Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

barren. Honen azpian barren, barrun, barre, bartz eta baso sarrera-buru nagusiak bildu dira. Barren-en azpisarrera modura barrandatu eta barne daude, eta bertan ematen dira *bar erroari buruzko xehetasunak; barrun-en azpisarrera modura, barru eta barro. Arrazoi etimologikoak alfabetikoen gainetik jarriz, ondotik eman ditugu barre eta bartz. Baso-ren azpisarrera modura daude basa eta baserri.

Proposaturiko familia honetan, zalantzarik gabea da barren eta barrun sarrera-buruen harreman etimologikoa; arazo handiagoak egon litezke barre ere familia berekoa dela ziurtasunez ezartzeko. Bestalde, baso formalki *bar erroarekin lot badaiteke ere, esanahizko xehetasunak ez dira erabat garbiak.

barren (1049: DocLeire [Murubarren]; barrene 1247: OnomNord [ahezbarrene]; barhen(e) 1377: CenSoul [Lostau de Barhenetche, Lostau de Barhene]). ■ Hitz orokorra izana dirudi. Hasperenarekin Oihenartek (barrhen) eta Salaberrik (barhen) dakarte. Historikoki euskarazko eremuaren bi ertzetan erabiltzen da gutxiena (lapurteraz XVIII. mendera arte erabiltzen da gehienbat, eta ordutik aurrera barne gailentzen da). Barrene forma EtxZib (lekhorea… barrenea) eta Duv-engan (nere barrene hormatua) ageri da.

Leku-kasuetan nahiz izen bezala erabiltzen da (Materra hain denbora apurraren barrenean, Ax kanpotik eta barrenetik, Kardab or dago barrenen [cf. behean barrena]; OihAtsot gaina eder, barrena uher, Mburu etxeen barrenetan); izenondo gisa ere ageri da, maiz -a eta guzti (Volt arribera barrena eta zabal da? [“profond”], EtxZib sekretu barren bat).

‘Behealde’ esanahiarekin bizk.-gip. eremuan aurkitzen da gehienbat historikoki (Arak (gip.); JJMogel solo barrenetik gueneruntz, TxAgir soñeko barrenak bustirik); nolanahi ere, Salaberrik ere jasotzen du (“partie inférieure d’un corps”) eta goien-barren esapidea ere oso zabaldua dago. Ez da argia guretzat, ezta Azkue eta Urkijorentzat ere, RS 143 onda barrenik dago, “está con tan buenos alimentos a la fin como al principio”.

□ Erdi Aroan, euskal eremu osoan aurki daitezke adibideak: ekialdeko lehen lekukotasunez gain, cf. Arabako Gaceibarren (CartCalah 1257; hala ageri da; bada Gaceogoyen ere), Gipuzkoako Yribarrena (ArchUrretx 1310) eta Bizkaiko Martin Ochoa d’Iriuarren (SDomLeq 1330). Lapurdin, cf. Tote de Feribarren (LivOr ~1150), Zuberoan, A. Gassie de Livarren (OnomNord 1247) eta, Nafarroa Beherean, aynrivarren (OnomNord 1293). Adibide batzuetan aski agerikoa gertatzen da ‘behe’ adiera, cf. Gazeogoien eta Gazeobarren, eta, Nafarroan, cf. Oyllouarren eta Oyllogoyen (AGNComp11256).

Beharbada *bar erro beregainaren adibideak ere aurki daitezke, zenbait hitz elkartutan (atzizkirik gabeko erroa, edo deklinatu gabea): ibar-en adibide ugariez gain (ik. han), cf. Remon Gassie, seigneur de Barreche (OnomNord 1327) eta Echabar (CenSoul 1377), osaeraz bar + etxe eta etxe + bar baldin badira (GramBasqI §123, 1. oh.). Beste lurraldeetan, cf. agian Ochoa de Yribar (SEngPamp 1440) eta Juan de Vrybar (ArchMondV 1484); Arabako Barrecheguren (TopAlav) bakanegia da, horren adibidetzat hartzeko. Orobatsu lehenagoko Gudubarreta (ColIrach 1211), ez baitago argi gudu + bar + -eta zatitu daitekeen, ik. gudu. Ziurxeagoak dirudite labar hitzaren adibide ugariek: Iohannis de Izlavarra (SMillán ~1022), S. de Labarra (DocArtaj 1236), etab. Ik. halaber galbar.

barrena ‘barrenera, barrura’: Etxep (ene pena sar dakion bihotzian barrena); ‘zehar’: EtxZib (sudurpill meheetan barrena); osaeraz, pentsa daiteke -a adlatibo zaharra dagoela, cf. aitzina, etab.; ik. behean barna.

barrendegi ‘barruti’: Pouv; cf. Guillem de Barrendegui (AGNCartII 1249), eta CoutLab 7: “un bois vulgairement appellé barrendegui, cloz & fermé” (1514).

barrenalde (Ax), barrendu (Pouv, Mburu), barreneratu (Harand), barrenki (Harand [bihotzez edo barrenki]), barrenkoi (Xurio [presuna barrenkoi]), barrenkor (Ax [gaixtoena, perilosena eta barrenkorrena]), barrentasun (Pouv).

► Osaeraz bar + -hen da. Genitibo pluraleko hen erakuslea da bigarren osagaia, superlatibo funtzioan, cf. azken, behen, goihen. Lehen osagaia *bar erroa da, dardarkari anizkunarekin —hala da, itxuraz, haren elkartu-eratorri guztietan—; erro berekoak baldin badira, ordea, cf. are eta bare.[1] Berranalisiz sortua da barrene aldaera, leku-kasuetako barrenean, barreneko eta halakoetatik; ik. barne.

Erro horren jatorrizko esanahia ‘behe’ edo ‘hondo’ izan zitekeen. Honela azaltzen du Gavelek: “Si le sens primitif de l’élement bar exprimait une idée de ‘fond’, barrene ou barne serait l’endroit le plus enfoncé, par suite le plus intérieur. Mais comme le fond peut être aussi la partie la plus basse d’une chose, il pourrait y avoir identité d’origine entre l’élement bar et le mot ibar ‘lieu bas’ (vallée ou plaine)” (GramBasqI §123, oh.). Gaur ere aurki daiteke ‘behe, behealde’ esanahi hori barren-en bertan, eta baita barna-n ere, adibidez.

Bestalde, ‘behe, hondo’-tik erraz azal daiteke ‘barnealde’; cf. EtxZib zenbat itsas barrenean / baita arrain gorderik, zeinetan batera bezala ageri diren bi adierak; cf., bestalde, izenondo gisa barna-k duen ‘sakon’ adiera. Barrunbe eratorriaren osaerak berak adieren arteko hurbiltasun hori salatzen du.

Ez dirudi erroaren jatorrizko forma beregainaren adibide gisa har daitekeenik Larramendik dakarren barbildu “contraer, juntar, retirar una cosa junto a otra”; izan daiteke *barrubildu-tik sortua ere. Orobatsu Nafgip. barga ‘amildegi’, zeinaren osaera eta etorkia ez den argia, nahiz eta esanahiaren aldetik ‘behe, sakon’-ekin lot litekeen.[2] Adibide hobeak dira Etxebar eta Barretxe izenak, ik. goian. Ibar-en ere elkartu bateko osagai nagusi gisa dugu *bar.

barrandatu (barren- 1643: Ax). ■ Lap.-bazt.-bnaf. eremuko hitza. Barren- da antzinako forma; barran- ez da XIX. mendera arte agertzen. ‘Zelatatu’ da esanahi nagusia (Ax zelatatuak, barrendatuak eta guardiatuak, Harand gu ere lekhukozko hedoitze hain handiaz barrendatuak, Laphitz athe xilotik barrandatzerat).

Barranda aditzondo moduan Salaberrik dakar (“en espionnnage, aux écoutes”) eta Bordelek darabil (menturaz lehenago / barrenda egonak); askoz erabiliagoa da barrandan forma (Duv xareten artetarik barrandan, MElizanb barrandan eta gakho xilotik beha).

barrandari (Ax [ezta on barrendari izaitea, ezta on zelatan egoitea]), barrandatzaile (Duv, FedProp 1891 (-zale)), barrandegi (Oxobi).

► Itxura guztien arabera, barren-en eratorria da, partizipioetako -tatu bukaerarekin (cf. hobendatu, ozendatu, urtatu, gezurtatu). Hipotesi honen alde dago barhan- aldaera, hasperenarekin, barhen-ek ere hasperena baitu jatorrian. Asimilazioz azaldu behar dira barran- aldaerak.

Pentsatu behar da barne sortu baino lehenagokoa dela, edo barren- dagoen eremu edo garaitik zabaldua (lap. xviii. m. baino lehenago). Badirudi barrandatu baino berriagoak direla barranda/barrandan, aditzetik atereak: lekukotasun idatzietan berriagoak dira, bederen.

Esanahiaren aldetik, ‘besteren barrutian sartu, hango berri jakin’ edo holako zerbait izango zen oinarrian; hortik erraz azaltzen da ‘zelatatu’.

Ez dirudi, inondik ere, gaztelaniari harturiko mailegua denik: ez dute horren alde egiten bokalismo zaharrak (barren-), hitzaren eremuak (erdi-ekialdea) eta barhan- aldaera hasperendunak. Hori hala izanik ere, baliteke hitz honetatik bereizi behar izatea barrundatu: barrun-en eratorri zuzena ez bada, baliteke gazt. barruntar-etik hartua izatea; ohar bedi gaztelaniazko hitzak ‘espiatuz jakin, barrandatu’ adierak zituela jatorrian. Ik. barrun.

barne (1337: OnomNord [Lop de Chavarne]). ■ Ekialdeko hitza (gnaf. zati bat barne; lapurteraz XVIII. mendetik aurrera erabiltzen da gehienbat: ik. goian barren).

Leku-kasuetan erabiltzen da maiz (Etxep oro bere barnian, Leiz oldar zedin barnera, Tartas barnen eta kanpoan, Harand hirur egunik eta bi gauik barnean); izen bezala ere oso erabilia izan da (‘sakontasun’: Leiz zeren ezpaitzuten lur barnerik [cf. behean barnetasun]; ‘barren, barru’: OihAtsot barnea harro duen alkateak; ‘gela, etab.’: Jntegi garbitu eta antolatu zuen barne hura); postposizio moduan ere aurkitzen da (Laphitz obra hortan barne, HiriartU zuek eta ni barne). ‘Behe’ esanahiarentzat, ik. behean barna.

□ Erdi Aroan, Zuberoakoa da lehen lekukotasuna; cf. halaber Gasernaut, seynor d’Echabarne (ColBNavI 1338) eta Larhunsunbarnea (CenSoul 1377). Nafarroa Beherean, cf. Yribarnea (PobNav 1366) eta terres de borc bieylh d’Iribarne (ColBNavII 1393).

barna ‘barnean’: Etxep (han barna); ‘barnera, barrura’: INabig (nahi baduzu sarthu Baionan barna); ‘zehar’: INabig (nor noroestean barna); izond. ‘sakon’: Leiz (putzua duk barna); iz. ‘barne’: Xurio (ene barna sendo eta garbi dela); badu ‘behe, behera’ adiera ere (Nafgip., zar., zub., erronk.): a(h)o(z) barna, bide barna, gona barna… (Azk, Izag, Moso, Garate); barne-ren eratorrien artean kokatu badugu ere, barrena-tik azaldu behar da, sinkopaz (ik. goian), barne bera bezala, eta, iz. eta izond. erabileretan bederen, artikuluarekin nahasiko zen -a; zailagoa litzateke azalpena barne-tik zuzenean abiatuta.

barnatasun (Leiz; cf. behean barnetasun), barnatu (Harrt, Egiat), barnealde (Duv), barnedun (ECocin [plat barnedun batean]), barnegabe (Goihetxe [trentxoiñ barne gabe ta zabal batean]), barneko (“veste” Salab), barnekoi (Xurio), barnekor (JesBih), barnera(tu) (Leiz), barnetasun (Leiz [zeren ezpaitzuen lur barnetasunik]), barnetegi (‘estalpe, leku itxi’: Duv [barnetegi bero batean]), barnetiar (Duv [barnetiar eta debot]).

Barren dago hitz honen jatorrian. Leku-kasuetan -e- epentetikoarekin agertzen da, barrenean, barrenetik, etab.; horietatik, berranalisiz, barrene sortuko zen (ik. goian; cf., bestalde, bizk. sakone, etab.) eta, sinkopaz, barne (FHV 133, 165).

barrun (~1141: GuipAlb [Barrunecoa]). ■ Historikoki gip. eremuan aurkitzen da ia soilik (jad. Larm eta Arak-ek gipuzkerazkotzat ematen dute, baina cf. behean bizk. barruna, barrunbete eta gnaf. barrunbe; orobat Arabako erd. burrumbera, eta Barrundia, ik. behean). Leku-kasuetan erabiltzen da maiz (Arak (gip.) barrunean, Ubill denbora gitxiren barrunen, AgirAst barrundik erantzun zioen, Lardiz barrunera itzultzen zituzten, Izt barrungo mamiak); izen bezala ere ageri da (Arak “interior, lo interior, barruna” (gip.), Lardiz barruna illundu zitzaion).

□ Erdi Aroan, ugari xamar aurkitzen dira Araban hitzaren adibide izan daitezkeenak: cf. Ubarundia (SMillán 1025): beheko Hubarrutya berantiarragoarekin konparatu behar bada, esan nahiko luke barru(n) dela bigarren osagaia, eta izen horretan ez dagoela ibar/ubar (Mitxelena 19733: 67, 156); badirudi Barrandiz (SMillán 1025) agertzen dela gaurko Barrundia izendatzeko, cf., bestela, Johan Peres de Varrundia (ArchSalvatI 1320) berantiarragoa. Ez dago argi nola analizatu behar den Bermeoko Barrungia (SMillán 1093). Gipuzkoan, cf. Loppe Yvánes de Barrundia (ArchSegI 1380) eta, beste muturrean, Varrundya (ArchOiarI 1499). Bestelako izen batean, cf. Pero Martines de Barrunbarrieta de Arostegui (ArchLeintz 1433).

◊ Arabako erd. burrumbera ‘fruitu barren-ustel’ (VocAlav) ere hitzarekin lot liteke: barrun + bera ‘bigun’ (AgudTov s.v.).

Euskarazko barrun-en gainean osatu da gazt. barruntar ‘usmatu, barrundatu’, Corominas eta Pascualen ustez (DCECH 1, 530a); barrunte ‘espioi, barrandari’ ere bazen gazt. zaharrean. Erdi Aroko euskal eremuko agirietan, cf. Nafarroan “Por mesageros et barruntes enviados en Castilla”, “a hun omne que barrunto el judio Torniel” (AGNComp2 1280), “que nos bino barrunt que los encartados eran y” (AGNComp7 1300); gaztelania itxura handiagoarekin, “qualquier que fuere barrunte para que el acotado sea preso y si el tal acotado y si el tal acotado (sic) fuere preso por el tal barrunte que lo barrunto” (ArchHondI 1397).

barruna ‘zehar’: Mburu (an barruna zijoazen); ‘barrura, barrenera’: AgirAst (sartu zan barruna); ‘-rantz, -ra bidean’: Azk/Etxabu (bizk.: Donostian barruna); osaeraz, pentsa daiteke -a adlatibo zaharra dagoela, cf. goian barrena, etab.

barrunbe oso erabilia leku-kasuetan, eta izen bezala ere bai: Larm (barrunbeari dirakiena ta gañez dariona), IntzSerm (tentatzera orren barrunbea).

barrunbete (Azk (bizk.), Orixe), barrundu (Larm, Arrue [ondo barrundu eta ezaguturik]).

► Mitxelenak *bar + -un/-u(n)e izan daitekeela dio (19733: 67); bigarren osagai hori *bun izan liteke jatorrian, muino-ko bera, azken buruan —cf. Erdi Aroko -buno: Pero de Bagabuno, Iohan Perez de Larraondobuno (ArchTol1 1391)—. Osaeraz hala bada, eta jatorrizkoa barrun baldin bada, pentsatu beharko litzateke barrunbarru gertatu dela, amaierako -n inesibo gisa berranalizatuta (cf. agian behenbehe); cf. egunegu, eta bariku bera, azken osagaiko egun-ekin. Beste aukera da barru jotzea jatorrizkotzat, eta pentsatzea inesiboa gehitu dela barrun-en (cf. barruko/barrungo); baina orduan zaila litzateke erabakitzea zer den -u.

Ohar bedi, Erdi Aroko datuetan oinarrituta ezin dela bataren eta bestearen arteko harreman kronologiko erlatiboa ezarri. Banaketa dialektalak pentsaraz lezake barru dela bietan zaharrena, zabalduago dagoela irudi baitu, eta eremu txikiagoko barrun berrikuntza litzateke horrela. Baina berdin pentsa liteke jatorrizko barrun-en kaltetan zabaltzen ari dela barru forma berranalizatua, eta gogoan har bedi barrun bera Araban eta baita gnaf. barrunbe-n aurki daitekeela; barrun-en antzinatasunaren alde egin lezake gazt. barruntar maileguak ere.

Eusk. barrundatu/-tatu ere badago (eta barrunda izan), eta baliteke gaztelaniari bueltan mailegatu izana horiek, erromantze horretan garatutako esanahiarekin agertzen baitira (ik. goian barruntar). Nolanahi ere, ik. barrandatu.

barru (1025: SMillán [Zuhia Barrutia]). ■ Mendebaldeko hitza (gip. zati bat barne; cf., halere, behean gnaf. barruti).[3] Leku-kasuetan erabiltzen da maiz (ArrasErrek oñeztar barruangoak, Lazarg sartu zan barrura, Mogel denpora gitxiren barruban, Izt Alegeriako erri barrutik); izen bezala ere oso erabilia izan da (RS urde barruak, Kardab zeure barru guztiari ondo begiratu) eta baita postposizio moduan ere (Munibe iru egun barru, Mogel illa bete barru).

□ Erdi Aroan, Gipuzkoan cf. Miguell de Erretenbarrutia (ArchTolI 1391) eta Armaybarrutya (ArchAtaun 1409), Bizkaian Olazabarrutia (ColCenar 1398) eta Araban Arradeçury Barrutya (ArchSalvatII 1414) eta montes altos de Hubarrutya (ArchSalvatII 1418; badirudi Ubarrundia-ren aldaera dela, ik. goian). Ez dago argi hitzaren adibide den Nafarroako Barruayn (AGNCarlIV 1367).

barruti Larm, AgirAst (Eliz Ama Santaren barrutian), AralSerm (urte batzuben barrutiyan); barru + -ti, cf. beheiti, goiti, etab., FHV 236; ik. bereziki urrun/urruti bikotea.

barrualde (Lazarg), barruragotu (Larm, Lardiz), barruratu (Larm, Añib), barrutu (Larm, Añib [Kredoan barrututen direan egia guziak]). Cf. aste-barru, bebarru, lur-barru, esparru

► Osaeraz, ik. goian barrun.

barro. ■ Azkuek dakar bere hiztegian: aurten a be barro da (bizk.) “este año también aquélla está incluida”. Onaindiak ere badarabil, ‘preso’ esanahiarekin (zu bertan barro). Barro egin (bizk.) esapidea ere badakar Azkuek, ‘harrapatu’ esanahiarekin, batzuetan aditza ezabaturik (bota sarea ta barro, otzean otzean barro); baita ere “incluir” esanahiarekin.

□ Litekeena da hitzaren adibide izatea Maiorak dakarren marro; honela azaltzen du: “juego que consiste en formar dos grupos o bandos, tratando de salvar a los compañeros que han sido apresados y se colocan junto a una pared. El jugador que es tocado por un contrario, esté libre o no, pasa a formar parte de los presos, el equipo que se queda sin ningún jugador libre pierde la partida”. Eta hona adibidea: “comenzaron a jugar al marro en el fayedo” (LéxNavII 1540).

Barru-ren aldaeratzat hartuko balitz, erregela bihurketaz azaldu beharko genuke -u-o, forma mugatuetarik abiatuta (cf. beso eta esku, forma mugatuetan berdinduak: besu(a) eta esku(a)). Baina hitza antzinakotzat hartzeak (cf. marro jokoa) ez du aukera honen alde egiten. Horrela, *bar erroaren gainean osatua dela pentsa dezakegu, eta balio burutua adieraziko lukeen -o genuke bertan (cf. atzo, etab.). Esanahiaren zabaltzez ditugu ‘preso’ eta ‘harrapatu’.

! barre (~1496: RS (barrez); farra: ~1597: EspGut). ■ Hitz zabaldua hegoaldean (iparraldean badira adibide banaka batzuk XVI. mendean hasita, ia denak lapurterazkoak; gainerakoan irri da erabiltzen dena; cf. Larm: “Nafarroan hirri [sic], Bizkaian barre, Probinzian farra egiten zaiela”). Forma b-dunak bi ertzetan aurkitzen dira (arab. [Land, Lazarg], bizk. barre; zar., erronk. barra); farra Sueskun nafarrarengan dago jad., iparraldeko adibideetako ia forma bakarra da, eta gipuzkeraz gehien erabiltzen den forma da XIX. mende bukaera arte (farre gip. eta bizk. ezaugarriak nahastean dituen XVII. mendeko testu batean (KuartPhel) eta beste adibide bakan batzuetan baizik ez da agertzen); forma p-dunak (parra eta batik bat parre) XIX. eta bereziki XX. mendean erabiltzen dira gipuzkeraz (Mogelen gipuzkerazko obratik hasita). Bukaerako bokalik gabeko formak (far, par) berriagoak dira.

□ Ez da ziurra hitzaren adibide izatea Juan Martines Barrea (ArchHerna 1379) pertsona-izena; cf. Johan Martinez Barrena (ArchHerna 1388).

barregarri (izond.) Harrt (barra-), Larm (farra-); iz.: Lardiz (beste farragarri asko egiñaz). Atzizkiaren balio aktiboarekin.

barrealdi (Añib), barre-algara (TxAgir), barre-antz (‘irribarre’: TxAgir), barrearazi (Astar [barre erazoteko esaten dana]), barre egin (Land, Lazarg), barre-eragile (Goihetxe (farra-)), barre eragin (Añib, Mogel), barregai (frBart [txanzatzat ta barregeitzat]), barregale (Mokoroa (parra-)), barregarrikeria (AgirAst (farra-)), barregarriro (TxAgir), barregarritasun (Mogel), barregarritu (TxAgir [mutildu, billostu ta barregarritu zituen]), barregura (TxAgir), barre-irri (‘irribarre’: Añib, Iturr (far-)), barre-irudi (‘irribarre’: Txirrita (par-)), barreka (Mogel (p-)), barre-murritz (Goñi (parra-)), barreti (ArreseB), barretsu (Harrt (barra-), Otaegi (p-)), barretu (Beobide [ezpaña parreturik]), barretxo (Mogel (p-)), barrez (RS), barre-zantzo (Zabala), barrez-barrez (TxAgir), barrezka (Azk), barrezko (JJMogel [berso zikiñak entzun ta barrezko eskerrak emotera]). Cf. irribarre.

► Forma zaharrenak b-dunak dira, itxura guztien arabera; f- duten aldaerak erdialdeko berrikuntzak lirateke (cf. bake/fake, hitz barruan habia/kafia, etab.), eta p- dutenak are geroagoko gip. bilakaera ezagunaren adibide dira, f-tik abiaturiko formak (cf. feria/peria, faltsu/paltsu…). Ik. FHV 262-267.

Jatorrian onomatopeia dela pentsatu ohi da. Corominasek eta Pascualek Hego Ameriketako gazt. farra[4] ‘parranda’-ren eztabaidan sartzen dute euskal hitza (DCECH 2, 870a, farra),[5] eta, onomatopeiaren hipotesia onarturik, biak zein bere aldetik sortuak izan daitezkeela dio; cf. halaber Erriberako farra ‘parranda’ (VocNav), jatorriz hitz amerikarra, Iribarrenen ustez. Dena den, beharbada ez da baztertzekoa erromantzezko hitzak zenbait kasutan euskal jatorria izatea.

Bestelako aukerak azter daitezke, hala ere: saioa egin liteke *bar ‘behe, hondo’-rekin lotzeko. Uler daiteke barre egitea, funtsean, barrenetik egiten dena dela, barre-algara; adlatiboko *barretik, instr. barrez eta halakoetatik azalduko litzateke, horrenbestez, barre bera, -e berranalizatuarekin (cf. atze, aurre); -a duten formetan, gainera, pentsatu beharko da asimilazioa gertatu dela.

Bide honetatik, zinez esanguratsua da uste herrikoia, zeinaren arabera baretik heldu zen barrea. Honela dio latinezko esakuneak: splen ridere facit, cogit amare iecur ‘bareak barrea eragiten du, gibelak maitasuna’ (Joubert 1579: 282).[6] Esanguratsua da, bi hitzetan *bar erroa dagoelako ideia iradoki bailezake (dardarkari bakun zaharragoa beharko genuke bare hitzean). Alabaina uste hori gorabehera, ez dugu aurkitu hizkuntzarik zeinetan ‘bare (organoa)’ eta ‘barre’ adierazten duten hitzek lotura etimologikorik duten: Bucken datuetan (s.v. laugh, smile), esaterako, ‘barre, irribarre’ adierazten duten hitzen jatorrian ‘hortzak agerrarazi’, ‘soinu’, ‘distira egin’ edo imitaziozko hotsak daude. Are gehiago, bai aurkitu ditugu beste uste bati loturiko erabilerak: Erdi Aroko fisiologia lanetan, umore txarrari eta izaera goibelari lotzen zitzaion organo hau (Rey s.v. spleen), eta, uste horri jarraikiz, ‘herra’, ‘aiurri bizi’ moduko irudizko erabilerak garatu zituen ing. spleen ‘bare’ hitzak (cf. gazt. esplín eta fr. spleen maileguak, ‘malenkonia, asperdura existentzial’ esanahiarekin).

Nolanahi ere, arrazoi honegatik eta bestegatik, beste azalpen etimologiko bat hobetsi dugu giza-organoari denaz bezainbatean. Ik., halere, bare3 (s.v. baratu), zeinetan *bar erroarekiko analisia zabaltxeago garatzen den.

! bartz (~1557: Oih). ■ Hitz orokorra. Aldaerak dira bartz (bizk., gnaf., zar., erronk., zub.; Oih), bartx (zar., erronk., zub.), partz (gip., gnaf., bazt., lap., bnaf.; azken honetan ph- ere badago) eta fartz (lap.; Pouv (-rz)). Zorriaren arrautza izendatzen du (Oih bentura dadinak hartza, eztadinak ez eta bartza); cf. orobat honako esapide hauek: Azk (bizk.) bartzak daukaz orrek “no tiene dinero”, (bizk.) oba zeuke neure bartzak bazeunkaz “si tuvieras mi carácter”, Etxabu (bizk.) aretxek dauke bartzak iltxeko modu “tiene buena labia”.

! barzi “punzada” Larm (barziatari, barziatu, barzikai eratorriak ere baditu; Lhandek dakarrenez, Hiribarrenek barzizulo darabil, barzi-z eta barziatu-z gain); ez dago argi hitzarekin zerikusia duen, baina, hala balitz, -i partizipioa legoke; alabaina, arazoak leudeke esanahiaren aldetik, bartzek ez baitute ziztatzen.

bazpi ‘bartz’: baspi Mikol, bazpi Añib (bizk., + baspi), paspi Azk (bizk.); osaeraz, bartz + -bi, *barzpi > bazpi bilakaera arruntarekin (Mitxelena 1964d: 486), nahiz eta atzizkiaren jatorria ez den erabat argia, cf. azpi.

bartzatsu (farzatsu Pouv), bartz-orrazi (partzorrazi Lard).

► Osaeraz, bar + -tz (cf. beltz, gantz, hortz). Esanahiari dagokionez, ohartu behar da ilearen beheko partean, ilearen barrenean, jartzen dituztela zorriek arrautzak.

Aldaerei dagokienez, bartz nagusiaren ondoan herskaria ahoskabeturiko partz dugu (cf. pidaia); forma horretatik azaldu behar da phartz, cf. fago/bago/pago/phago, fiku/biku/piku/phiku, jatorrizko f- banarekin (< lat. fagus, ficus). Fartz aldaerari dagokionez, berriz, cf. beltz-en Erdi Aroko faltz aldaera (Falzahuri, SMillán 1075). Jatorrizko p- batetik, cf. bake/pake/fake, etab. Txandakatze hauetarako, ik. FHV (264-265).

! baso (xi. m.: SMig [esquiasso atairia (< -baso)];[7] basa- 1025: SMillán [Bassahuri]). ■ Hitz beregain bezala, hegoaldean bakarrik erabiltzen da historikoki (salbuespenak Etx. Ziburukoaren adibide bat eta LuzErrem dira; cf. halaber basotar Etx. Sarakoagan). Basa- garai eta eremu guztietan aurkitzen da elkartuetako aurreneko osagai moduan (leku-izenak barne), eta horrek hitzaren noizbaiteko orokortasuna frogatzen du.[8]

‘Oihan’ eta ‘mendi-alde’ esanahiekin agertzen da eskuarki (‘mortu’ gisa ere erabili izan da: Mburu, Ubill, AgirAst…). Pentsa liteke —nahiz ez den aukera bakarra— bazukeela lehenagotik esanahi zabalago bat: ‘leku jendegabe, kanpo, bazter-leku’ moduko zerbait izan zitekeen (gehi ‘landu/landatu gabea, basatia, arautu gabea…’; cf. basa-dun elkartuek hartzen dituzten esanahiak,[9] eta, besteak beste, baso/etxe [OihAtsot basoillo/etxoillo; cf. GaribAtsot etxera orduan basora] eta basa-/giza- [zar. basazalke/gizazalke] oposizioak); eremu batzuetan ‘mendi-alde’ esanahiarekin eta beste batzuetan ‘oihan’ esanahiarekin finkatuko zen gerora.

Gip., bizk. eta gnaf. zati batean azentuak bereizten ditu basoá (azentu markatu gabea) eta basoà ‘edalontzia’ (azentu markatua).

□ Lehenagoko lekukotasunak izan litezke monte Massoa (SMillán 945), presbiter Kardellu de Bassobauzo (SJPeña 928). Basa-ri dagokionez, bada halaber Enneco Blascones de Bassab[....] (DocLeire 880), baina 1269an gehitutako pasarte batekoa da. Lizaso eta Olaso-n ere -baso ikusi izan da (Mitxelena 1971b: 264).

Erdi Aroko dokumentazioan maiz ageri da hitza -ss- idatzita: cf. halaber Sancio Bassoraco (DocLeire 1072) eta ffurtunius uassoco (FuerMirand ~1157), besteak beste; ezer islatzekotan, hotsaren izaera ahoskabea islatuko luke, ez afrikaturik edo gisakorik.

basagizon ‘basati’: Pouv; ‘baso-mutil’: Arak, Azk (gip.); ‘baso-mutil’ ← ‘basati’ izan da esanahiaren bilakaera, ‘basati’ lehenago dokumentatzen bada ere.

basahiri Azk; cf. goian Bassahuri.

basajaun Urte, EuskErr 1883 (zub.); cf. Basajaunberro, Basajaundegui (ArchAzkoit 1458).

basamortu EtxZib, Mogel; cf. baso-ren ‘mortu’ eta ‘leku jendegabe’ adierak; ik. portu/bortu/mortu.

basarte Munibe; cf. Erdi Aroko arroyo de Vasarte (ArchElgoi 1346); ez da erabat baztertzekoa basa ‘lokatz’ egotea Mogelen Universidad de Basarte-n.

basetxe Larm (basatetxe), Lardiz; cf. Iohan Perez de Baseche (ArchSalvatIV 1349).

basabazter (‘bazter-leku’: Lardiz (baso-)), basaezti (Leiz (bas(a)ezti)), basajende (Larm, Duh), basakristau (Izag/Elexp (bizk., gip.)), basalapur (Mogel), basalkate (‘auzo-alkate’: Azk (bizk.)), basandere (Urte, Barb), basarotz (‘mendi-giroko arotz’: Azk (bizk.)), basasoro (“dermiotik kanpora landutako lurrak” Satr (Nafgip.); cf. bazter-soro), baseliza (Azk), baserreka (Irig), baso-bizitza (Añib [abere baten antzera baso-bizitza egitera]), baso-lan (Azk (bizk., gip., gnaf. (+ basa-)), TomAgir), baso-mutil (Ulib; ik. goian basagizon), basotu (Munita [mendiak geiago basotu]; cf. behean basatu), basotxo (Larm, Arrue), baso-zehar (‘mendi-hegal’: Izag (Nafgip.)), basur (Urte, Duv [basurek gizentzen dute phentzea]);

(animalia eta landare izenekin):

basakaran Arak, Izt (baxa-); basa- + okaran da batzuetan, -akan/-okan laburtua duten aldaerek erakusten duten bezala; beste batzuk, ordea, basoko haran osaeraren adibide dira.

basurde orok.; Land; basa- + urde, ez dugu Erdi Aroko adibiderik aurkitu, urde-renak, ordea, erruz, eta badirudi ‘basurde’ esanahia ere zukeela honek, ik. Orpustan 1999: 346; elkartuaren berritasunaren adierazle, ohar bedi gaur arte iraun duela asimilaziorik gabeko basaurde-k.

basabehi (Mogel), basabere (EtxZib (basa-abre)), basabestia (Leiz (basa bestia)), basaerramu (Lakoiz, Althabe), basafikotze (Leiz), basagari (Azk (bizk.)), basa-hegazti (Beobide), basahuntz (Land (basaaunz)), basakatu (Harrt (-gatu), Larm), basaker (Añib, Izt), basalapin (JEtxep), basalizar (Azk/Izag (bizk., gip.)), basamahats (Pouv, AgirAst), basaoliba (Leiz), basaperrexil (Larm, Duv), basapiztia (Arrue), basaporru (Lakoiz), basaran (Pouv, MDass (baxa aran); ik. goian basakaran), basardi (Urte (basa-ardi), Larm), basarrosa (Urte), basarto (Larm), basasagar (Urte, Mogel (baso-)), basasto (Ax (basa-asto)), basatipula (Larm), basatxori (Larm, Lizarg), basaugaraxo (baso- Azk (bizk.)), basazalke (Azk (bizk., zar.); zar. gizazalke-ri (‘landatutako zalkea’) kontrajarria), basehiza (Lizarg), basidi (Duv), basidisko (Mogel), basilar (Urte), basoilar (Pouv), basoilo (OihAtsot [etxoilloak basoilloa zedokan]), basote (Pouv), basuso (Urte), eta beste asko;

(‘sasi-’):

basabarber (Const), basadentista (JEtxep), basagiristino (Lafitte), basaixtorio (‘elezahar’: Lafitte), basajainkotasun (Urte), basakobla (Etxahun), basamediku (Zerbitz), basanagusi (Harand [pedantak edo basa-nausiak]), basaofiziale (JEtxep), basapoeta (Monho), basaprofeta (Gèze), basasineste (‘sineskeria’: Herria 1961), basoko (Etxag [basoko erregea, / Karlos bizar gorri]);

(izond.):

basaka ‘basa-’: Duv (olibondo basaka); cf. eztika; iz. ‘elorri beltz’: Azk (gnaf.); ‘basasagar’: Arzdi (gnaf.); “ramas que nacen… bajo el injerto” Azk (lap., zub.); izlag. Orixe.

basoi hapaxa; RS (andrea soloi, hurdea basoi); baso + -(k)oi atzizk.

basati (Larm (basoti), AgirAst), baso(ra)kari (‘basorako joera duena’: Izag AranOñ), basotar (EtxSar [jendaki barbaro eta basotarrak]).

► Egiantzekoa dirudi *bar ‘behe, hondo’ izatea lehen osagaia, eta -so atzizkia bigarrena. Formari dagokionez, *bar-so > baso bilakaerak ez du arazorik (cf. zub. ürsañ / erronk. usái ‘doministiku’, errom. merced > [merzede > mersede >] mesede; FHV 362-363).

Esanahiaren aldetik, bi osagaien gaineko oharrak egin behar dira. Bar-i dagokionez, ‘behe, hondo’ esanahia eman ohi baitzaio (cf. ibar, barren), gogora ekar daiteke ‘beheko baso’, ‘lahardi’ esanahia duten hitzetatik sortu izan direla ‘baso’ esanahikoak beste zenbait hizkuntzatan, cf. gr. klasikoko δσος ‘lahardi’, gaur ‘baso’ (lat. dēnsus-ekin lotu izan da, ik. Buck s.v. woods, forest eta Beekes s.v. δασς); ohar bedi euskaraz badirela abar ‘hondar’ (behearekin ongi lot daiteke adiera hau), ‘arte, su-egur txiki’ eta abaritz ‘arte’ ere, *bar erroarekin lotu ditugunak (ik. han). Familia esanguratsua osatzen dute, azken finean baso mota direlako eta baso-rekiko lotura erraztu lezakete. Era berean, agian ez da ahaztekoa inoiz ‘zingira, lintzura’ esanahitik ere garatu izan dela ‘baso’ esanahia, cf. lat. palūdem ‘zingira’ > errum. pǎdure ‘baso’: gogoan har bedi hipotesi honetan familia berekoa litzatekeela ibar, azken buruan.

Bigarren osagaiak, -so atzizkiak, funtzio ezaguna du urruntzaile moduan ahaidetasun izenetan (cf. aitaso, ilobaso, etab.). Honi dagokionez, cf. sansk. araya- hitza, ‘bazter-leku, baso’ eta ‘urruneko lurralde’ esanahiekin (Buck s.v. woods, forest); atzizkiaren bestelako balioak egon daitezke lekukotuak bidaso, ibaso eta itsaso moduko hitzetan. Uler daiteke balio urruntzaile horretatik hurbil daudela ‘zabal’ eta are ‘handi’ ere (cf. mundu zabalean sintagma), eta, horrenbestez, pentsa daiteke ‘beheko lurralde zabal’ edo ‘barne handi’ moduko zerbait izan zitekeela baso.

Aurki daiteke ‘baso’ eta ‘basati’-ren arteko lotura beste hizkuntza batzuetan ere: cf. ing. zah. weald ‘baso’, ‘muino, goi-lautada’, zeina wilde ‘basa’-rekin lotu bide daitekeen (Buck s.v. woods, forest); cf. orobat ing. mod. wild man ‘gizon basati’, wildcat ‘basakatu’ , wild land, wilderness ‘baso’, eta, hizk. erromantzeetan, lat. silvaticus ‘basoko’ > okzit., kat. salvatge, fr. sauvage ‘basati’. Hipotesi orokorraren alde, ohar bedi zeinen hurbil dagoen ‘muino, goi-lautada’ adiera hori hitzaren ‘mendi-alde’-rekin, eta ‘lautada’ bera ere bar-ek izan litzakeen ‘behe, hondo’-ra ongi hurbil daitekeela.

Esanahiaren aldetik duten hurbiltasuna gogoan hartuta, baso eta bazter hitzak arazorik gabe konpara litezke: ik. goian baso-ren ustez jatorrizko ‘leku jendegabe, kanpo, bazter-leku’ esanahia; cf. halaber bazter-herri/baserri, bazterretxe/basetxe, baztertu/basatu, bazter-soro/basasoro… Baina bi hitzen arteko erlazio formala ez da erabat argia: batetik, *baz/*batz errotik abiatzeko aukera azter liteke bazter-en, baina erro horren bestelako lekuko garbirik ez dugu, eta ez dakigu zein litzatekeen bere esanahia; baso bera erro horretatik aztertu nahi izatera, gogoan hartzekoa izango zen **batso emango lukeela *baz-so-k, ez baso. Bestelako aukerak aztertu behar dira, hala nola bazter-en ere *bar erroa egotea, ik. han.

basa. ■ Ipar-ekialdean erabilia. Izenondoa da, eta badirudi basa- osagaiak dituen balio nagusiak badituela: Leiz basa zen oliba; ibid. heuskaldunak… ez garela hain basa non…; Egiat bata mantso beita eta berzia basa; Duv toki basa [= Leiz lekhu desertua]; JEtxep basek ikasiak direnei kalte dakartela

basakeria (Larm, Duv), basaki (Pouv [basaki haziak]), basarazi (‘bazterrarazi’: EtxZib [zeharreko bidetara / basarazi nahirik]; ‘izutu’: Larrasket), basatasun (Artxu (-tarzün)), basatu (‘galdu, errebelatu, baztertu’: EtxZib; ‘izutu, basatitu’: Intxpe [zenbait kasutan baso + -tu izan daiteke]), basaxko (FedProp 1891).

► Nahiz ez dagoen hizkuntzan pareko kasu askorik, badirudi hain erabilia den elkartu-eratorrietako basa- osagai horretan bertan dagoela bere jatorria. Hurbiltasun horren lekuko, eta nahiz eta balitekeen Leizarragaren sorkuntza izatea, cf. Leiz basa oliba (Rom 11, 17) eta, erlatibozko esaldian, basa zen oliba (Rom 11, 24).

baserri (basherri 1664: Pouv; basa-herri ~1725: Urte; basarri 1849: BustDot). Hitz zabaldua. Berez, ‘basabazter, bazter-leku, landa-eremu’ (Goihetxe baserria nola baitzen / laguntzak urrun zaudezen, ibid. hiriko arratoiña eta baserrikoa) eta ‘herri txiki’ balioak ditu (EtxSar Iruiñea… bas-herritzat egina utzi zuen, ibid. Angelun eta Mearritzen, bi bas-herri hauk bere ethorkiz eskualdunak direlarik); hegoaldean, XVIII. mendetik aurrera, ‘baserri-etxe, bazterretxe, etxalde’ balioarekin aurkitzen da (Kardab baserri orietan ta ez gutxiago kaleetan).

Baso-ren beste zenbait eratorritan ez bezala (cf. basarte, basetxe, etab.), ez dugu Erdi Aroko adibiderik aurkitu; egoera berean, cf. basurde.

baserritar hitz zabaldua, baina erdi-mendebaldean ohikoagoa; Larm, Mburu.

baserri-etxe (Mogel), baserri-jende (Kardab [nekazale ta baserri jente onak]), baserri-lan (AMZabala), baserri-mutil (Mogel), baserritarkeria (TxAgir), baserritartasun (TxAgir), baserritu (BMogel [Munibeko jauregi baserrituan]), baserritxo (ArreseB), baserrizale (ArreseB). Cf. kale-baserri.

Herri da bigarren osagaia, cf. haren ‘lur, leku, eremu’ esanahi jatorrizkoa; horrela, dokumentatzen den ‘basaleku, basabazter’ moduko zerbait izango zen haren esanahi etimologikoa. Gune populatu txikiak ziren horiek, ezinbestean, eta hortik azaltzen da zuzenean ‘herri txiki’ adiera; ‘baserri-etxe, bazterretxe, etxalde’ adiera, etxe bakartuari dagokiona, denik-eta gune populatu txikiena izango litzateke berez.


[1] Lehen osagai moduan erro hau baldin badu barrabil hitzak ere, esanguratsua izan liteke aezk., erronk. barabil aldaera; hortxe egon liteke dardarkari bakunaren aztarna.
[2] Osaerarengatik, Lerga-rekin konpara liteke, beharbada: leher ‘pinu’ + -ga, atzizki lokatiboarekin, cf. Leerga (DocMont 1086 eta DocLeire 1104).
[3] Ez da baztertzekoa iparraldeko barruki, zub. barrüki (‘aterpe, ukuilu’) barru-ren eratorria izatea (barru + -ki); cf. bizk. (Azk) barruzki ‘ukuilu’. Horrek, jakina, asko zabalduko luke barru-ren antzinako hedadura. Ohar bedi, dena den, badirela barroki eta barruke moduko aldaerak eta, halakoen bidetik, mailegutzat jo izan dituztela Corominesek eta bestek (AgudTov s.v. barrauke); cf. okzit. parrèc ‘artegi, ukuilu…’. Corominesen aipu zehatzik ez dugu aurkitu euskal hitz honen jatorri arrotzaz (DECat 1, 667a-671a, barraca eta 6, 299a-303a, parra; DCECH 1, 518a-520a, barraca eta 4, 407b-412b,  parque, parra1), eta AgudTov-entzat berariaz prestaturiko oharretakoa izango da. Bai aurkitu dugu, ordea, Corominasek eta Pascualek barru-ren familiakotzat jotzea bizk. barruko eta bnaf. barroki ‘ukuilu’ (DCECH 1, 533a, 6. oh., barruntar).
[4] Galizieraz ere badago hitz hau, eta Iberiar Penintsulako beste hainbat tokitan ere erabiltzen da.
[5] Parranda, farrandari, farrandatu… euskal hitzak ere eztabaida berean sartzen ditu (DCECH 2, 870b, 2. oh.).
[6] Gaztelaniazko itzulpeneko oharraren arabera, Pedantius izenburuko komediatik harturikoa da. Bi ohar egin behar zaizkio honi: batetik, komedia horretan ez dugu esakun hori bere horretan aurkitu, splen (quod ridere facit) esaldia baizik; bestetik, 1581ekoa da komedia hori (Dana F. Sutton irakaslearen edizioa, http://www.philological.bham.ac.uk/forsett/). Bigarren ohar honetaz denaz bezainbatean, ohartu behar da Jouberten lanaren 1558ko latinezko bertsio bat bide zegoela (Joubert 2002
[7] Cf. Soracoiz (soro + bakoitz; FHV 227, 533).
[8] Bestalde, bada baso bat ‘gai, duin’ balioarekin (EtxZib baso ez bainaiz, ni baithan dagizun ostatua; Pouv ofizio hartako gai eta baso denik); homonimia gorabehera, ez dugu modurik aurkitu gure baso-ren esanahiekin eta jatorriarekin lotzeko.
[9] Cf., antzeko balioekin, larre-/larra-/lar- (larrabere/basabere, Larrauri/Basauri), sasi- (sasi-ardi/basardi), asto-/asta- (astoarrosa/basarrosa)…

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper