrek erraztu du orokorra izatea aldaketa. Bestalde, jatorrizko -o- bokaldun erroaren alde, cf. Pouv ehondegi; ik. ehun2.

Erronk. eio aldaeran -i- epentetikoa eta berankorra da, besterik gabe (cf. leiho > erronk. léxo); erronk. hala behar du, bestela **exo izan beharko baikenuke (FHV 175-176); orobat ehe-ren eiatondo eratorrian. Familiakotzat dugun ehun ‘oihal’ hitzean ez dago -i- epentetikorik. Eihe (eta eihera eratorri zaharra) azaltzeko, cf. zeihar < zehar; ik. eihera.

Hitzaren esanahi nagusien arteko lotura argitzeko, aipagarriak dira jatorri germanikoko *brekan ‘apurtu’ hitzaren (FEW 15/1, 265a-270b, *brekan) ondorengo galo- eta ibero-erromantzeek dituzten adiera eta erabilerak: fr. broyer-ek ‘xehatu, apurtu’ du esanahi nagusi moduan, jatorrizko hitz germanikoaren antzera; Borgoinako rebreyer “ruminer” (FEW 15/1, 266b, *brekan, 1) erabil daiteke eusk. ‘hausnartu’-ren paralelo moduan. Ehe-ren esanahia bearn. bregar “frotter le linge sale avant de le rincer” (FEW 15/1, 265b, *brekan, 1) hitzarenaren bete-beteko kidea da; funtsean, ‘marruskatu, igurtzi’ adieratik azal daiteke. Beste adiera nagusiari dagokionez, eusk. ‘ehundu’ adierara hurbil daitezke fr. broyer edo okzit. zah. bargar “briser la tige du chanvre pour détacher la chènevotte de la filasse” (FEW 15/1, 267a, *brekan, 2 a α); oihalgintzarekin estu lotua dagoen ekintza hau kalamuarekin zein lihoarekin egin ohi zen; cf. bereziki bearn. bargà “teiller le lin; avec la bargue (maque)” (Palay s.v.), eta kat. bregar “batre una fibra vegetal” (DECat 2, 211a).

ehe (~1557: OihAtsot). ■ Ipar-ekialdeko hitza. Luzaiden eihe jaso izan da. ‘Bokata, lixiba’ da esanahi nagusia (OihAtsot Ioanetak… salda ehez, Belap eztaite batheia arrosa hurez, saldaz, ehez).

eheondo (‘lixiba’: Azk (zar., eondo); eiatondo Azk (gnaf., erronk.)).

► Amaierako -e atzeranzko osaeraz azal daiteke (cf. epai-epe, nekatuneke agian, etab.), nahiz eta kasu honetan ez dugun **ehatu-rik.

ehoki. ■ Etxeparegan aurkitzen da: ene arima eta bihotza iosi dira hareki, / haren irudi ederrori begietan ehoki.

► Lafonek egoki-ren aldaeratzat jo zuen, eta Azkuek, aldiz, eduki-ren paretsuko partizipiotzat; egokiago dirudi eho + -ki dela pentsatzea: bigarren osagaia “-ki gerundioa” izan liteke (cf. izaki, etab.), baina ez da baztertzekoa jatorri bereko baina partizipioetako -ki izatea (eduki edo ebaki-k duten berbera: *eho-n eta *eho-ki-ri buruz, ik. ehun2; zentzuaren aldetik, ‘irudia begietan ehoki da/zait’ litzateke; ustezko ehoki partizipio horren balio zehatza argitzeko dago, baina, nolanahi ere, ez legoke eragozpenik ‘ehundu, taxutu’ izan litekeela uste izateko).

eihera (1150: ColIrach [Erret Ihera Guiuelea]). ■ Erdi Aroaz geroztik aurkitzen diren leku-izenen ondoren, testuetan XVI. mendean hasten da erabiltzen (Zalgiz, OihAtsot; cf. Leiz, EtxZib, Ax, INabig errota). Testuetan, eihera-ren hurrena, eihara eta ihara dira erabilienak. Badirudi ekialdean gorde dela hobekienik (Leizarragak errota-ren Zuberoako baliokidetzat ematen du eihera; mendebalderago errota eta bolu maileguak gailentzen dira balio berarekin). Erdialdeko leku-izen eta deituretako zenbait formak (i(g)era, igara, eiara) hitzaren antzinako hedadura zabalagoaren berri ematen digute; ik. Erdi Arokoak.

Hiztegigile batzuen arabera (Duv, Azk, Larrasket…), urdailaz eta bihotz pilpiradunaz ere esaten da.

□ Erdi Aroko lekukotasunen artean ugarienak ekialdekoak dira: cf., besteak beste, laureiereta (SeoPamp 1174) Nafarroan, Eyhera Zaharra (OnomNord 1267) Lapurdin,[1] Aner d’eyheramendy (OnomNord 1327) Zuberoan eta Eyerartea (CenBNav ~1350) Nafarroa Beherean. Gipuzkoan ere hitzaren lekukoak aurki daitezke: cf. Johan Martin de Hiherateguy (ArchTolI 1349), Johan Martinez d’Ihierategui (PrebSS 1379), Iohan Peres de Yerategui (ArchDebaI 1390) etab. Bizkaian eta Araban, ordea, ez dugu adibide garbi bakar bat ere aurkitu —zalantzazkoa da Ereihehi (SMillán 871)—: esanguratsua izan liteke mendebaldeko datu hau, hain zuzen ere mendebaldekoa baita bolu mailegua, errota ia orokorrarekin batera eihera jatorrizkoaren tokia hartu zuena.

eihera-errota (‘eihera-harri’: Azk (zub.)), eihera-harri (Harrt, Larg; cf. ehotarri), eiheramen (‘eiheran ehotzekoa’: Artxu, GureH 1929), eiherazain (Artxu, Laphitz; eiherazaintsa Harr, Larrasket; jat. errom. -sa atzizkiarekin). Cf. haize-eihera, paper-eihera, ur-eihera

► Hitza eho ‘xehatu, irindu’ aditzaren eratorria da, eta -era atzizkia duela esan izan da (Uhlenbeck 1932: 1, Mitxelena 19733: 100), baina ez dago argi atzizkiaren funtzioa zein den: aditzei lotzen zaiela aipatzen du Azkuek (Morf §12, §118, §153; cf. egoera, sarrera, igoera, etab.), eta badirudi, izatekotan, mota honetakoa behar duela eihera-koak ere; horrenbestez, pentsatzekoa da ‘ehotzeko ekintza’ adieraztetik ‘ehotzeko toki’ adieraztera igaro zela, besterik gabe.

Orobat ez dago argi, jatorrizko *eho-era batetik abiatuta, zein liratekeen eihera formara bitarteko urratsen xehetasunak (cf. igo + -era > igoera osaeraren gardentasuna eta modernotasuna). Hasperenaren aurreko -i- bokalerdia azaltzeko, cf. leihor, saihets, zeihar < lehor, sahets, zehar; aipagarria da, hala ere, bere antzinatasuna eta orokortasuna, -i- gabekoa baita haren jatorri den eho aditzaren aldaera zaharra; ik. eho.

Jatorrizko eihera formatik azaldu behar dira eihara, ihara, igara, etab., bigarren silabako bokalaren asimilazioaren (e-a > a-a) bitartez, hastapeneko diptongoaren soiltze eta bokalarteko belarraren gehiketaz.

! ile (ule ~1496: RS <h->; ile ~1527: Zalgiz). ■ Hitz orokorra (ik. halere bilo). Aldaerak dira il(l)(h)e (arab., gip., gnaf., bazt., lap., bnaf., zar., erronk., zub.), ule (arab., bizk.), ulle (bizk.; Mikol), ula (OñatEsk) eta e(i)lle (gnaf., aezk.). Zub. eta bnaf. hasperena (-lh-) dago. Pertsonarenaz nahiz animalia batzuenaz esana aurkitzen da, besteak beste (RS ule luzea ta zenzun txaburra, Zalgiz ardia ahuntzari ile eske, Leiz eskarlatan tintatu ilerekin, Ax buruan ille duzun baiño bekhatu gehiago).

ilai EtxZib (lurrera erortzen orraztatu illaia); jatorri erromantzeko -aje egon daiteke atzizkiaren oinarrian, cf. ilaje; bestela, ilain-en aldaera izan liteke, besterik gabe, cf. zugai.

ilain “cabellera” Azk (lap.); ila- + gain? Cf. uhain; zub. ílhañ azaltzeko ilhe + -añ dakar Larrasketek (s.v.), baina -añ atzizkia ez dago oso dokumentatua, Mitxelenak nabarmendu bezala (1956a: 317).

ile-barban “bozo” Gorosurreta/Azk (bazt., lap.); jatorri erromantzekoa da barban, baina hizk. horietan ez dugu aurkitu -n duen formarik (FEW 1, 243b-247b, barba).

ilede “cabellera”Azk (Harand-engandik jaso duela dio); badirudi iledi-ren aldaera dela, iledia mugatutik berranalizatua, edo, agian hobeto, ile + hede.

iledi “pelamesa, mucho pelo” Larm; -di atzizkiaren erabilera ez tradiziozkorako, ik. anaidi.

ile-malta “madeja de lana” illamalta Azk (erronk.); “nubarrones lluviosos” Azk (erronk.); cf. erronk. malta ‘pila’, gazt. mata ‘lahar’-etik agian, nahiz ez dagoen argi nola sortu den -l-; irudizko erabileraz ‘euri-laino’, artilearen itxura hartuta hodeiei.

ile-mamo “madeja de lana” Azk (zar.); “nubarrones lluviosos” Azk (zar.); ez dago argi zein hitz den bigarren osagaiko mamo.

ile-munjaro “couverture de laine” i.-mundjaro Lhande (zub.); mailegua dirudi bigarren parteak, baina ez dugu haren jatorri zehatzik aurkitu, cf. munjau, munjera, munjarro aldaerak.

gezur-ile (“peluca, pelo postizo” guzurrule Azk (bizk.)), ilagende (“ganado vacuno de cerda, cabrío, caballar” Bonap/Azk (zar.; ilagente erronk.); ilhekente Azk (bnaf.)), ilagin (‘artilea lantzen duena’: ilhagin Oih), ilaje (ulaje, uleje Izag (bizk.); ik. ilai), ilari (‘ile-hari’: Land), ilas (‘buru-hutsean’: ilhas Artxu; cf. buruhas), ilasi (‘ile-tiraka borrokatu’: ilhasi Azk/Lhande (zub.)), ilazi (‘artilea kardatu’: OihAtsot), ilauts (‘ilearentzako hauts’: ilhauts Birjin), ilea hazteko (‘zain, tendoi’ illea azitzeko Goik (gip.); ulia azteko TEtxeb (bizk.); azalpen hau ematen du Goikoetxeak “tendón cervical. Se le atribuye dicha propiedad”), ile-adar (“trenza de pelo” ule- Azk (bizk.)), ilea egin (“halagar, adular” ulea e. Azk (bizk.); cf. ilea leundu), ile-alde (Laphitz [eztiki jokhatzen zitzaion, larderia gaxtorik gabe, ile alde ahal bezenbat]; ile-aldera Duv [gizona (hartarik zerbait atheratzekotz) ile aldera ferekatu behar dela]), ilea leundu (“halagar o adular a alguien” Azk (gip., gnaf.; ulea bizk.); cf. ilea egin), ilean igurtzi (“halagar, adular” ulean i. Azk (bizk.)), ile-apaintzaile (Urte), ile-arre (“la oveja de lana gris” ule- Izag (bizk.)), ile berri (“laine menue qui pousse sous la laine longue et plus grossière” ilaberri Harr; cf. ilepe), ileberritu (Azk (lap.)), ile-biko (“la (lana) que se esquila en otoño” Izag (bizk.)), ile-bizar (“bozo” Azk (erronk.)), iledun (‘ilea duena’: Urte; ‘artile-erosle’: uledun Izag (bizk.)), ile-ebakitze (Ubill [ille-bakitzea edo ordendu behar duanari buruan egiten zaion koroa]), ile-edertu (BMogel), ile-erara (“a pelo” Azk (gip.; ule-e. bizk.)), ile-erortze (“alopecia” illerortze Urte), ile-ertz (“raya que se hace con el peine en la cabeza” ulertz Azk/Izag (bizk.; + uleertz)), ilegabe (Ax [motz, soil, garbal, karsoil eta ille gabe]), ilegabetasun (Urte), ilegabetu (Urte), ile-gauza (Izt [bi motxaldietan amairu arroba ille gauza gitxi gora bera kenduko ere diozka]), ile-gorri (“pelirubio” Larm), ile-gurutze (“remolino de pelo” Aspiroz (gnaf.)), ile-hari (“laine filée” Duv; cf. ilari), ile-harilko (“ovillo de lana” ille-ailliko Azk (zar., erronk.)), ile-hori (FedProp 1906), ile-igurtzi (BMogel [txakurtxoari egiten ziozkan palagu ta ille igortziak]), ile-ilean (“cabalmente” ulle-ullean Añib (bizk.)), ile-izar (Duv [idiek eta behiek badute… buztanaren azpiko-aldean ile-izarra deitzen den seinale bat]), ile-izpi (“brin de poil” Pouv), ile izur (ille ixur Urte), ile-izurtzaile (ille ixurtzaille Urte), ile joan (‘soilune’ ulefuan Izag (bizk.)), ile-kapa (ulekapa Izag (bizk.)), ileketa (‘ile eske’: Arbelb), ileki (“cincinalis” (landarea) Urte; ‘artilezko gauza’: Duv), ile-kontra (Larm), ile-kopet (ule- ArreseB), ile-korda (Azk (bazt.)), ile latz (‘iztupa’: Harand [illelatzezko athorrak]), ile-leun (“peliblando” uleleun Larm; “animales domésticos bien criados” ule-legun TEtxeb (bizk.)), ile-luma (“duvet” Hbarren), ile-ments (Artxu), ile-mordoxka (“trenza de pelo” ule-mordoxka Azk (bizk.)), ile-motots (“trenza de pelo” Azk (gnaf.)), ile-mozkin (“barbier” Pouv), ile-mozte (TxAgir), ile-murri (“calvo” Azk (gip.)), ile-ondo (Mburu [ikaraz arrotzen ziran haren buruko ille-ondoak]), ilenabartu (‘ilea erdi-urdindu’: ulenabartu Izag (bizk.)), ile oratu (“pelo postizo” ule o. Azk (bizk.)), ile-orratz (Barbier), ilepe (“laine menue qui pousse sous la laine longue et plus grossière” Harr; cf. ileberri), ile-pitz (“bozo” Azk/Lhande (bnaf.)), ile-plantxa (“couverture de laine” ilhe- Lhande/Larrasket (zub.)), ilera (‘gustura’: Azk (bizk.: neure ulera nagonean)), ile-sapa (‘txima’: ule- Azk/Holmer (bizk.)), ileski (“cuerda o conta para el pelo” uleski Arak), ile-tira (Añib [bizar ta buruko ulle-tiriak]), ile-tiraka (adond. Mogel [negarrez, ille tiraka]; iz. Mogel [orduban dira negarrak… orduban ule tirakak]), ile-tirakada (EAzk), ile-trentza (ule trenza Mogel), iletsu (ulatsu Land), ile-txima (u.-txima TEtxeb (bizk.)), ile-txirikorda (Azk (gip.)), ile-txorro (“cañón de pelo” ule txorru Azk (bizk.)), ile-txorta (ule-tx. Azk (bizk.)), ile-hutsean (‘buru hutsean’: Arana), ilez (‘a gusto’ ulez Azk (bizk.)), ilezale (‘lanero’ Larm), ile-zama (“toison” Artxu), ile-zamar (“chevelures épaisses, incultes” Harr), ilez erara (“a pelo” ulez erara Azk (bizk.)), ilezko (Voltoire), ilez kontra (ulez kontra Azk (bizk.)), ile-zuritu (Hbarren). Cf. artile, betile.

► Aldaera guztiak azal ditzake *eule protoformak, eutzi-tik azaltzen diren bezala utzi, etzi, itzi, eitzi ‘laga’ aldaerak (< *edutzi), edo *eurten-etik azaldu ditugun bezala irten, urten, erten aldaerak (< *egorten). Protoforma horretan, -le atzizkia bereiz daiteke, eta, *eu-le zatituta, lehen partean eho ‘ehundu’ (< *ehon < *enon) aditza dagoela proposa daiteke; bokalismoari dagokionez, gogoratu beharra da *enon > ehun proposatua dugula (ik. goian), hain zuzen bokala bi sudurkariren artean geratzen zelako. Egile atzizkia izan ohi da -le (edale, emaile, egile, etab.), baina hemen beste balio bat behar du izan, hitzaren esanahi etimologikoa ezin baita izan ‘ehotzen duena’ (cf. ehaile eta ehule); ‘ehotzeko erabiltzen dena’ moduko esanahi etimologikoa bilatzen baitugu, beste balioren bat beharko zuen -le honek, eta, egiletasunaz bestelako balioetarako, cf. agian bele. Bokalarteko -l- > -r- ez gertatua (hots, ehule > **eure) errazago ulertzen da *eũle > *eunle > *eule moduko bilakaera batetik, zeinetan -nl- taldea dugun (ik. bele).

Mitxelenak nabarmentzen du ez dela VlV > VrV gertatu (FHV 320), eta honek jatorrizko kontsonante bortitz batean pentsarazten du; ohar bedi, dena den, gure hipotesian atzizkiaren parte dela albokaria, eta morfema muga egoteak azaldu dezakeela hori. Bestalde, ilhe-ren gisako aldaeretan, albokariaren ondotik sortua izan daiteke hasperena (cf. sorho, solhas, Mitxelena 1951a: 548, 1957b: 144, 48. oh.), baina ez da baztertu behar ehule-ren hasperen lekualdatua izatea, *ehuLe > *heule > *eulhe > *eule / *eilhe > ilhe/elle.

Aldaeretan, elle-tik azaltzen du Mitxelenak aezk. eile, despalatalizazioz (FHV 70, 196, 200); nolanahi ere, elle aldaerak *eile jatorrizko bat eskatzen du, diptongoaren *eule > *eile bilakaerarekin azaltzen dena. Baliteke ulle-ren sabaikaria ille-ren eraginarengatik azaldu behar izatea; ula-ren bokalerako, cf. labe/laba, lore/lora (FHV 128).

irin (urun 1484: DecrVit [renta del Urudiru]; irun 1484: DecrVit [Yrundiru]; irin ~1557: OihAtsot). ■ Hitz orokorra. Aldaerak dira irin (arab., bizk., gip., gnaf., lap., bnaf., aezk., zar., erronk., zub.), in (zub.) eta urun (arab., bizk.). Land-ek irin eta urun dakartza.

Esanahi ohikoaz gainera (RS hurunik eztan etsea, ezin lizate asea, OihAtsot amak irin balu, opil balaidi, Leiz (altxagarria) hirur neurri irinen barnean gorde ukhan baitu, Isasti gure zaiok iriñ eske), baditu honako hauek ere: ‘apaintzeko hauts’ (Pouv; Barbier (neskatxak) beren irin eta mirailak eskuan), ‘lore hauts’ (Iturr lorearen gañean dagoan iriña), ‘zerrauts’ (Harr), ‘larru azalean egiten den hautsa’ (Harr), ‘fruituen azaleko hautsa’ (Harr).

□ Lehen lekukotasuneko Urudiru Gasteiz inguruetako zerga baten izena da, eta urundiru zuzendu behar da: forma honetan ageri da etengabe (1507tik aurrera), irundiru aldaerarekin batera. XV. mendetik XVIII. mendera arterainoko adibideen zerrenda luzerako, ik. Martín Latorre (1997: 350-355); urrundiru, dirundiru eta oro-diru aldaera desitxuratuak ere jasotzen dira. Zergaren izenaren nondik norakoa azaltzen du Díaz de Duranak (1998), 1513ko epai bateko testu zatiak gogora ekarrita: “vocablo de urundiru que queryan desir dinero de harina”, “…que la palabra urundiru es vascuençe e que en castellano quiere dezir dinero de arina porque urun quiere dezir arina e diru quiere dezir dinero e que todo junto quiere dezir dinero de arina e que lo sabe porque este testigo es vascongado e sabe tambien romançe castellano e porque asy es publico e notorio entre vascongados…”. Behartuak ziren laborariak irina Gasteizera pisatzera eramatera, eta horren ordezko gisa sortu zen zerga: “los labradores eran obligados a llevar la harina a pesar a la dicha çibdad de Bitoria […] e que por que los dichos labradores non quisieran yr a pesar la dicha harina que por este respeto les avian puesto e hechado la dicha imposiçion e tributo”.

Beste aukera zenbait ere aztertu izan dira zergaren izenaren esanahia argitzeko, hala nola ‘udal-zerga’, pentsatuz hiri-ren aldaera zela irun (Apraiz 1929),[2] eta horri eusten dio Arestik (Otazu 1974: 248, 4. oh.), irun, hiru eta irin hitzen aukerak baztertuta.

irinbonba ‘gariz ereina’: Const; metonimiaz dugu hemen irin ‘gari’, ik. orobatsu ogi ‘gari’; bigarren osagairako, bearn. embobe ‘erein, ereite lanak egin’ aipatzen du Lhandek (s.v. irinbonba), eta badirudi lehen silabakoaren oihartzunez sorturiko sudurkari batean pentsatu behar dela, *embomba edo, -bonba azaltzeko.

irin-onedeki “soma, harina segunda” -onideki Larm; ‘kalitate apaleko irin’, onena kendua duena.

irin-aska (Harr; urun- Izag (bizk.)), irin-bahe (-bai Izag (gip.)), irin bereko (‘antzeko’: Mirande), irinbonbatu (“emblaver” Lhande (zub.)), irindatu (‘hautseztatu’: Harrt), irindegi (irintegi Larm, Azk (zub.); irindegi Duv; uruntegi Añib (bizk.); irintei Salab; irindei CEEN/Izeta/Garate (bazt., aezk.)), irindu (‘xehatu, eho’: Arak (gip.), AgirAst; ‘irineztatu, hautseztatu’: Arak (gip.), TxAgir [illeak beltzitzen, arpegiak irintzen]; ‘apurtu’: urundu JJMogel; ‘lirindu’: JEtxep [oraino irintzeko dagon edozoin udare pherderi]), irindun (EAEL (lap.)), irineralki (“varillas de cerner” Larm, Añ, Azk (gip.); urun-eralgi Añ, Azk (bizk.); irinalki Azk (gip.)), irin-errauts (Azk (bnaf., zar., erronk.)), irineztatu (Larm, Duv, Azk (lap.)), iringela (Larm, Azk (gip.); urungela Azk (bizk.)), iringile (Izt [lau errota iringille]), irin-hondaki (-ondoki Larm), irinkara (‘irin antzeko’: Duv), irinkari (“porteur de farine” Hbarren), irinki (JEtxep [esneaz bertzalde irinki zerbait har dezake]), irin-kondar (“soma, harina segunda” Larm, Añib (gip.); urun- Añib (bizk.)), irin larri (Urte), irin-lili (Intxpe), irin-lore (-flore Leiz; -lore Harand), irin-hondar (Añib), irin-pasatzeko (‘irineralki’: Hbarren), irin-tornu (CEEN 1970 (aezk.)), irintsu (Duv, Harr, Larrasket/EAEL (gnaf., bnaf., zub.)), irintto (Duv), irintxa (“(fruta) manida, pasada de madura” Azk (bnaf.)), irintxatu (Azk (bnaf.)), irin-xelo (‘irina ateratzen den hodia’: inxelúa Giese (zub.)), irin-zaku (urun- Mogel), irin-zapi (“cernedero” Larm), irin-zorro (urun- Mogel). Ik. arto-irin, betirin, erresirin, ertirin, garagar-irin, gari-irin, olo-irin, zuhirin

Irin eta urun aldaera nagusiak azaltzeko, eu- duen protoforma batetik abiatzea da aukerarik behinena (cf. ile/ule, irten/urten, etab.). Ehun-en forma arazle batetik abia gintezke, cf. *eranon (ik. ero1); *eurun-era iristeko, *eranon > *eranun > *enarun > *eharun > *ehurun > *eurun moduko bilakaera bat proposa liteke, edo, agian, *eranoni partizipiodunetik abia gintezke (> … > *euruin), bokalismoa hobeki azaltzeko (cf. zahi, partizipioa berau ere). Lehen urratserako, -non > -nun, cf. ehun; metatesia gertatu da bigarren urratsean; hirugarrenean bokalarteko sudurkariak hasperena eman du, gerora batere aztarnarik utzi gabe (beharbada, elkartuetan maiz agertzen delako, cf. betirin, arto-irin, galirin, etab.); bokalen asimilazioz dugu *eurun. Forma honetatik, *eirun > irun > irin bilakaerarekin azaltzen da irin, bokalen asimilazioz, eta diptongoaren bakuntzez urun. Mitxelenak ere, xehetasunik argitu gabe, silaba batetik edo bestetik abiaturiko asimilazioa proposatzen du aldaerak azaltzeko (FHV 80-81); horrela *urin edo *irun formalizatzen du Traskek (s.v. irin). Alabaina, guk ere *irun-etik asimilazioz irin azaltzen badugu ere, ez dugu asimilazioa ikusten urun aldaerarako, diptongoaren bakuntzea baizik.

Esanahiaren aldetik, ehun-ekin lotu dugun eho eta haren ‘irindu’ adiera kontuan hartuta, ‘ehoarazia’ edo litzateke etimologikoki, eta hedaduraz hartu du beste adiera guztien oinarrian dagoen ‘hauts’.

Ez da onargarria jatorri lat.-erromantzea proposatzen duen hipotesia, lat. farina-tik (bibliografiarako, ik. AgudTov s.v. irin): ez ditu euskal aldaerak azaltzen, mailegu zinez zaharra balitz **baria edo espero zitekeen, -a itsatsiaren aztarnaren bat izan beharko genuke, mailegu modernoagoa balitz agian aldaera hasperendunen bat espero zitekeen (*barina > *ariha > **haria edo, cf. harea), etab. (ik. FHV, ibid.).

birrin (~1800: Mogel (birrindu)). ■ Erdi-mendebaldeko hitza (bizk., gip.). Aldaerak dira birrin (bizk.) eta mirrin (bizk., gip.). Esanahiak dira ‘zahi’ (Azk/TEtxeb), ‘irin xehe’ (SMartin (bizk.)), ‘ogi-apur’ (Azk (bizk., gip.) mirrin; EuskEsn 1928 ogi birrin bat egiten eban lurrera) eta ‘xehatutako gauza’ (Olab (txekor errea) birrin biurtzeraño txetu, Elexp (bizk.) arta-birriñ puxkat, baba-birriña).

birrintsu (Azk (bizk.)).

► Osaeraz, bir- + *eurun. Azkuek bir- + irin proposatzen du (s.v.; “reharina, segunda harina” itzultzen du), eta bat egiten du azalpen honekin Mitxelenak (1966c: 136, 1967c: 607). Alabaina, egokiagoa da irin-en aitzinformatik abiatzea, aintzat harturik birrin dagoela urun erabiltzen duten hizkeretan ere; hots, ez dugu **birrun (< bir- + urun), eta hizkera horietarako ezinbestean behar dugu *birreurun > *birreirun > *birrirun > *birririn > birrin moduko bilakaeraren bat, *eurun > urun bilakaeraren ondoan.

Esanahiari dagokionez, ‘berriro irindutako’ esanahi etimologikoa ongi lot daiteke ‘zahi’-rekin, eta erabat egokia da ‘irin xehe’-rako. Euskararen barreneko paralelo egokia da birzahi ‘zahi mota, arrunta baino finagoa’, osaeraz bir- + zahi; cf. orobatsu bi(r)belar. Inguruko erromantzeetan, cf. kat. segó ‘zahi’, etimologikoki ‘bigarren’ (DECat 7, 749a-751a, seguir), orobatsu asturierazko segondu ‘zahi’, ‘irin’ (DGLA s.v.) eta, re- aurrizkiarekin, cf. Ribagorzako Benáseko rebrenillo (breno-ren txikigarria, ik. behean), kat. recernut, etab.

Jatorri arrotzekoa dela proposatu izan da: gazt. bren ‘zahi’ aipatzen dute Corominasek eta Pascualek (DCECH 1, 659b);[3] cf. orobat kat. breny, bren eta port. zah. bren. Gure ustez, zerikusirik ez duten bi erro ezberdin dira. Erromantze iberiarretako hitzak hizk. galo-erromantzeetan du jatorria, eta jatorri okzitaniar horren aldeko argudioak biltzen ditu Wartburgek (FEW 1, 516ab, *brenno-); azken buruan hitz zelta ote den eztabaidatu izan da. Frantziako lat. arruntean brinna forma agertzen da, IX. mendean, eta badirudi halako forma batetik eratorri nahi dutela Corominasek eta Pascualek euskal hitza. Nolanahi ere, euskal hitza antzinatean galieratik edo hartua izan balitz, biri- moduko anaptixia esperoko genukeen, dardarkari ahularekin (Mitxelena 1967c: 607), eta, bestela ere, berantiarragoa balitz ere, ez du maileguaren hipotesiaren alde egiten erdi-mendebaldekoa izateak.

birrindu (~1800: Mogel). ■ Erdi-mendebaldeko hitza; batez ere bizk. erabilia. Aldaerak dira birrindu (bizk.), birribindu (bizk.) eta mirrindu (bizk., gip.). Esanahia da ‘xehatu, apurtu’ (Añib (mana) usteldu, urdindu, birrindu ta arrez betetan zan, Astar ejerzituba zatitu, birrindu eta gitxiturik); Arana Goirik ‘bitan zatitu’ adiera ematen dio, eta Azkuek ‘xeheki aztertu’ esanahiarekin ere aipatzen du (mirrindu, euskalki-markarik gabe).

birrin-birrin egin (TxAgir).

► Badirudi lehen silabaren errepikapen adierazkorren bat dugula birribindu aldaeran. Bestalde, uste etimologiko ustela dagoke Arana Goirik dakarren ‘bitan zatitu’ adieran: hitzean bi ‘2’ dagoela pentsatu zukeen.

birringatu. ■ Kkiñok dakar, ‘birrindu’ esanahiarekin ((ontzia) karrakada andi bat eginda birringatzen asi zala).

► Baliteke -katu egotea (< -ka + -tu), besterik gabe, herskariaren ahostuntzearekin; ahostuntze horretarako, cf. zurrunga, laurdengatu, gaingatu, etab., bizkaieraren eremutik kanpokoak baldin badira ere.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

ehun1 (eun ~1496: RS; ehun ~1527: Zalgiz; cf. bosteun ~1468: ErrodZar). ■ (Zenbakia.) Hitz orokorra. Erronkariko forma ein da. Hasperenik ez dagoen eremu askotan (gehienetan?) ere bisilabaduna da (e.un). Oihenartengan izenaren ondoren agertzen da batzuetan (urthe ehunez gudukan); bat ondotik duela ere bai (ahaide ehun bat).

□ Erdi Aroan, Muruzabalgo Eunate elizaren izena ez da forma horrekin dokumentatzen: cf. Onat (SJuan 1219), Petri Xemeni d’Unat (LibRub 1315), villa de Unat (LibOliv 1349), pieça de Onat (MonTudI 1353), besteren artean; horrek zaildu egiten du hitzaren adibidetzat hartzea. Oin + ate osaera baztertzen du Jimeno Juríok (1995: 88-90), <ñ> duten aldaerak berriak direla argudiatuta; nahiago du On pertsona-izena ikusi lehen osagai gisa, Onaren atea edo. Autore honek dioenez, Iturralde y Suit izan zen lehena ‘ehun ate’ esanahia eman ziona elizaren izenari, eta hortik sortua dateke nahasmendua.[4] Bestalde, Miguel Euna (PobNav 1330) hitzaren adibidetzat du Orpustanek (1999: 188); ik. ehun2.

ehuna ‘ehunka, ehunazka’: Leiz; ‘ehun bana’: Bonap (gnaf.), Lizardi; ehun + -na.

ehunen neol.; ‘xentimo’: Ezale 1897; osaeraz, genitibo mugagabearekin.

ehun-hosto landarea: Althabe; cf. fr. rosier cent-feuilles.

ehunazka (Harand), ehun bana (Larm, Bonap (gnaf.)), ehundaka (‘ehunka’: ArreseB; -taka-rekin, cf. hogeitaka), ehuneko (Pouv [ehuneko hamar], Volt [ehuneko laurden bat]), ehunerleko (‘100 errealeko’: ArreseB), ehunetan (‘ehun bider’: Leiz), ehungarren (Pouv, Urte), ehunka (Pouv, Larm; ‘ehunazka’: Duv), ehunkada (‘mende’: Izt), ehunki (‘mende’: Larm, Bilintx), ehunkida (‘mende’: Iztueta), ehuntari (‘zenturioi’: Larm, Mogel; Larramendik sortutakoa), ehuntze (‘mende’: Egiat), ehunzango (Duv; cf. Larm eunsankar). Cf. alehun, berrehun, hamaika ehun, hamar ehun, hirurehun

Eho ‘birrindu’, ‘ehundu’, ehun ‘oihal’ eta bestez osaturiko hitz familiarekin lotu behar da; ik. eho eta ehun2, osaerazko xehetasun morfologiko eta fonetikoetarako.

Eho ‘xehatu, irindu’-rekin lotuz, Vinsonek (1908: 797) dio “ehun «cent» serait apparenté à eho «moudre» et serait par conséquent «poussière, nombre infini»”; hizk. dravidiarretako u hitzak ‘hauts egin, xehatu’ eta ‘100’ adierak dituela gogorarazten du halaber (Vinson 1867: 87; ik. BurrEmen s.v., 3728-3729). Hipotesi honen barrenean, proposa daiteke eho-ren ‘xehatu, irindu’ eta ‘ehundu’ adiera nagusien araberako zatiketa lexikoa gertatu dela: ‘xehatu, irindu’ adieraren ondorengoa da ehun ‘100’, eta ‘ehundu’-rekin lotzen da ehun ‘oihal’. Badirudi goian aipatutako Oihenarten adibideek iradoki lezaketela hitza inoiz beste kategoriaren batekoa izan zela, zenbatzaile bihurtu baino lehen.

Zabala-Aranaren arabera (1928: 589),[5] ordea, “euna edo oyala […] eun lako zenbaki aundia ikurtzeko egokia zan, ari askoz eginda dagolako”, ehun ‘oihal’-ekin lotuz. Gogora ekar liteke, oihalaren eta askotasunaren arteko loturaren adierazgarri gisa, gazt. manta ‘tapaki, burusi’, zeinak ‘mordo, asko’ esanahia ere hartu duen.

Bigarren hipotesi honi dagokionez, aintzat hartzekoa da zub. éhün ‘100’-ek ez duela ẽ́hün ‘oihal’-ek duen e- sudurkaririk (baina eho-k ere ez); era berean, erronk. ein dugu, silaba bakartzearen ondorio (FHV 98); baliteke berrehun edo bostehun modukoetan hitzak duen erabileraren ondorio izatea zub. eta erronk. aldaeren bi ezaugarri hauek (e- sudurkaria ez izatea, eta silaba bakarrekoa izatea, hurrenez hurren).

Hipotesi batean zein bestean, badirudi askotasun zehaztugabe bat adieraziko zuela hitzak zenbatzaile zehaztua izan baino lehen.

Tradizio luzea izan du, bestalde, maileguaren hipotesiak (ik. AgudTov s.v. eun1), jatorri germanikoaren[6] aldekoak bereziki: got. ain hund proposatzen du Uhlenbeckek (1894: 399), tarteko *en-hun formarekin (e ireki eta luze moduan ahoskatzen zen <ai>); ehun formarako bidea azaltzeko, e- bokala sudurkarituta galduko zen lehen osagaiko -n- sudurkaria, bere iritziz. Hipotesi honek arazoak ditu:[7] ez dago euskaraz -nh- > -h- bilakaeraren paralelo garbirik (ik. orobatsu Schuchardt 1894: 533), eta, got. ains ‘1’ eta hund ‘100’ hitzak baldin badaude ere, ain hund sintagma ez dago dokumentatua, taíhun-tehund erabiltzen baita ‘100’ adierazteko (Kotin 2012: 171-172). Hizk. germanikoekin euskarak izaniko ustezko harremanak ere ez daude behar bezala frogatuak (Trask s.v.), eta bitxia litzateke, gainera, bakarrik euskarak mailegatzea hitz hori eta erromantzeek ez, herri hauek izandako kontaktuei begiratzen badiegu.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

ehun2 (~1350: CenBNav [Ehuleche]). ■ Noizbait orokorra izana dela dirudi. Testuetan hego-mendebaldean ageri da gehienbat (jad. Land): ipar-ekialdean ehun Axular (ehaiten den ehuna eta oihala) eta J. Etxeparegan bakarrik aurkitzen da; ehule gehixeago agertzen da eta hobeki gorde dela dirudi (Etxahun, LuzErrem, FedProp…; ehun ez dakarten zenbait hiztegigilek, hala nola Artxuk edo Gèzek, badakarte ehule). Larrasketen arabera, ehün eta ehüle ezagunak ziren baina ez erabiliak.

□ Erdi Aroan, cf. heulondo (OnomNord 1396). Cf. beharbada Gideri Gideriz de Heulate (ColIrach 1066; ehule + ate, ziur asko), nahiz eta Mitxelenak (19733: 88) euli-rekin lotzen duen, zalantzarekin. Cf. orobat Miguel Euna (PobNav 1330), Orpustanek (1999: 188) ehun ‘100’-ekin lotzen badu ere.

ehule Larm, JJMogel; eunle Arak, Mogel; ik. goian Ehuleche, eta Heulate, cf. eho-ren ehaile, itxuraz zaharragoa.

ehundegi ehond- Pouv; eut- Larm; eunt- Mogel (arillak euntegira eruateko); ehund- Duv, Azk (bnaf.); Harr-ek beste inon ageri ez den eultegi (bizk., gip.) aipatzen du.

ehundu (Arak), ehun-estali (Añib [Jesu Kristori aurpegia estalduteko ifini eutsen eun-estali ta sorkia]), ehuneta (Mogel [jostia, eunetia, gorubetia]), ehunezko (Mogel [ez eunezko ez miesazko izararik]), ehungintza (Mogel [daki eungintzan]), ehun-oihal (TxAgir), ehun-subil (Uriarte), ehu(n)zale (‘ehule’: Land (euzale), Arak (eun-)), ehupazter (‘ehun-bazter’: Duv), ehute (‘ehun’: Larm (-ta), TxAgir [eute bigun ondo egiñakaz]). Cf. damasko-ehun, eliz-ehun, hil-ehun

Eho hitzarekin lotu behar da; cf. eho-ren ‘ehundu’ adiera. Partizipioa da sortzez, e- aurrizkiarekin (cf. egin, egon, etab.): cf. ehule, Land euzale; cf. orobat fr. tissu edo gazt. tejido moduko partizipioak. Hitzaren erroa *non bide da: erroaren jatorrizko n- sudurkariaren alde, cf. zub. ẽ́hün ‘oihal’ eta ͂́le-ren e- sudurkaria (Larrasket s.v.); Pouv ehondegi-n erroaren jatorrizko -o- gorde da, beharbada. Bestalde, ehun-en orokortasunari begira, pentsatu behar dugu orokorra izan zela -on > -un bilakaera ezaguna, hitz horretan bederen, garai historikoan hala ez bada ere (cf. zub. gizun; FHV 54-56); honen alde, cf. ume orokorra, onbe-tik datorrela onartuta. Zub. ehün azaltzeko, gainera, bilakaera hori aski zaharra dela pentsatu beharra dago (ez dago, adib., gizün-ik).

Kontuan hartuta eho-k ‘xehatu, irindu’ eta ‘ehundu’ adiera nagusiak dituela, eta ehun ‘100’ hitza ‘xehatu, irindu’-tik azal daitekeela onarturik, zatiketa lexiko baten aurrean gaudela proposa liteke: zenbakia eho-ren adiera nagusietako baten bidetik espezializatu da, eta ehun ‘oihal’ beste batetik, hots, ‘ehundu’ adieratik. Ik. ehun1.

AgudTov-ek (s.v. eun2) bizk. geun ‘armiarma sare’, ‘(begietako) gandu’ hitza ehun-ekin lotzen duen hipotesia dakar; esanahiaren aldetik ez legoke eragozpen handirik, baina, ezinezkoa izan gabe ere, zaila da hastapeneko g- azaltzea (gaun eta geu aldaerak ere baditu hitzak).

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

ero1 (1406: ArchSalvatII [lugar que llaman Jaunaeraenla]; ik. behean). ■ Hitz orokorra izana. Arab.-bizk. (RS erioak erezan [< *era (z)ezan] Butroeko alabea Plenzian, Lazarg zu eraiteko / nik eztot poderiorik) eta ipar-ekialdean ageri da (Etxep ehor erho eztazala, Ax arima hiltzen eta erhaiten dutenak, Oih ez adil’ erhaiten ari). 1515 inguruko Azkoitiko poemako usatu eztet arma guiza erayten adibideak ere hitzaren inoizko orokortasunaren berri ematen digu (ik. behean naraçu). Badirudi hil iragankorrak ero zaharragoa ordezkatzen duela, baina ez eremu osoan (ez zub.; cf. halaber, iragankorrerako, Betol, VJ il egin); ik. hil2.

Iparraldean hasperena du bigarren silaban. XVIII. mendetik aurrera zuberotarrengan bakarrik ageri da. Dardarkaririk gabeko forma (eho) XIX. mendean aurkitzen da aurrenekoz. ‘Hil’ esanahiaz gainera, zubereraz bada ‘itzali’ ere (Belap erhaiten dira khanderak; Leizarragak iraungitea-ren Zuberoako baliokidetzat dakar erhaitia).

Trinko gisa ageri da Altsasuko gertaera batzuei buruzko XVI. mendeko agiri batean: NavIntel (1568) dollor çital lorrec yl bear çinduque eta daraguin guztioc. Jarraian azalpen hauek dakartza gaztelaniaz: “a este sentido de matémosle todos, se entiende en Burunda las dichas palabras daraguin gusçioc” eta “daraguin guztioc, al sentido que este testigo las ha declarado, matémosle todos”. Jusibo trinko horretaz gain, hil dezagun perifrasia ere ageri da (dollor çitalori çuc yl bear çinduque […] eta yl deçagun guiçiac), azalpenarekin, hau ere: “yl deçagun bada, que quieren decir en romance castellano, pues matémosle”.

Baliteke daragun zuzendu behar izatea Maiorak hirutan <daraguin> irakurritako hori: ohar bedi <guiçiac> ere badakarrela guziak islatzeko. Ik. jarraian toponimiako -eraena.

Badukegu trinkoaren beste adibiderik: 1515 inguruko testu aurkitu berri batean ere (Ros, Irijoa & Martin 2020) Çeure escuoz naraçu dugu, ‘zeure eskuoz hil nazazu’ interpretatu behar dena. Azkoitiko notario-protokolo bateko agiri batean aurkitu da testua.

□ Erdi Aroan, aipagarriak dira satznameak: lehen lekukotasuntzat jo dugunaren kide dirudi lugar llamado Jaunaeraena (ArchLegazp 1430), zeinetan ero ebena egon litekeen jatorrian, Salaberrik dioenez; gure ustez, egokiagoa da Salaberrik berak aztertzen duen beste aukera hobestea, eta -eraena honetan ere aditzaren forma trinko bat ikustea: batetik, Salaberriren lehendabiziko azalpenean onartu beharko litzatekeelako Legazpin eben esaten zela, ez gaurko zuen-en aitzindaria, eta, bestetik, baditugulako forma trinko gehiago dokumentatuta aditz honetan, hala nola RS, IbargC erak eta arestiko daragun. Cf. halaber lugar llamado Arçaherahena (ArchLegazp 1483), ‘hartza ero ebena’, nahiz eta, jarraian datorren urte bereko agirian, lugar llamado “donde morió el oso” dagoen gaztelaniaz; Salaberrik nabarmentzen du ero iragankorra dela, eta egokiagoa zatekeela “donde mataron el oso”. Ik. Ugarte (1995) eta Salaberri (2008: 736-737).

eraiteka Leiz (etzitezen emenda bere giza-erhaiteketarik), Leiz-engan bakarrik, elkartu horretan; eraite + -ka; cf. hiltzeka, jauzteka, ik. nahasteka.

eraite (Intxpe [gizon-ehaite eta brigandaje izigarriak]), erogia (‘hiltegi’: Herria 1958 [kabale ehogia bat]). Cf. gizeraile.

Eho-ren arazlea dela proposatu ohi da, eta, hartara, *e-ra-non berreraiki beharko litzateke (ik. eho).[8] Bide ezberdinak azter daitezke arazle artizkiaren -a-ren galera azaltzeko. Arazoak daude sinkopa proposatuta (*eranon > *eraho(n) > erho litzateke bilakaera): orokorra beharko luke sinkopak eta bokalarteko -n- > -h- bilakaera baino geroagokoa (Erdi Arokoa?), eta horrek, ero­-ren orokortasuna aintzat harturik, zalantzan jar lezake bide hau. Nolanahi ere, ohartu behar da sinkopa hau ezin dela sinkopa fonetiko arruntekin erkatu, aditz zaharrekin baizik ez bailitzateke gertatuko; beraz, bilakabide honek ez luke zer ikusirik izango garai historikoko Nafarroako sinkopa fonetiko soilekin.

Aukera egokiagoa izan daiteke asimilazioz azaltzea: *eranon > *eraho(n) > *herao(n) > *heroo(n) > erho, hasperenaren lekualdatze bikoitzarekin, hirugarren silabatik hitz hastapenera (cf. harea < *areha) eta, geroago, lehenekotik ozen ondora (cf. ilhargi < hilargi).

Eho-rekin lotzen badugu, erroa *non izan behar dela dirudi. Mitxelena (1953f: 486) ero aditza *eran berreraikitzeko aukeraz mintzo da; RS-ko erezan du hipotesi horren abiapuntu, eta horren alde egon daitezke Erdi Aroko Jaunaeraena bezalakoak. Baina bokalismo horrekin erroa bestelakoa izan zela pentsatu beharko genuke, *lan edo, eta ez dugu horretarako zantzurik (Mitxelena 1961d: 15, 19. oh.). Horretaz gain, -o aski da, era- azaltzeko (cf. jo/jaiten). Azkuek eran bat aipatzen, erail-en jatorri aizunaz ari dela (ik. behean), baina guk dakigula gaizki ondorioztaturiko forma da hori ere.

Jo aditzaren arazle ere izan daitekeela aipatzen du Mitxelenak (FHV 213, 23. oh.), eho-ren hipotesiarekin batean, baina horrela ezin da hitzaren hasperena azaldu.

Zub. erho > eho bilakaerarentzat, cf. erhi/ehi, etab. (FHV 329). Zub. ‘itzali’ adierarentzat, cf. hil-en ‘itzali’ adiera.

Ero ‘zoro’-rekin lotua dagoela onarturik, hitzak izenondo moduan euskal eremu osoan iraun duela esan daiteke; ik. ero2.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

ero2 (~1496: RS; erho ~1527: Zalgiz). ■ Hitz orokorra. Iparraldean hasperena du bigarren silaban; dardarkari bortitza (eskuarki -rrh-) XVII. mendetik aurrera agertzen da, gehienbat lap. testuetan; dardarkaririk gabeko forma (eho) ez da XX. mendera arte aurkitzen. Ipar-ekialdean ello forma sabaikaridun adierazkorra dago.

Izenondoa da funtsean (RS andra eder ta aberatsa, edo ero edo farata, Zalgiz gizon erhoa zeinuzain, Perutxo yaz zoegia ninzan / aurten erua, Etxep ni erhoa, zu iakintsu, Isasti zaietan zur eta iriñetan ero, Ax gogoeta erho… deus balio eztuten batzuetan); aditzondo moduan agertzen da Etxeparegan (erho botzen badakizu; erho iokhatuia date).

□ Aipagarria da Erdi Aroan goitizen moduan ez agertzea; cf. agian Joan Ero de Todorica, Eleizaldek dakarrena (1927: 632). Ezin dira hitzaren adibide segurutzat jo Ero Armentariç (ColAlfon 1110) eta Sanctum Christoforum de Ero (ColRioja 1170).

erasun ik. jarraian. / erotasun Leiz (pensamendu gaixtoak… superbiá, erhotasuna); erasun forma dago RS-n (erasuna elikaturatzat arturik), Mikol (eratasun-ekin batera) eta Urtegan; eratasun Mikol eta Mburu-gan. Atzizkiaren -asun formarako, cf. ogasun, osasun.

eroaldi (Pouv, Munibe [zer apetek edo eroaldik eman didan]), erogarri (‘zoragarri’: Etxag [au da billatzen degun / leku erogarriya]), erogoa (Etxep [honestea berzerena erhogoa handi da]), erokeria (EtxZib [egin / tudan erhokeriak]; autore berak erhakeria), eroki (Etxep [erhoki konplazitu ene kontra etsaia]), erorik (Etxep [nihaur ere ebili niz anhitzetan erhorik]), eroska (MElizanb [izpiritu bero eta erhoska batzu]), erotu (Etxep [nola erhoturik narabilazu]; eratu jad. Land), erotzar (Urte, Harand). Cf. satero, erlero

Ero ‘hil’-ekin lotu ohi da (FHV 526), paralelo semantiko moduan gazt., kat., port. matar ‘hil’ aditza eta it. matto ‘ero, zoro’ izenondoa aipatuz, biak azken buruan lat. mattus[9] ‘mozkor, busti’, ‘ergel’ izenondoaren ondorengoak (FEW 6/1, 524b, 525b, mattus; DECat 5, 533a, matar);[10] ik. ero1.

Errho formaren dardarkari bortitzarentzat, cf. orhoit/orrhoit, etab. (FHV 329, 5. oh.); bestalde, aipagarria izan daiteke hitzaren eho aldaera XX. mendera arte dokumentatua ez egotea, eta, aldiz, ero ‘hil’-en eho aldaera XIX. mendekoa izatea. Ello formarentzat, cf. erronk. bello / jat. bero (Mitxelena 1954e: 148).

Zoro esanahikideaz, ik. han.[11]

! haragi (xii. m.: APicaud [carnem [uocant] aragui]). ■ Hitz orokorra. Hasierako hasperenarekin lap. eta bnaf. agertzen da, baina ez zub. Elkartu-eratorrietan oso zabaldua dago harat- forma.

Esanahia da ‘gorputzaren zati mamitsua’ (RS ezaun aragiak bere aragia, Materra zeren beztitu baitzen haragiz Birjina Mariaren sabelean), batzuetan pluralean erabilia (Ax halakoari… etzaitza hain fite… haragiak ethentzen eta ez minberatzen).

Janaritzat hartzen den ugaztunen edo hegaztien (ez arrainen) haragiaz ere esaten da (Lazarg ene aginok ezin jan leie / aragi errebagea); adiera honetan bizkaieraz gutxiago erabiltzen da (cf. okela).

Erlijiozko hizkuntzatik zabaldurik, gorputza (espirituari kontrajarria) adierazteko ere erabiltzen da (Etxep mundu hunek, haragiak, bethi enganatuia).

□ Erdi Aroan, harakin eratorriarenak dira adibide gehienak: cf. Dota Araquina, J. Araquina (RegOlitII 1244), Dota Araquina (RegOlitII 1264; Araqujna aldaera grafikoarekin), M. Iohan d’Araquina (RegOlitII 1264; cf. M. Iohan Araqujna aldaera), don pero miguel araquina (RegOlitI 1301); txikigarriarekin, cf. araquinchoa de ychalar (OnomVasc 7 1587). Litekeena da harategi eratorriaren adibide izatea Arategui (ArchAtaun 1404) leku-izena, cf. “paraje que llaman de la carniceria” (EuskValdI 1793).

arakaitz ‘zaurietako haragi ustela’: Azk/Izag/Satr/Elexp (bizk., gip.; arakatx bizk.; arakeitz bnaf.; adakaitz gip; arekaitz bizk.); ‘adabegi’: Azk/Izag/Elexp (bizk., gip.); harat- + gaitz; bigarren adiera erabilera metaforikoz, haragiko zauria eta zuhaitzetakoa berdinduta. / arakaizto ‘arakaitz’: Azk (zub.); harat- + gaizto.

arakun “encarnadura” Azk (bizk.; + arakuna); harat- + -kun, cf. begirakune, esakune, etab. (Morf §70).

haragiki ‘jateko haragi’: Urte; cf. haraki EtxZib, beharbada hutsa; atzizki beraren bi alomorfoak ditugu hemen, ahostundun zaharra eta ahoskabedun berriagoa; agian ez da erabat baztertzekoa harat- + -ki egotea EtxZib haraki-n.

harakai ‘haragitarako abere’: Leiz (ene zezenak eta harakei gizenduak); harat- + -gai.

harakin arakin OihAtsot; harakindegi Arak (gnaf.); harakingo “profesión de carnicero” Azk (aezk.); harakintza OihAtsot (-tze) (ezt’ aragirik arakintzean); harat- + -gin; cf. Dota Araquina, J. Araquina (RegOlitII 1244).

harategi Harrt; cf. agian Arategui (ArchAtaun 1404).

arakaiztu (‘arakaitza sortu’: Izag/Satr/Elexp (bizk., gip.; arakeiztu bnaf.)), arakondo (“nudo de árbol” Azk (bizk.) [< harat- + kondo]), aralika (“pringue” Larm), aratardi (“ovejas destinadas a la carnicería” Azk (gip.)), haragia eman (“llevar a cabo un acto carnal” aragia emon Azk (bizk.)), haragia hartu (Kapan [aen sabel santaan artu ebalako aragia]), haragi bizi (Oxobi [lepo gaina Gardianek / haragi bizi duela]), haragi bizi(t)an (‘gorputz eta arima’: LuzDot [Andredena Maria haragi bizian Zaragozarat ethorri zen orena]; ‘haragi gorrian’: Otxol [saietsaldiak aragi bizittan eukazana]), haragidun (Duv), haragi egin (“encarnar una herida” Larm; ‘haragia jan, meherik ez egin’: Baratz), haragi-epaile (BMogel; aratepalle Larm), haragiepaitu (‘zirkunzidatu’: Iturz), haragi-hezur (Mburu [(balak) urratzen diozka aragi-ezurrak]), haragi-gauza (Astar [kolazinoian ezin artu leite aragirik, ez aragi gauzarik]), haragigile (‘harakin’: haragi-egille Urte), haragigintza (Astar [aragigintza edo enkarnazinokua]), haragi gorrian (Izag (bizk.)), haragijale (Belap [(ostiralian) aragi ialek]), haragi-jende (‘haragi-gauza’: Lizarg [(debekatzen da) jatea aragi-genderik]), haragikari (“amateur de viande” a- Lhande (zub.)), haragikeria (Mburu [aragikeriak eta bekatuaren loitasun guziak]), haragiketa (‘haragi bila’: Barbier [badoa buxeriarat haragiketa]; bigarren osagaiarentzat, cf. gask. quetà ‘bilatu’), haragiko (Leiz [haragiko bekhatuén gorputzaz billuzirik]), haragikoi (“charnel” Harrt; “carnivore” aragikhoi Lhande (zub.)), haragikoitasun (Harand [haragikoitasun hagitz lizunetara]), haragikor (Harand), haragikortu (Ubill), haragi-mota (Iturr [abere mota asko… bikor mota eta aragi mota]), haragitasun (‘haragikeria’: Pouv; “carnositas” Urte), haragita(ra)ko (Inza [aragittako zezena bezala]), haragiti (‘haragikoi’: Añib), haragitoki (‘harategi’: Urte), haragitsu (‘gizen’: aratsu Oih; haragitsu Urte; ‘haragikoi’: Mogel), haragitu (Oih [elhe’ aragiturik]), haragituera (Iturz [ezarten jako Espiritu Santuari aragituerearen egitea]), haragitze (Ubill [Jainkoaren Semearen Aragitzea]), haragi-uzte (‘abstinentzia’: KIkGip [Ama Eliza Doneak agintzen duanetan aragi uzte ta barau egitea]; cf. aratuste), haragizale (‘haragikoi’: Pouv; ‘haragi-saltzaile’: Urte; ‘haragijale’: BMogel), haragizartze (Mogel [enkarnazinoekua edo aragizartzekua]), haragiz batu (Añib), haragiz bildu (Larm), haragizko (Leiz [ez harrizko tauletan, baina bihotzeko taula haragizkoetan]), haragizkotasun (‘haragikeria’: Pouv), haragiztatu (Belap [aragistatü izan dela birjinaren sabelian]), haragiztatze (aragistatze Belap), harakaitatu (‘haragitarako abereak hil’: harakeitatu Leiz), harategun (‘okela jan daitekeen eguna’: Arak (gip., gnaf.); aragi-egun Larm), haratustel (“carne maleada que brota de un miembro llagado” aragi-ustel Azk (zar., erronk.); aratustel Otxol). Cf. lau haragi.

► Osaeraz, hara-gi zatitu behar da, eta materiazko -gi ikusi izan da hitzean, gutxienez Charenceyz geroztik (AgudTov s.v. (h)aragi); besteren artean, cf. orobat Schuchardt (1913: 327). Lehen zatirako erho proposatuta, elkartuetako erha- alomorfotik, *erhagi > *arhagi > haragi bilakaera izango genuke, hasperenaren lekualdatzearekin azken urratsean.

Esanahiaren aldetik, badirudi janaritzat hartzen den haragia dagoela esanahi etimologikotik hurbilen, ulerturik jateko asmoz hiltzen dela animalia. Esanahiaren hedaduraz dugu ‘gorputzaren zati mamitsua’ adiera.

aratuste (aratizte 1562: Land; aratixte ~1580: Lazarg; aratuste 1745: Larm). ■ Mendebaldeko hitza (arab., bizk.). Aldaera nagusiak dira aratuste (bizk.), aratuzte (Larm), aratoste (bizk.) eta aratizte/-xte (Land, Lazarg, Izag AranOñ…). Esanahia ‘inauteri’ da (Lazarg nik diot egun dala aratixte).

aratuste-egun (Azk), aratuste ibili (‘mozorroturik ibili’: TEtxeb (bizk.)), aratuste-lore (“narciso” -lora Elexp (bizk.)), aratuste-manga (“tercer día de carnaval” Azk (bizk.)).

► Osaeraz, harat- + uzte/izte/ixte; aditz-izena da bigarren osagaia, utzi/itzi/itxi-rena. Gogoan hartzekoa da Azkueren ohar hau (s.v.): “Es curiosa la existencia de esta palabra donde no existen sus componentes, pues ni aragi (excepto en alguna localidad), ni utzi, uzte, se usan en V en el sentido expuesto. No sé dónde a punto fijo, pero sé que es fuera del territorio de V, he oído aratiste, que es más vizcaíno que aratuste”. Ohar bedi, dena den, bizk. aratuste hau arkaismoa izan daitekeela (cf. bizk. baltz vs elkartuetako -bel, arbel, gibel…), besterik gabe (eutzi > eitzi > etxi > itxi dateke aditzaren bilakaera, ik. han).

Eredu beraren arabera dira osatuak ‘inauteri’ esanahia duten hizkuntza erromantzeetako hainbat hitz, carne ‘haragi’ eta ‘kendu, utzi’ esanahiko aditzak elkartuta: cf. gazt. carnestolendas, kat. carnestoltes (lat. tollere ‘kendu’), it. carnelasciare, carnasciale (lat. laxare ‘utzi’), carnevale (< carne levare, non levare ‘kendu’ dagoen) eta cf. orobat lat. carniprivium (DCECH 1, 878a, carnaval). Corominasek eta Pascualek dioskutenez (DCECH 1, 877b), Garizumako barauaren hasiera dira inauteriak, eta horren arabera sortu ziren izen hauek guztiak.

eraile (erallea (mug.) ~1496: RS; erhaile 1571: Leiz). ■ Hitz zabaldua, inoiz orokorra izana (bizk., gip., lap., bnaf., zub.). Aldaerak dira erhaile (lap., bnaf., zub.), era(i)l(l)e (bizk., gip.), era(i)lla (bizk.), erhale (StJulien), erale (Mogel), ehaile (bnaf., zub.) eta ehoile (zub.); Iztuetak behin edalle dakar (eralle-z gain).

‘Hiltzaile’ du esanahia (RS ire erallea il daie, Leiz zeinen tradizale eta erhaile orain zuek izan baitzarete, BertsBizk giza eralla andia, Kardab erallea bera enperadore egiten zan); ‘(bekatu) hilgarri’ adieran ere erabilia izan da (Uriarte pekatu eralla edo mortalian), baita ‘itzaltzaile’ adieran ere (Herria 1957 sü-deia mintzatü deneko sü-ehailiak han ziren).

erailekeria (erallekeria Larm), erailetu (“assassinar” Larm). Cf. gizeraile, sein-eraile, seme-eraile, otso-eraile.

Ero-ren egile-izena da, eman/emaile, egon/egoile eta halakoen modura sortua; ero-k baino erabilera zabalagoa du historikoki.

erail. ■ Berak bere hiztegian dakarren hitza (“erail (era-il), asesinar, matar”). XX. mendeko hegoaldeko autore batzuengan aurkitzen da, baita Miranderengan ere (Enbeita zeu erail nai zaitubenai, Irig gudu itsusian erailtzen zituzten); eraildu forma Enbeitak, Lauxetak eta Mirandek darabilte.

erailketa (EAEg [abere erailketak]), erailkor (BeraLzM), erailtza (BeraLzM), erailtzaile (Enbeita), erailtze (Zink).

Eraile-tik aterea da erail aditza; erail + -le dela interpretatzen da eraile, eta erail hori hil-en ustezko arazletzat jotzen da. Jadanik Azkuek salatzen zuen hitzaren jatorri nolabaitekoa: “[l]os que creen que eraile ‘asesino’ viene de erail, que alguien se ha forjado, no saben lo que se traen entre manos. Su origen es eran ‘matar’. Si el verbo originario fuera erail, su derivado agente sería erailtzaile” (Morf §5). Azkuek aipatzen duen *eran horri buruz, ik. goian ero1-ren berreraiketaz.


[1] Lehenagokoa izan liteke Makeako Petri d’erheralda (OnomNord 1245), Goihenetxek dioen bezala Eyheraldea baldin bada.
[2] Martín Latorrek aipaturiko Heraldo Alavés egunkariko 1929ko uztailaren 6ko alean ez dugu, ordea, Apraizen proposamen honen berri aurkitu.
[3] Gaztelaniazko hitza euskaratik hartua dela proposatzen du Azkuek (1925: 87), baina aukera hau erabat baztertu ohi da (DCECH 1, 659b; FEW 1, 516b, 15. oh.).
[4] Erdi Aroko datuen berri ez zukeelako, hitzaren adibidea izan litekeela dio Mitxelenak (19733: 77, 1991: 30), gazt. Ciempozuelos bezalakoak gogora ekarrita. Bestalde, Aragoi Garaiko Unate bat dakar Lacastak (2008: 529).
[5] Astarloaren Apología du hizpide, baina ez dugu bertan ehun hitzaren etimologiarik aurkitu.
[6] Charenceyk (1910: 506) lat. centum-en ikusten du euskal hitzaren jatorria.
[7] Mitxelenak hipotesi hau zilegitzat jotzen du (1964b: 129), tarteko *enun formarekin, baina urte batzuk lehenago ez du batere ziurtzat (1950a: 454).
[8] Ez dirudi arazle zahar zenbait gaur egun arazle izateak duen esanahi tipikoarekin azal daitezkeenik: cf. ekin/irakin, egon/iraun eta eho/ero bera ere; irakin ez da (norbaiti zerbait) ekinarazi, iraun ez da egonarazi eta ero ez da ehoarazi. Hauetan badirudi arazletasuna hobeki azaltzen dela aditzak adierazten duen gertakariaren indargarri edo errepikatze moduan. Ik. halaber eraman.
[9] Lat. mattus berak ez du etimologia argirik (ErnMeill s.v. matus), baina bereziki madēre ‘bustia egon’ proposatu izan da; Corominesek arazoak ikusten ditu (DECat 5, 533ab), Wartburgek ontzat hartzen (FEW 6/1, 524b).
[10] Galorromanian aurki daitezkeen izenondoen adiera ugarien artean, badirudi “abattu, vaincu, affligé” dela nagusia: funtsean, lat. ‘(ardoz) busti, mozkor’, ‘triste’ ‘makur, unatu’ litzateke bilakaera. Penintsula iberiarreko aditzaren ‘hil’ adierak, jatorrizkoa izan gabe ere, antzinakoa behar duela dio Wartburgek (FEW 6/1, 525b); Corominesek ere eratorria dela dio (formaz eta esanahiz), “abatre” > “occir” bilakaera proposatuz (DECat 5, 532b eta 535b, 3. oh.).
[11] Bada zub. ertzo ere (XIX. mendearen erditik aurrera), esanahi berekoa, baina bien arteko harreman formala ez da argia.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper