Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

hats. Erro honen azpian hats, hasi, ase eta atso sarrera-buru nagusiak bildu dira. Hats-en azpisarrera modura arnasa, asaskatu, asti, astin(du), astun, atseden, atsegin, atsekabe, haserre, hausnar eta asaldatu (asalda, asaldu1, asaldu2 eta asaldura azpisarrerekin) daude; hasi-ren azpisarrera modura, askari dago; ase-ren azpisarrera modura, aski, asko eta aspaldi.

Ongi lot daitezke, oro har, familia honetarako bildutako hitzak. Formazko xehetasunak ez dira erabat argiak hausnar-en eta aspaldi-ren kasuan, eta, atso-ri dagokionez, esanahiarenak suertatzen dira ilun.

♦♦ hats (1538: NavInj; ik. atsegin, haserre…). ■ Hitz orokorra. ‘Arnasa’ adieran ia osoki galdua dago historikoki arab.-bizk.-gip. eremuan (RS-ko adibide batean gelditu da arrasto bat, dollorra otuago, atsa putzago adibidean; arnasa, haserre, kirats eta, segur aski, atsegin, atsekabe, atseden bezalako elkartuek ‘arnasa’ adieraren antzinako hedadura orokorra erakusten dute); besteak beste, ‘ufako, puzkada’ (Larg artiki zuen hats bat heien gainerat) eta ‘lurrun’ ere bada (Duv beroaren hatsa). Mendebaldean (bizk. testuak, Kardab eta, dudazko adib. batean, Lazarg) ‘kirats’ adierarekin gorde da (Kardab atsez ta kiratsez betea, Mogel usteltasuna ta atsa; cf. behean atsitu); bizk. ekialdekoan bada ants/antz aldaera ere (Mogel antz edo usain dongia). Izenondo moduan ere erabili izan da, ‘zikin, higuingarri’ esanahiarekin (NavInj erroi atsa, Lazarg traidore atsa, Ax bekhatu hatsa). Hats tzar, ats putz eta holakoetarik abiatu behar da ‘arnasa’ ← ‘kirats’ bilakaera semantikoa ulertzeko; ‘zikin, higuingarri’, funtsean, ‘kirats’-en izenondo erabilera besterik ez da.

hasperen ekialdeko hitza; OihAtsot (-perren), EtxZib (hats beheren), Tartas; cf. behean hasbeherapen.

hatsalbotu ‘hatsantu’: Maister; Larrasketek halbo(tü) dakar hitzaren osagai gisa, baina ez dugu aurkitu beste inon; Morvanen ustez (1994: 542) albo ‘alde’ dago, eta fr. (avoir un) point de côté dakar paralelo semantiko moduan, baina albo mendebaldeko hitza da (Mitxelena 1967c: 607).

hatsanka Lizarg; hatsan(tu) + -ka atzizk.?

hasbeherapen (Materra (hatsb-)), hasgorapen (Pouv (hats-)), hasti (“qui a l’haleine forte” Harr), hatsaldi (Larm, Lizarg), hatsanditu (Arak (gnaf.), Lizarg), hatsantu (Oih [beldur handitan, / net hatshanturik]), hatsaren gainean (Ax [pausatuki, hatsaren gainean]), hatsarte (‘atseden’: Duv [hatsarte eta kontsolamendu]), hats-bahitu (EtxZib [hats bahituren naizela, ez banauzu laguntzen]), hats-bizi (“qui n'a plus que le souffle” Duv; Duh [hats-bizi balego bederen]), hatsean (‘azken hatsean’: EtxZib [hatsean den presuna]), hats egin (Urte, LanDot), hats eman (Leiz), hats-gabetu (EtxZib [hats gabetu zaienean erhasunaz ahoa]), hats gaitzean (Zubiri [hats gaitzian, hasperen haundian]), hats gaiztoan (‘haserre’: Duv [hats gaixtoan bizi zare zure buruaren kontra]), hats hartu (Etxep [hats hartzeko airia]), hats-hartze (EtxZib), hats-ukaldi (LanDot).

(sorreraz ‘kirats’-ekin zerikusia dutenak):

atsitu bizk. testuetan ageri da; Azk-k gip. ere erabiltzen dela dio; ‘kirastu, usteldu’: Añib (pestez atsiturik dagoan gaixo bat), Mogel (odol aterate ta edari atsitu baga); hats + -i + -tu.

hasgarri (‘higuingarri’: Duv), haskeria (‘zikinkeria’: Ax [munduko hatskeria guztiak ifernura]). Cf. ahats, urats

*Has berreraiki behar da; zenbait eratorritan gorde da jatorrizko igurzkaria (cf. haserre, hasi; berantiarragoa datekeen hats-en gainean osatu dira atseden, atsegin, etab.). Ez dakigu zein neurritan den esanguratsua ants (antz) forma, eta horren arabera kontsonante sudurkaridun formarik berreraiki daitekeen. Forma horretatik gora, agian *khats errora eraman daiteke berreraiketa, cf. ikasi.

Ez dago argi zenbait kolore izenetako -ats atzizkia (cf. berdats, gor(h)ats, horats…) hitzarekin zerikusirik duen: hitz horietan (h)ats-ek ‘tankera, antz’ adiera hartu duela onartuta, bilakaera semantikoa ‘berde/gorri/hori hats’ ← ‘berde/gorri/hori antz’ izan liteke. Cf., argiagoa agian, urats ‘ur sufretsu’. Bestela, agian ‘hasi’ esanahia har genezake atzizkiaren azalpenerako oinarri gisa, eta pentsatu ‘berde izaten hasia’ edo zela jatorrian berdats.

arnasa (~1638: EgiaKant). ■ Hego-mendebaldeko hitza (gnaf. zati bat barne). Bukaerako -a gabeko formak gip. testuetan agertzen dira bereziki, XIX. mendetik aurrera; asnas(a)/-se ere gip. testuetan aurkitzen da gehienbat.

‘Hats’ da esanahi nagusia (EgiaKant kristiau zireanak arnasa esturik, Larm egiazko asnase / oi zegoena hilgunaz, Añib gaixo baten arnasea, Bilintx maitetxo kutuna, / nere asnasia ta / nere osasuna); ‘ufako’ ere bada (Beobide espirituko amoriozko asnasarekin bota zuan airian) eta orobat ‘atseden’ (Arrue begien itxi-idiki bateko arnas pixka bat).

arnasestu (Urkizu [akaburengo arnasa estubakaz]; cf. goian EgiaKant; arnasestuka OñatEsk (arnas estuka)), arnas hots (Mogel (arnasa ots); arnas-hoska ArreseB), arnaska (Mburu [asnasea ezin idukiz asnaska asitzea]).

► Lehen osagaian hats ikusi ohi da (van Eys s.v. ats, eta lehenago Harriet), eta disimilazioz azaltzen da arnasa, -e aldaera (Gavel 1921: 227, FHV 294). Dena den, ez dago argi nola azaldu behar den hitzaren bigarren partea: *has-nas moduko bat proposatuta, erreduplikazioaren aukera dator gogora, baina zaila da sudurkaria azaltzen (cf. ants aldaera?); asnas litzateke zaharrena, eta berranalisiz azalduko genuke -e, eta orobatsu -a, artikulua itsatsita edo mug. asnasea → mugag. asnasa. Bestelako aukera da hitz elkartu gisa analizatzea, baina ez legoke argi zein litzatekeen bigarren osagaia.

asaskatu (~1820: Zabala). ■ Bizk. hitza. Aldaerak dira asaskau (Totor/Garate), asazkatu (Zabala, -au ArreseB eta Otxol) eta azazkau (Azk). Esanahiak dira ‘asebete’ (Zabala aragiaren atsegintasun zikinez euren buruak asazkatu ezinik), ‘atseden hartu’ (ArreseB oso nekauta asazkau nairik), ‘(barrua, gogoa) hustu’ (Azk beren barrua azazkatearren edu onetan berba egin eutsan), ‘(eguraldia) hobera egin’ (Azk), eta, izond. balioarekin, ‘(jantzi) nasai’ (Totor).

asaskaldi (‘asealdi’: Zabala [asazkaldi on bat pozez / niri nox elduko yadak?]).

► Pentsa daiteke hats + askatu dela: ‘arnasa askatze’ esanahia dago oinarrian, eta hori aplikatu zaio aseari, atsedenari edo barru-husteari. Badirudi ‘hustu, arindu, goxatu, eztitu…’-tik ulertu behar dela ‘(eguraldia) hobera egin’; bestalde, ‘barren huts’ dago ‘(jantzi) nasai’-n.

Ase eta hats-en arteko lotura berresten dute adiera hauen guztien hurbiltasunak.

asti (~1496: RS). ■ Hitz orokorra. Adiera nagusiak dira, izen moduan, ‘zerbait egiteko denbora’ (Etxep arranguren khondatzeko asti nuien frangoki, Mogel nundi dakizu emongo deutsula Jangoikuak epe, asti edo denporia?), eta ‘zereginik gabeko denbora’ (Ax amorio desordenatua astia duena baithan… ostatatzen da). XX. mendeko hegoaldeko zenbait autorek ‘denbora’ adieran erabiltzen dute, eta Añibarroz geroztik ‘une’ adieran aurki daiteke.

Izenondo moduan, RS-n agertzen da (egun astia “día vagaroso”), eta Harrt-ek (“lent”) eta Azk-ek ere (“calmoso” (bizk.)) jasotzen dute; cf., bestalde, BMogel asti doa (asto-ren etimologia azaltzeko). Baditu bestelako adierak ere, hala nola gnaf. ‘ogia, orea hartzitu, altxatu’ (Iraizoz ore guzia asti (yaiki) arte sartzen duen orantza), eta Larramendik ‘astindu, jipoitu’ ere badakar (“azotado, astia”); hitz bera da, ziur asko. Baliteke hitz bera izatea Oñatiko asti! ‘atzera’ interjekzioa (Izag), behientzako erabilia, eta ekialdean esanahi berarekin aurki daitekeena: zub. a(i)xti, aisti, erronk. axte. (Azk); ik. halaber astitu.

Mendiburuk beste inon aurkitzen ez dugun hasierako h- batekin idazten du.

astialdi (Mburu [estudi-tarteko hasti-aldietan]), astiarte (Haranb), astidun (“lent au travail” Hbarren), astiki (‘astiro’: Harrt), astimin (“el sabor que le queda al pan por haberlo tenido demasiado sin meter en el horno” Izag (gip.); cf. asti-ren ‘ogia hartzitu’ adiera), asti onean (‘astiro’: Goihetxe), asti-ordu (EtxZib [baldin asti orduetan nahi baituk ikhasi]), astirekin (Pouv; genitibo mugagabe arkaikoarekin, cf. plazerekin, etab.), astiro (OihAtsot), astiro egon (‘lasai egon’: Añib), astiroki (Pouv), astirotasun (Jauretxe), astirotsu (Hbarren), astirotu (‘egitekoetatik askatu’: TEtxeb (bizk.)), astirotxo (Mogel), astiroz (‘astiro’: Elexp (bizk.)), astitasun (“lenteur” Harrt), astitsu (“lento”, “detenido, tardo” Larm), astitu (‘egitekoetatik askatu’: ArreseB [bear ei ditu ondo zortzitxo bat ordu, / kontetako astiro (eta zelan modu) / guztiz ederra daukan berbetan miñean, / itxaroten ei dago astitu artean], Izag AranOñ [aurten ez naiz astittu “este año no he tenido tiempo”]; ‘zigortu’: Larm; ‘behiei atzera eginarazi’: Azk (zub.), Gèze (axtitu); bigarren adierarako, cf. goian asti ‘astindu’), astiune (Añib [yadetsi al neikezan astiune ta era aldiak]), astiz (‘astiro’: Mburu).

► Osaeraz, hats + -ti da, izenondoak sortzen dituen atzizkiarekin (cf. ezti, eta hasti modernoa); atzizkia -di alomorfoa ere izan liteke, txistukari ondotik ahoskabetuta, cf. geldi, handi, hordi (ik. *edin).

Hitza izenondoa da jatorriz; erabilera horretan aurkitzen diren “vagaroso”, “calmoso” esanahiak, eta zenbait eratorrirenak (astiro, astitsu, etab.), ongi lotzen dira hats-en eratorri atseden eta atsegin-en ‘atseden, pausatu’ adierarekin: jatorrian, “hatsarekin ibiltzea” edo izango zen asti izatea. Izen gisako erabilera hortik eratorriko zen. Bestalde, ‘ogia hartzitu’ adieran badirudi ‘hats hartu, puztu’ dagoela oinarrian, ik. jarraian astindu; hitz hauek guziak familia berekoak direla zedarritzen laguntzen digu ‘astindu, jipoitu’ adierak, eta agian adiera horri lotu behar zaio ‘behiei atzera eginarazi’.

astin(du) (1562: Land (astindu); astin 1745: Larm). ■ Hitz zabaldua (arab., bizk., gip., bnaf.). Izen moduan eta izendondo moduan agertzen da. Izen moduan honako esanahi hauek ageri dira: ‘iruteko kirru’ (Larm, Duv, Harr (bnaf.)), ‘inarrosaldi’ (Larm) eta ‘harrokeria’ (Mogel); izenondo moduan berriz ‘harroputz’ (Mogel ugazaba astin ta deunga bat), ‘(gauza) harro’ (Azk zugatzetatik… iausten direan azi astin edo arro arroak), baita ‘arin’ eta ‘elastiko’ ere (Izag (bizk.)).

Aditz moduan, bi esanahi nagusi ditu: Land-z geroztik, ‘(gauza bat) harrotu’ (Kkiño bildotsari uliak zerbait astindu yakozan, Orixe oge baltza astindu neban) eta ‘inarrosi’ (Larm nik astinduko nuke, nik beeratuko nioke bere andiustea); ‘harrotu, harropuztu’ adiera ere aurkitzen da (Mogel apainzaliak edo soñoko biar baño obiaguakaz astindurik dabiltzanak) eta, XX. mendeaz geroztik, izen moduan ere ageri da (TxAgir arrisku andiak emoten deutsa biotzari astindurik andiena: ‘inarrosaldi’).

◊ Cf. Labayruk dakarren 1579ko “vestimenta de astin azul”, Bilbon.

astin-astin egin (Otxol [bere buruba astin-astin egin dau burutik biatzetara]), astimen (‘jipoi’: EuskEsn 1915), astinaldi (‘inarrosaldi’: Izt), astinalditxo (TxAgir), astindari (“sacudidor” Larm), astinduera (‘astinaldi’: Añib), astingarri (BMogel [itz labañ ta astingarriai]), astinkeria (‘harrokeria’: Mogel), astinketa (‘harrotze’: Mogel [eztakije… mustur astinketarik egiten]), astintasun (‘harrokeria’: Mogel), astintza (“sacudimiento, sacudidura” Larm), astintzaile (“sacudidor” Larm), astintze (“zurra, castigo” Añib).

► Osaeraz, hats + -din da, cf. berdin, gordin, lotin, urdin, etab.; Mitxelenak, esanahiaren gorabeherengatik, ez du garbi ikusten hats izatea lehen osagaia (1970b: 73-74), eta hauts-en aukeraz mintzo da (FHV 487, 1987a: 481).

Pentsatzekoa da ‘(gauza) harro’ dela jatorrizkotik hurbilen dagoen esanahia, ‘hats hartua’ ← ‘puztu, harro’ moduko bilakaeraren batekin, eta ‘arin’ adiera hortik hurbil legoke. ‘Iruteko kirru’-ri dagokionez, ohargarria da Larramendik ematen duen azalpena, esaten baitu dela artilezko, zetazko kotoizko… mataza bat, barrena hustuta prestatzen dena ardatzean sartu eta iruteko: ‘barne hustu’ horretan dago ‘harro’-rekiko lotura (gogoan har bedi harro-ren beraren etimologia, eta ‘barren-huts’ adiera). Bestalde, ‘inarrosi’ ongi azal daiteke ‘barren-huts, harro’ horretatik beretik: zerbait harrotzen denean, zerbait astintzen denean, hanpatzen denean, barrena hustuko balitzaio bezala da.

astun (1653: Mikol; ik. Erdi Aroan). ■ Erdi-mendebaldeko hitza (Egiategigan ere aurkitzen da, baina Larramendiren zordun handia da). Aztun aldaera, XX. mendeko zenbait autorek erabiltzen dutena, iritzi etimologiko batean oinarritzen da segur aski (cf. Bera: “aztun (azta-dun = que tiene peso), pesado”).

Esanahi nagusiak dira ‘pisu handiko’ (Olaetx imini eutsen lepoan krutze astun bat), ‘baldar’ (Mburu zein nagi-astuna gauz onerako gure gogoa), ‘larri’ (Kardab deseetea zerbait Jangoikoen kontra gauza astun edo andiren batean), ‘dorpe, nekezko’ (Mogel penitenzija astunegi ta larregijak), ‘(eguraldi) sargori’, eta beste irudizko adiera batzuk. Azkuek ‘heze, lizun’ esanahiarekin ere biltzen du (bizk.).

Izen moduan Larramendiz geroztik (“pesadez”, “gravedad, peso”) aurkitzen da. Hitzarekin zerikusia izan dezakeen astun “alacha (cierto pez de mar)” ere badago (Azk (bizk.)).

□ Onomastikan, baliteke hitzaren adibide izatea Guyçon Astuna (AlcBilb 1483).

astun eman Izag (bizk.) (ura ástun emon “echar mucha agua… a la masa”). Cf. lodi-ren erabilera adberbiala, edurra lodi da eta eztiak lodi balio du modukoetan.

astundu (‘pisuago egin’: Larm), astungarri (“agravante”, “gravoso” Larm), astunki (‘pisuki’: Zink; ‘astun, pisu handiko’: TEtxeb (bizk.)), astunkiro (“pesadamente” Larm), astunkizun (“aditivo para aumentar peso” TEtxeb (bizk.)), astunko ((txik.) JJMogel), astuntasun (Mburu [bere gorputzaren astuntasunarekin urpean sartzea]; astundasun Larm), astuntsu (TEtxeb (bizk.)), astuntsutasun (“densidad” TEtxeb (bizk.)), astuntxo (txik.: Astar [berba astuntxubago edo garratzagoren bat]; ‘pezeta’: EuskEsn 1920).

► Osaeraz, hats + -dun. Esanahiari dagokionez, pentsatu behar da “hatsa duena” zerbait puztua, larria eta, ondorioz, pisutsua dela; ‘dorpe, nekezko’ adiera ‘pisu, handiko’ horretatik eratortzen da. Bestela, pentsa liteke bizidunekin, batez ere pertsonekin erabiltzen zela izenondoa hastapenean, eta pisu handikoa, dorpe eta baldarra dela arnaska dabilen jendea.

Hitzaren erabilera metaforikoa dugu ‘(eguraldi) sargori’ adieran, eguratsak izan dezakeen izaera astunari erreferentzia egiten diona; cf. egurats bera, hats baitu bigarren osagai gisa. Bestalde, hatsak berezkoa duen umitasunari egon daiteke lotua ‘heze, lizun’ adiera. Ez dago argi arrain-motaren esanahiaren nondik norakoa.

atseden (~1496: RS). ■ Hego-mendebaldeko hitza. Atseren Arak (gip.), Mogel, Añib eta Etxag-engan aurkitzen da; atseen frBart eta JJMogel-engan; atxen OñatEsk eta ZegHizt-en; atsen XX. mendean.

Esanahi historiko erabiliena ‘pausatu, deskantsatu’ da (Lazarg eben atseden eta gero, Mburu atsedeteko batek mundu onetan, edo ar dezakean deskansua artzeko, Mogel gure biotzetan atseretia). Badu ‘itzali’ adiera ere (RS lastategi zaarra, etxeki azkero, gatx da atsedeiten); badirudi RS-ko esaera batean (atsedenaz atseden dait, “con morir descansaré”), biak agertzen direla, aurrenekoa ‘itzali, hil’ litzatekeelarik. Izen moduan XVIII. mendetik aurrera aurkitzen da (Kardab nere atsedena, atsegiña ta betiko gloria, Mogel atseren au ez da bidia largatia, ta bai indar ta arnasa artutia; badu ‘atsegin’ adiera ere: Ubill gloriaz ta atseden-kontentuz, Mogel atseren zital bat).

atsedengarri Larm, ArreseB (atsedengarri oia dauka lur zorua); atzizkiaren balio aktiboarekin.

atsedenaldi (Mburu [arratseko atseden aldia]), atsedendu (Larm, JJMogel [sosegau edo atseendu]), atsedenondo (“atxéenondua, egon aldixa” Izag AranOñ), atsedentegi (Larm, Ubill), atseden-toki (Larm, Mburu), atsedentxo (Lardiz), atsedepen (OñatEsk [jana, edana, jantzia eta atseepenak]), atsedete (Mburu [zeruko nekeak dakarren atsegin ta atsedetea]).

► Osaeraz hats + eden da. Afrikatua da txistukaria, haserre-n ez bezala (FHV 289), baina hasperena galdu du (orobat atsegin-en). Atseren aldaeran bokalarteko -d- > -r- bilakaera gertatu da (FHV 227).

Esanahiari dagokionez, eden-en ‘hartu, kabitu’ adierak har litezke kontuan; ‘lasaitu’ adiera ere badu, eta ‘hatsa lasaitu’-ren hurbileko zerbaitetik azal liteke atseden-en esanahia. Bestela, eden-en esanahi etimologikoari begira (cf. edeki ‘kendu’ eta eten ‘moztu’), hatsa kentzea edo etetea balitz bezala uler liteke atsedetea, hatsa bera apaltzen delako, pertsona indargabetzen delako.

Dirudienez ‘itzali, hil’ adiera ‘pausatu, deskantsatu’ ← ‘itzali, hil’ bilakaeraren bitartez azaldu behar da (cf. pausatu-ren beraren ‘deskantsatu’ eta ‘hil’ adierak); aipatzekoa da, hala ere, RS-ko gatx da atsedeiten horretan balio iragankorra duela atseden-ek, itxuraz.

atsegin (1350: PobNav [Sancho Asseguina]). ■ Hitz zabaldua; zub. testuetan oso bakan ageri da (ik. plazer). Izena da alde batetik (Etxep nizaz atseginik ezin dukezu, NavIntel aseguin asco <-nasno> guinduquea [Altsasu, 1568], Lazarg atseginik sar ez dakidan / oi biotzeti barrura, OihAtsot atseginak atsegin dekharke; badu ‘atseden’ adiera ere: Añib bake ta atseginik baga, Astar nekatuben atsegina), eta izenondoa bestetik (Ax bide atsegina eta plazenta, Ubill (zeruko) egoera atsegiña). Partizipio gisa ere aurkitzen da XVIII. mendetik aurrerako testuetan (Ubill Jainkoari atsegiteko, Uriarte atsegiten dot jakitiaz; cf. orobat ZegHizt “descansar, atxen, atsegin”).

□ Leku-izenetan ere aurki liteke, cf. Aseguinolaza (ArchElgoi 1452), eta gaur Atsegindegi (EAETop), Atseginleku, Atseginsarobe (NafTop), etab.

atsegin egin Land (atsein e.), Leiz; egin pleonastikoarekin, aditz lexikalizatuaren gainean.

atsegingarri iz.: Pouv (presenteko atsegingarri bat); izond.: Mburu (ezaguntz edo barruntantz atsegingarri hau); atzizkiaren balio aktiboarekin.

atseginaldi (Mburu), atsegindu (Añib), atsegindun (Mburu [amets labur atsegindun bat]), atsegineko (‘atseginezko’: Kardab), atsegin eman (Pouv), atseginez (Larm, Mogel [itzketa zatarra atseginez entzutea]), atseginezko (Pouv [zenbait atseginazko khilikamendu]), atsegin hartu (frJZum), atsegin izan (NANPel [ez orok atsegin], Lazarg [nik atsegin dot… egin zure mandamentua]), atseginkeria (Duv [atseginkeria labur batzugatik]), atseginkor (‘atsegingarri’: FedProp 1898; atzizkiaren balio aktiboarekin), atseginpe (Xurio [bethi atsegiñpean eta maiñapean]), atsegin-sari (‘gogoz, dohainik’: Ax [ez eman nahiz, ez atsegin sari]; ‘eskupeko’: Mogel [eskupeko edo atsegin sarijak]), atsegintasun (-darzun EspGut), atsegintegi (Mburu [atsegin-tegi soseguduna]), atsegintsu (EtxZib [zathozte lekhu atsegintsura]), atsegintza (Harand), atseginzale (Urte, Mburu).

► Osaera hats + egin da. Afrikatua da txistukaria (orobat atseden-en), haserre-n ez bezala (FHV 289); iturburuaren ikuspegitik, pentsa liteke berritasun zantzua dela afrikatua, nahiz eta atsegin-en lehen lekukotasuna haserre-rena baino lehenagokoa den. Hasperenaren galera arrunta da eratorrietan, cf. azaro, anartean, etab. (FHV 525-526; cf. orobat atseden).

Esanahiari dagokionez, atsegina lotua legoke arnasa (ondo, lasai, gustuz…) hartzearekin edo botatzearekin; badago —testuetan eta hiztegietan— hats egin, ‘arnasa hartu/bota…’ esanahiarekin.

atsekabe (-kaba 1562: Land; -kabe 1564: Amendux). ■ Hitz zabaldua; zub. testuetan Intxauspegan bakarrik aurkitzen da. Atsekabe da forma erabiliena; -kaba bukaeradun aldaerak arab.-bizk. eremuan ageri dira, eta atsa- hasieradunak bizk. testuetan ia soilik; atsegabe lap.-bnaf. eremukoa da, eta XIX. mendetik aurrera aurkitzen da.

‘Nahigabe, pena’ da esanahi nagusia (Amendux plazerak… atsekabe biurturik, Leiz hanbat atsegin nola ukhan baitut atsekabe, Lazarg atsekaba garratz asko); ‘laido, irain’ moduan ere erabili izan da (Pouv atsekabeak eta bidegabeak pairatzen dituztela, Mogel anbeste atsakabe edo ofensa).

atsekabada hapaxa: BustDot (atsakabada edo injuriak); jatorri erromantzea izan lezake atzizkiak (cf. gazt. puñalada), baina ez dago hain argi -kada haren aldaera soila denik, cf. ehunkada, ahokada, etab. (ik. Morf §15, §102).

atsekabedun (Urte, Duv), atsekabegarri (iz.: Mogel [dongaro egiña kastigetako atsakabagarrijakaz]; izond.: Duv [ez du bozgarri iduri, bainan-bai atsekabegarri]; atzizkiaren balio aktiboarekin), atsekabekor (Ax [gauza… atsekabekorren begi-estea]), atsekabetsu (Ax [zein ondore hotza eta atsekabetsua]), atsekabetu (‘atsekabe bihurtu’: OihAtsot [nekez denean egina, / atsekabetzen da atsegina]; ‘nahigabetu’: Pouv, Mburu), atsekabezko (Lazarg [atsekabazko salsea]), atsekabeztatu (Ax).

► Hitzaren bigarren osagaia gabe da, ezbairik gabe. Mitxelenaren ustez, atseden da lehen osagaia, konposizioan *atsede- > *atset- (FHV 584). Beste aukera bat da pentsatzea atsegin dagoela lehendabiziko osagaiaren oinarrian: *atsek- litzateke hemen konposizio forma (< *atseg < *atsegi). Bigarren aukeraren alde bi puntu nabarmendu daitezke: batetik, atsekabe ia orokorra da, atsegin bezala, eta atseden ez bezala, eta, bestetik, atsegin eta atsekabe elkarren ondoan eta kontrajarriak maiz erabiltzen dira.

Mendeb. atsekaba aldaerarentzat, cf., besteak beste, lore/lora, labe/laba (FHV 128). Badirudi atsegabe aldaeran -gabe osagaiaren berezko forma berrezarri dela (cf. artizar/argi izar).

haserre (1489: ArchTafII [Martin Aserrea]). ■ Hitz zabaldua (ez zub., bai OihAtsot; Leizarragak samurtzia dakar aserretzea-ren Zuberoako baliokidetzat; cf. halaber Axular: “batak [erraiten du] haserretzea, eta bertzeak samurtzea”). (H)asarre aldaera asimilazioduna XVII. mendean hasten da agertzen testuetan (JElizalde, Gaszar), eta gero-eta gehiago erabiltzen da, XX. mendean forma erabiliena bihurtu arte. Iparraldean, hasperenik gabe, jad. XVI. eta XVII. mendeetako autore batzuengan aurkitzen da (OihAtsot, Leiz, EtxZib, Gaszar).

Harrieten hitzez esanik, hitzak adierazten du “tout sentiment de colère, de fâcherie, d’irritation, de fureur, d’humeur, etc.”; haizeaz eta itsasoaz ere esaten da (TxAgir aizea… aserre amorratuan). Izenondo gisa ere erabiltzen da (EtxZib furia aserrea, Pouv itsaso haserrea; cf. goian M. Aserrea), eta aditzondo edo predikatibo moduan ere bai (EtxZib aserre ethorriren da, Kardab aserre ta deadar andiakin diote). Azkuek eta bestek ‘sendo, handi, betea…’ adieran jasotzen dute (bizk. gorputz/sagar-arbola/mozkor… asarrea).

□ Erdi Aroan, Tafallako adibideaz gain (beste behin ere agertzen da, ArchTafIII 1494), cf. martie ximenorena alias asserrea de elgorriaga (OnomVasc 7 1556). Bestalde, Sarako Hasserretegui (1609) deitura dakar Auñamendik.

haserretu aserra- GaribAtsot, Land; aserre- Leiz; datiboarekin: Mogel ((jokolarijari) aserratuten jako = ‘jokalaria haserretzen da’), bizk. eta gip. autore batzuengan ageri da egitura hau.

haserramendu (Pouv), haserrealdi (EtxZib), haserrearazi (Leiz (aserre erazi)), haserrebide (Mburu), haserredura (Ax), haserre egin (‘agiraka egin’: Apaol), haserregarri (Pouv), haserregin (frBart), haserrego (Birjin), haserre izan (Leiz [Iainkoa gure kontra aserre dela]), haserreka (Iraultza [joan gabe hasarka]), haserrekor (Ax), haserrekuntza (Mburu (aserkunz)), haserrerik (EtxZib [aserrerik ene kontra iaiki dire]), haserretasun (Leiz (as-)), haserretsu (Pouv), haserretzaile (Ax), haserrez (Pouv [haren urrikariz, ezen ez haserrez]), haserrezko (Kardab).

Hats eta erre dira hitzaren osagaiak; hitz amaieran -ts afrikatua agerzen den arren, hitz barruko -s- frikariak erakusten digu jatorrizko ahoskamodua: cf. gatz/gazi, ugatz/ugazama (FHV 288-289). Hasperenik gabeko formetarako, ohar bedi arrunta dela galera eratorrietan: cf. azaro, anartean (FHV 525-526) eta, hats-en familian, atsegin, atsekabe, atseden

Hatsa eta haserrearen arteko loturarako, cf. Duv zu hain hats gaixtoan bizi zare zure buruaren kontra, eta Etxam beha zazu etsaia / zer hats gaixtoan den: / azkarki oldarturik / gaitu mehatxatzen.

! hausnar (hausnaur/hasnaur 1643: Ax). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., gnaf., lap., bnaf., zar., erronk., zub.). Aldaerak dira hausnar (bizk., gip., gnaf., lap.), hausnaur/hasnaur (Ax), ausnarre (Duv), ausmar (bizk., gip., gnaf., lap., bnaf.), auznar (bizk.), asnaur (gnaf.; Pouv), asmar (gnaf.), hasmarru (Duv), hasmauri (bnaf.), asnabar (gip.), azmar (gnaf.), aznabar (gip.), agoznar (zar.), aizenar (erronk.), aiznar (erronk.), esnaur (bizk., gnaf., lap.), esñaur (zub.) eta esnar (zub.).

Iparraldean hasierako hasperena idazle batzuengan ageri da (Ax, Goihetxe, HiriartU), beste batzuengan berriz ez (EtxSar, Hbarren, Duv, Arradoi…); zub. esñaur-ek azentua azken silaban du, Larrasketen arabera.

Ugaztun hausnartzaileen txegoste bereziaz esaten da, maiz hausnar egin eta hausnarrean esapideetan (ik. behean) (EAzk ausnar bakarrean); ‘gogoeta’ irudizko adiera ere badu (HiriartU lerro bat irakurtu-ta… hasmarru pixka bat ondotik). Adond. moduan ere erabiltzen da (GureH 1928 han-heben partzen tügü behi zunbait naban etzanik, esnaur).

hausnar egin (Ax [animalia suerte batzuek gauaz hausnaur egiten duten bezala]), hausnarka (‘gogoetan’: Arbelb [Jesu-Kristoren erranak… maiz hasmarruka gogoan ibiliz]; ‘hausnarrean’: Orixe [(ardiak) auznarka daude]), hausnar-leku (‘hausnar-toki’: ausmarleku Izag (bizk.)), hausnarrean (asnauren Pouv), hausnartatu (esñaurtatü Larrasket (zub.)), hausnarti (‘hausnartzaile’: auznarti Orixe), hausnar-toki (“cavidad donde guardan los rumiantes lo que hay que rumiar” Izag (bizk.)), hausnartsu (Azk (bizk.: beiak ausmartzu badagoz)), hausnartu (‘hausnarrean egon’: ausmartu Larm; ‘gogoan erabili’: Mogel [ausnartu itzazuez itz oek]), hausnartzaile (Olab [ausnartzalle bai, bañan apo-bikoitz ez diranak]), hausnarzale (Duv [ausnarrezaletarik… kamelua eta gainerakoak]).

► Argudia liteke hats dagoela lehen osagai gisa, eta bigarrenerako labur ere proposa liteke: *haslabur > *haslaur > hasnaur > hausnar litzateke bilakaera, bokalarteko -b- herskariaren galerarekin, eta bokalen metatesiarekin; zailagoa da l > n azaltzen, labur-ek berak ez baitu **nabur aldaerarik; agian asimilazioz, sl > sn. Bestalde, -n- > -m- bilakaerarako, cf. usmatu > usnatu, aurkako norabidean; -u- bokalaren hurbiltasunarengatik azaltzen du Mitxelenak (FHV 292), eta cf., bestalde, Luno > Lumo, zunhar > zumar, etab., nahiz eta hauetan atzeko bokala eta kontsonante sudurkaria elkarren ondoan diren (FHV 304). Zeinahi ere den soluzio zehatza, holako elkarketaren batean pentsarazten du zubererazko azentuera oxitonoak.

Esanahiari dagokionez, hipotesi honetan pentsatu beharko genuke ‘arnas labur egitea, arnas laburrean izatea’ zela jatorrian hausnartzea.

asaldatu (1635: Haranb). ■ Erdi-ekialdeko hitza (gip., gnaf., lap., bnaf.). Azaldatu aldaera gip. eta lap. jasotzen du Azkuek, eta AgirAst-ek badarabil (cf. gainera bnaf. azaldo).

Esanahiak dira: ‘aztoratu, nahasi’ (Harab Zure baithan baldin bada gure pausua, zerk asaldatuko gaitu? Pouv ez gindezke horrein errazki asalda eta trubla gure guthiziak gure kontra iarriak gatik, AgirAst (egazti) oen otsarekin asaldatzen ditue Elizan daudenak), batzuetan itsasoari buruz esana (Mburu itsasoa etzen aldi artan arkitzen asaldatua), eta ‘kontra altxatu, matxinatu’, batez ere gip. erabilia (Ubill judutarrak asaldatu ziran erromatarren kontra). Zenbait autorek ‘eraso’ adieran darabilte (Izt datorrena datorrela nondik nai Probinzia au asaldatzera) eta, XX. mendean, baita ‘sortarazi’ (EAEg agindu onen bideak makiñabat eztabaida eta auzik [sic] asaldatu dituzte) eta ‘mugitu’ (SMitx ezker-eskuan lizar-arbazta, / gora asaldatuz bestea /… mintza oi zan alkatea) adieretan ere.

asaldadura (“fâcherie, importunité” Pouv; FedProp 1881), asaldagarri (Urte), asaldagarriki (Duv), asaldaketa (“motín” az- Azk), asaldakor (FedProp 1910 [errateko xehe hoik zinez ere asaldakor dire, zeren eta non nahi den minbera baitugu gorphutza]), asaldaldi (“estado… de alarma” EAEg), asaldamen (Irig), asaldamendu (“fâcherie, importunité” Pouv), asaldantza (Mburu [zertako zuen orrenbat asaldanz eta arazo?]), asaldaratzaile (Larg [populuaren asaldaratzaille bat]; ik. asaldarazle), asaldarazi (Urt; asalderazi Mburu [anima asalderaz lezaken gaitzik bage]), asaldarazle (Duv), asaldari (Mburu [zaude isillik, bazterren asaldaria]; Duv-en arabera, “ce mot diffère de asaldatzaile, asaldarazle, en ce qu’il marque l’habitude de créer des troubles tandis que les autres désignent simplement l’auteur d’un trouble”), asaldaritza (‘matxinada’: EAEg), asaldatu eragin (Urte), asaldatuxe (FedProp 1911), asaldatzaile (Urte, Larg), asaldatze (Lardiz), asaldazio (Mburu).

► Osaeraz, hats + aldatu, eta horixe bera litzateke esanahi etimologikoa, ‘hatsa aldatu’, ezaguna baita egoera psikologikoari loturiko hitzen oinarrian egon ohi direla munduko hizkuntzetan ‘hats’ izenak. Euskararen barrenean, cf. haserre bera, eta, beste hizkuntzetarako, gogoan har bitez Françoisen hitzak (2008: 188): “[i]n some languages, the {breathe} noun embraces the psychological activity of an individual, in its various manifestations”. Jarraian, lat. animus aipatzen du, zeinak, besteren artean, ‘sentipenen eta pasioen egoitza’ esanahia duen; lat. spīritus ere aipatzen du, gogoratuz egoera psikologikoei dagozkien esanahiei lotua ageri dela, hizkuntza erromantzeetan are gehiago zabaldu direlarik halako erabilerak (cf. fr. avoir l’esprit à rire). Bere ideiak batera bilduz, Françoisek dio azterturiko esanahiek (‘arima’, ‘gogo’, ‘izaera’, ‘aldarte’…) multzo zehatz bat osatzen dutela ‘hats’-en mapa semantikoan, “covering the domain of psychological and mental qualities of the socialized person” (2008: 189).

Euskararen barrenean, ‘aztoratu, nahasi’ litzateke esanahi etimologikotik hurbilena —berau da zabalduena eta lehenik dokumentatzen dena—, eta oinarrizko horren hedatzez ulertzen dira erabilera urriagoko ‘kontra altxatu, matxinatu’ lehenik, eta ‘eraso’ ondotik.

Ez dago argi nola esplikatu behar den gip., lap. azaldatu aldaera; azal hitzaren gurutzaketaz edo?

AgudTov-ek (s.v. asalda) ontzat ematen dute gutxienez van Eysengandik datorren hipotesia (s.v. asalda), zeinaren arabera errom. asaltar-i lotu behar zaion euskal hitza; gazt. asalto-tik eratortzen du asalda/asaldo van Eysek, eta gazt. asaltar aipatzen du Lhandek. Eragozpen larriak ditu ikuspegi honek: formaren aldetik, espero izatekoa izan zitekeen **asaltatu moduko aldaeraren bat; esanahiaren aldetik, erromantzezko hitzetan ‘eraso’ eta ‘norbaiten aurka oldartu’ esanahiak dira oinarrizko, “ennui, déplaisir, contrariété” eta “épreuve, maladie” sekundario eta dialektalen ondoan (FEW 1, 158a, *assalire eta *assaltus; ik. halaber FEW 25, 503b-507b), eta honek ez du bat egiten euskal hitzaren esanahiek testuetan dituzten kronologia eta hedadura dialektalekin, hain justu kontrakoak baitira.

asalda. ■ Larramendiren hiztegian agertzen da aurrenekoz, eta Mburu, Hirib eta XX. mendeko zenbait testutan ageri da. Esanahia ‘asaldu’ da (Mburu ez dela lurrean Jesusen amoreak gatik beren buruak nekatzen dituenak bezain bizitza berdiña daramatenik, edo asalda gutxiago erakusten duenik).

asalda-aro (EAEg), asaldan eman (Hirib [gibelakoan zuen erre Iruñea / eta asaldan eman menditar semea]).

► Atzeranzko osaeraz sortua, asaldatu partizipioari -tu partizipio marka kenduz (cf. uztatuuzta).

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

asaldu1 (1635: Haranb). ■ Lap. eta bnaf. hitza (XX. mendeko hegoaldeko zenbait autorek ere badarabilte). Azkuek azaldo aldaera ere bnaf. jasotzen du (“extrañeza” adierarekin). Esanahiak dira ‘asaldazio, nahasmendu’ (Haranb tristeziak akometatzen, izterbegiek entoxatzen eta berzela berze asalduk premiatzen banau, Larg gudu, asaldu eta gerlate guzien buruan) eta ‘eraso’ (Harand ez da horrengatik (etsaia) gelditzen, hirurgarren asaldu eta atakhada bat eman gabe). Cf. asalto, hegoaldeko testuetan XIX. mendearen bukaeraz geroztik erabilia.

asaldutan sartu (Duv [hori aditzearekin, asaldutan sarthu zen Herodes]), asalduzko (Duv).

► Atzeranzko osaeraz sortua, cf. pentsatupentsu, eta -o duen azaldo-rako, cf. asmatuasmo. Ez dago argi nola esplikatu behar den bnaf. azaldo-ko txistukari bizkarkaria (ik. goian). Ageri denez, hegoaldeko asalto gaztelaniatik hartua da, eta, esanahi hurbiltasuna gorabehera, ez du lotura etimologikorik euskal hitzarekin.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

asaldu2. ■ Azkuek gnaf., lap., bnaf. jasotzen du, “turbarse” esanahiarekin. Hegoaldeko zenbait autorek badarabil (Etxaide tiro otsak asalduta). Ik. asaldatu.

► Pentsatzekoa da asaldu1 izenean duela jatorria, eta partizipio gisa berranalizatu dela bukaerako -du.

asaldura. ■ Lap. eta bnaf. testuetan erabilia, XVIII. mendearen bukaeraz geroztik, ‘asaldu, nahasmendu’ esanahiarekin (Larg galdu zuen… bere barneko bakea, etzen asaldurarik baizen haren kontzientzian, Barbier asaldura handi bat, oihu bortitz batzu entzuten dire); Larg-ek ‘eraso’ esanahiarekin ere badarabil (gerize segur bat etsaien asalduren kontra).

► Atzizki erromantzearekin, cf. betedura, aztura, etab.; atzizki honen antzinatasunerako, cf. belçadura (FuerJaca 1328; ik. belztura).

♦♦ hasi (1448: ArrasErrek). ■ Hitz orokorra. Aditz-izenari dagokionez, (h)aste da forma zabalduena, baina orobat aurkitzen dira hatse ipar-ekialdean, asite arab.-bizk. eta asitze gip.-gnaf. eremuan.

Lag. igaitz.-arekin erabiltzen da (ArrasErrek bergararrok asi dira / trajioe baten asmatzean, Etxep jendiak diradela hasi bekhaizten, Lazarg asi zatez negarrez, Gaszar eguna hasten den pontuan), eta baita igkor.arekin ere (Leiz gizon hunek hasi du edifikatzen, Kapan asi daigunean obraren bat).

hasikin Harr (haskin), Azk (bizk.); Altuberen arabera, ondakin-i kontrajartzen zaio.

hasmenta Azk/Izeta/Garate (gnaf., lap., bazt.); -menta atzizkiarekin?

hastapen ekialdeko hitza; Haranb (hatsapena eta akhabantza); hastapen eta hastepen formak ere erabili dira; hatse/haste + -pen, elkartu-eratorrietako -e > -a bilakaerarekin.

haste Etxep (gure hatse eta fina); has- + -te/-tze; hatse-ren kasuan, apikariaren aldeko neutralizazioarekin (FHV 350).

hatsarre bnaf., zub. hitza; OihAtsot (hatsarreti / baitzen, orai eta beti); has- + -zarre atzizk., cf. gorazarre.

hasialdi (‘ekinaldi’: Mburu), hasiberri (Harand), hasiera (OArin [tenpora bage eta asierarik bage]), hasipen (OñatEsk [mundubaren asipenetik]), hasle (Larm, Birjin [ez naiz oraino hasle bat baizen]). Cf. argi-haste, bedatse, uda-haste, urtats

► Formalki hats-ekin lotzeko arazorik ez dago, -i partizipio markarekin (cf. gatz/gazi, etab.). Esanahiari dagokionez zailagoa da lotura, baina badirudi zerbaiti hatsa ematea (suari, adibidez) zerbait horri hasiera ematearekin parekatu litekeela.

haskari (askal- ~1496: RS).[1] ■ Hitz orokorra izana dirudi. Hasperena (h-) dago lap. eta bnaf. testu batzuetan, Urtegandik hasita. Oro har esan liteke historikoki ekialdean ‘gosari’ dela (Oih biharamuneko askaria) eta mendebaldean ‘merienda’ (RS gosaldu, barazkaldu, askaldu ta afaldu). Badu askal- forma elkartu-eratorrietan.

Aski erabiliak izan dira ekialdean, ‘merienda’ esanahiarekin, arratsalde-askari (atsalaskari, arratsaldeko askari), arrats-askari eta arrastiri-askari; bestalde, goiz-askari ‘gosari’ ere badago, jad. Oihenartengan. Erronkarin (“bátian góxan eta arrastrían ere bái”) eta Zaraitzun bi esanahiak ditu edo, hobeki esan, bakarra: ‘otordu arin’, goiz-arratsaldekorik bereizi gabe.

askalaitzin (Salab), askaldu (RS), askalondo (Salab), askaltiar (h- Duv), askarita- (Larrasket), askarite (Arbelb [askariteko denbora guzian]), askari ttiki (AEtxaide (gnaf.)).

► Osaeraz has(i) + -hari izan daiteke. Aukera honek bakarrik azaltzen ditu zuzenean aldaera hasperendunak. Hipotesi honetan, lehen osagaia hasi aditza da; osaeraz kide diren talde semantiko bereko afari eta gosari hitzetan ez dago aditzik lehen osagaian, baina bai janari (cf. janhari) eta edari hitzetan. Bigarren osagaiaren -hari/-kari txandakatzerako, cf. halaber bazkari, lehen osagaiaren txistukariaren ondotiko herskariarekin; cf., bestalde, *hide/-kide (haurride/adiskide), -heta/-keta (Erroheta/Andozketa [SMillán 1025]) eta -hen/-ken (lehen/azken).

Esanahiaren aldetik, ‘(egun) hasierako otordua’ izan liteke. Horrela, pentsatu behar da goizekoa izatetik orokortu eta ‘otordu arin’ esanahia hartuko zuela —horren lekuko litzateke Erronkari-Zaraitzukoa—, eta hortik espezializatuko zen mendebaldean ‘merienda’ esanahiarekin. Paralelo egokiak aurki daitezke indoeuropar hizkuntzetan, ‘goizeko, lehen otordu’ adierekin: cf. alem. Frühstück (früh ‘goiz’), irl. berriko cēadbhēile ‘gosari’ (cēad ‘lehen’ + bēile ‘otordu’), lat. prandium ‘gosari’ (< *prām-(e)dio-m ‘goizeko, lehen otordu’, beharbada). Ik. Buck s.v. breakfast.

Beste aukera bat da ‘janaurreko, jaten hasteko otordu arin’ moduko adiera batetik abiatzea; honek paralelo betea luke ing. starter ‘zizka-mizka, aperitibo’ hitzean (cf. ing. start ‘hasi’). Aukera honetan, ‘otordu arin’ esanahia litzateke jatorrizkoa, Zaraitzu-Erronkarin gordea; goiz- eta arratsalde- moduko zehaztapenen ugaritasunak ere ‘otordu arin’ esanahi orokor jatorrizkoa iradokiko luke. Gero, mendebaldean, ‘merienda’ gisa espezializatuko zen, eta ekialdean ‘gosari’ gisa.

Mitxelenak arrats + -hari izan daitekeela dio (FHV 246, 38. oh.). Aukera honek ez du aldaera hasperenduna azaltzen (ez bada hasi-rekin gurutzatu dela onartuta, ikus behean), ez eta zergatik dugun ats- (ik. arrats), hots, zergatik ez dagoen **arraskari-rik. Esanahiaren aldetik, pentsatu beharko genuke arratsekoa izatetik orokortu eta ‘otordu arin’ esanahia hartuko zuela, eta gero espezializatu ekialdean —baina cf. erronk. eta zar. bereizkuntzarik eza—.

Hasperenaren arazo bera luke lehen osagaiko ase batetik zuzenean abiatzeak (hitz hori azken buruan hats-ekin lotzeko aukera badago ere). Horretaz gain, **asari/asaari modukorik ez dago, cf. gosari/gosaari. Esanahiaren aldetik, ‘asetzekoa’, ‘asetzeko dena’ edo litzateke, eta hortik ‘otordu arin’ adiera hartuko zuen; adieren bilakaeretarako, ikus goian.

Arrats-en zein ase-ren hipotesitik abiatu nahiko bagenu, pentsatu beharko genuke geroztik erantsia dela hasperena, hasi aditzarekin gurutzatuta edo. Horri ad hoc samarra iritzita, hasperenaren izaera etimologikoaren hipotesia hobetsi dugu hemen.

Elkartu-eratorrietako askal- formaren eztabaidarako, ik. afari eta abere.

♦♦ ase (~1490: GaribAtsot). ■ Hitz orokorra. Asetu partizipioa batik bat bizk. ageri da; XX. mendeko gip. autore batzuek ere badarabilte, eta ekialdeko zenbait hiztegigilek (Urte, Salab) badakarte.

Aditz, izenlagun eta izen moduan erabiltzen da. Aditz moduan esanahiak dira ‘asebete, barrua bete’ (GaribAtsot Errege bere ogiz ase zetoa, Leiz ia ase zarete, RS Errege bere ogiz ase eztoa), ‘(beharkizun bat, gurari bat) bete’ (Haranb gosea asetzea, Mburu aragiaren naikunz guziak asetzeko, Astar euren arrabijua aseterren), ‘gogaitu’ (Pouv eztela begia asetzen ikusteaz, Kardab penaz zeñ ase edo aspertua), ‘(urez, etab.) bete, ito’ (Mogel esponja bat barrutik eta kanpotik urez aserik), eta ‘(hutsune bat) bete’ (Pouv zilho baten asetzea).

Izenlagun moduan ‘aserik dagoena’ da esanahia nagusia (RS semea etena ta asea, alabea janzia ta gosea, Bela asek gose eztakusa); honako beste hauetan ere ageri da: ‘ugari’ (Leiz urthe asea eta gosea, osasuna eta eritasuna), “ample” (Harrt), ‘landarez bete’ (BerastAzer (1763) zepoa paratzen badu leku asean jango ditu saguek… pazkak… bear du paratu leku garbian, sasirik eztan lekuen) eta “(mujer) hacendosa y de garbo” (Azk (gnaf., bazt.)).

Izen moduan ere erabiltzen da (Rabelais jin erazi badiazadazu neure asia, RS ase osteko loa, OihAtsot goseak bano gehiago galtzen ditu aseak); elkartuen bigarren osagai gisa, ‘mordo, pila’ esanahia du (Arrue hitz-ase bat egiteko, Azk (bizk.) euri ase bat, Garate (bnaf.) ze irri aseak egin ditugun).

asera Azk (bizk.) (aseraz euria egin “llover desigualmente y en manga”); badirudi -era atzizkia dagoela, eta aseera-ren aldaera dela, ik. aseera.

asea eman (ChantP), aseak egin (Goihetxe [han bere gogara poxiñ on-zaleak / egiñ zituen aseak]), asealdi (Larm, Kardab), asean (Ax [nahi dena… asean ibili]), asean ase (Oxobi [asean ase, / goserik gabe / jaten has nadin]), asearazi (aserazi Etxahun), ase-ase egin (Mogel), asebete (ad. Argaiñ [ase bethez banketetan]; iz. Olaetx [ase beteak, komediak, pintura ta soñeko indezenteak]; asebetean Azk (zar.); asebete egin Mogel), aseegi (‘gehiegi ase’: Ax [ase-egirik okha eztagizun]), ase egon (Ax [gaitz da alfer, aise eta ase egoitea]), aseera (“atafea, hartazgo, aseera, aseaLarm), ase eta bete (Zabala [(bear yoat) ase ta bete nik sabel gosea]), ase eta betean (Iturr [bizi nai dutelako / ase ta betean]), ase-ezin (izond. Larm, Eguzk; iz. Larm, Vill), ase-ezindako (“insaciable” TEtxeb/Elexp (bizk.)), ase-ezineko (Otxol), ase-ezinezko (Otaegi), asegailu (FedProp 1901), asegaitz (OihAtsot [eme ase gaitza, eme zori gaitza]), asegale (“apetito” Azk (gip., erronk.); izond. Olab), asegarri (OihAtsot [elhurra, bere aroan, asegarri, hanti kanpoan gosegarri]), asegarritu (“devenir insupportable” Lhande/Larrasket (zub.); asegarri-ren ‘gogaitu’ adiera irudizkoarekin), aseka (UskLi hanitz hil arazi du asekak]), asekari (‘sabelkoi’: asekai AstoL), asekatu (Gèze/Lhande/Larrasket (zub.)), asekeria (Artxu), aseketa (“répas de debauche” Duv), aseki1 (‘ugari’: EtxZib [gero hura, Iaun puxanta, igukezu aseki]; ‘nasai, lasaiki (jantziak)’: Harr, Azk (gip., gnaf., lap., bnaf., zub.); moduzko -ki atzizkiarekin), aseki2 (“embargo de estómago” Larm; ‘jaki’: Laphitz), asekizun (“abundancia de comida” TEtxeb (bizk.)), aseko (“hartazgo, panzada” Azk (erronk.); cf. asko), ase-leku (Haranb [horra ene premiaren ase-lekhua, Espiritu saindua]), asepe (Harand [gorphutzak, asepean eta gurikerian kostumatuak]), aseratu (Egiat [hitz demendrenak direielakoz berdhüdia aseratzen]), asero (‘nasai, lasaiki (jantziak)’: Azk/Izag/Elexp (bizk.); izond. Azk/Elexp (bizk.)), aserotasun (“holgura” Azk (bizk.)), aserotu (Azk (bizk.)), asetasun (frBart (+ atsetasun)), asete (“época de demasía de lluvia en las tierras, etc.” Azk/Izag (bizk., erronk.)), ase-truk (HiriartU [berekin eremanak zituen… gazte galdu, gizon hordi… batzu, ase truk; eta frango bertzalde, jornal ona pagatuz]), asetzaile (EtxZib [gosen asetzaillea]), asetze (Ax), asexe (EtxSar [erdi asexe zirenean]), ezin-ase (Lardiz [ondasun-gose ezin asearekin]), ezin asezko (Pouv [bere ezin asezko egarsua]).

► Hitzaren erroa *has bide da, eta -e gerora sorturikoa, leku-kasuetako sintagmen berranalisiz (cf. heze, atze, aurre, etab.). Esanahiari dagokionez, pentsa daiteke bete edo egiten garela hatsa edo arnasa hartuta, eta halako erabileretatik garatuko zela ‘barrua bete, asebete’ moduko adierak; ‘gogaitu’ eta ‘ito’ horren irudizko erabilerak dira. Bestalde, asetasunak berezkoa izan dezakeen ugaritasunetik azal daitezke ‘ugari’ eta ‘mordo, pila’ modukoak.

Esanahiaren hurbiltasunarengatik, ik. halaber asaskatu.

aski (1545: Etxep). ■ Erdi-ekialdeko hitza. Izen baten ondoan agertzen da,[2] aurretik edo atzetik (Etxep pena aski, Belap aski hazkürre), izena partitiboan ager daitekeelarik (EtxZib dolorerik aski, Iturr urikan aski); baita izenondo edo adberbio baten ondoan ere (OihAtsot ezta on aski beretako, Xurio aski podorosoa, Mburu laster aski). Izenondoaren ondoren era mugatuan ere erabiltzen da (Harizm fin askiak, Goñi leku zakar askian).

Adizlagun moduan ere erabiltzen da (EtxZib etzaitut ordean… aski laudatzen), baita izenordain moduan ere, deklinabide-atzizkirik gabe ordea (OihAtsot aski dakik bizitzen badakik, HiriartU ez omen dugu aski erran).

askidantza (‘kitatze, ordaintza’: Birjin; atzizki erromantzearekin, cf. adiskidantza), askidatu (‘kitatu, ordaindu’: Larm (neol.)), askide (“multitud” Larm (+ askite) (neol.)), askidun (“sufficiens” Pouv), askietsi (‘aski dela uste izan’: Ax; “satisfaire” Harrt), aski iritzi (Pouv), aski izan ([igaitz.] EtxZib [etzen aski / gurutzean hiltzea]; [igkor.] EtxZib [aski du mihisea]), askiki (“suffisamment” Harrt), askikuntza (“suffisance” Harrt), askiro (Larm), askitan (Larm), askiz(az) …-ago (Larm), askitara (‘aski’: Oih), askitsu ([adb.] EtxSar [askitsu mintzatu naizela]; [izenond.] “suffisant” Harrt), askitto (Hbarren), askitu (‘bete’: Pouv [nik askituko dut eskas zarena]; ‘aski izan’: Lecl), ez askiz (“n’ayant pas assez” Pouv). Cf. gutxi-aski.

► Aditzondoetako -ki atzizkia da bigarren osagaia; asko-rekin konpara daiteke osaeraz (ik. han).

asko (1443: Abendaño). ■ Hitz zabaldua (ez zub., erronk., zar.). Esanahiak ‘anitz’ eta ‘aski, nahiko’ dira; biak testu zaharretatik aurkitzen dira (Land, Leiz), eta ekialdean zein mendebaldean, nahiz eta bigarrena denborarekin galduz joan, batez ere iparraldean. Mugagabean erabiltzen da, baina aditzarekiko komunztadura singularrean nahiz pluralean egin dezake.

Izen edo izen sintagma baten ondoan ager daiteke, aurretik edo atzetik (RS erur asko dan urtean, EtxZib halakoek darotate / asko gaitz desiratu), izen sintagma partitiboan ere aurki daitekeelarik (ArrasErrek Gomizek asko lagunik, Lazarraga joan ninzan da ikusi neben / asko donzella galantik, Ax berak etzuela defendatzeko indarrik asko).

Izenordain moduan ere erabiltzen da (Abendaño beste asko ditubala, Lazarraga askok jakin ez arren), baita adberbio moduan ere (GasZar maiz asko ethortzen duk, Leiz bere gloriaren maintenitzeko asko botheretsu dela, Betol dago asko obligadurik).

Zenbait autorek izenondo moduan erabiltzen dute (EtxZib guk probetxu askoa (dugu), BMogel urte askoak zartu naute).

asko (den) adina asko dan adina OArin; asko adina OArin; ‘aski’ balioarekin, ik. behean. / asko (den) adinbat asko dan adinbat OArin.

askoetsi (Ax [dugunean zertzaz gosea hil… asko esten dugu]; esanahiaz, ik. behean), askogura (‘maitasun’: Mogel), asko iritzi (asko eritzi Materra; esanahiaz, ik. behean), asko izan ([igaitz.] Leiz [erakuts iezaguk Aita, eta asko ziaikuk]; [igkor.] Leiz [eztugu horrez asko]; ‘arraroa izan’: Lazarraga [ez zatean asko an ila]; cf. handi antzeko balioarekin), askojakin (‘jakintsu’: Larm; ‘maltzurkeria’: BMogel), askonahi (‘maitasun’: BMogel; ‘diru-gose, gutiziatsu’: Azk (bizk.)), askotako (“común, ordinario, vulgar” Larm; ‘trebe’: Kardab), askotan (‘maiz’: Lazarraga), askotan eduki (Astar [estimetia, askotan eukitia bijotz osotik]), askotara (‘modu askotan’: Olab), askotasun (Oteiza), askotaz (Beobide [askotaz gutxiago]), askotu (Ubill [oen semeak geitu ta askotu ziran Ijiton]), askotto (FedProp 1896), askotxo (Gerriko), askotza (‘kopuru handi’: Izt [iturrien askotzatik egiñeratzen dira erreka pizkor anitz]), askoxe (ez askoxe, bai askoxe “no por cierto, sí por cierto” Añib (bizk.)), askoz (Iraz [askoz leenago]), askozaz (Kardab [askozaz bere obea]). Cf. gutxi-asko.

► Osaeraz, heze eta ezko diren harreman berean daude ase eta asko, Lafonek dioskunez (1949: 150); zehaztu daiteke, esanez -ko atzizkia gehitu zaiola hats erroari. Harreman formal berean daudenen taldea zabalagoa da: heze-ren eta ezko-ren ondoan hez eta ezti ere baditugu, ase eta asko-ren ondoan hats eta asti dauden bezalaxe; cf. orobat ezki eta aski, atzizkiaren funtzioa —ez jatorria— ezberdina bada ere. Pentsatzekoa da zaharragoa dela izen sintagmaren aurreko posizioa, -ko duten izenlagunek duten bera; ik. jarraian aspaldi.

Esanahiari dagokionez, ‘anitz’ baino lehenagokoa da ‘aski’: cf. gip. -t(z)ea asko (etortzea asko huen!, etab.), ‘aski’ balioarekin, edo Mitxelenak dakarren asko adina, “lo suficiente” glosarekin (cf. OArin asko dan adinbat); berariaz esplikatzen digu ‘aski’ dela jatorrizko balioa (1970b: 78, 24. oh.). Bestalde, hobeki ulertzen dira ‘aski’-tik askoetsi eta asko iritzi bezalakoak.

! aspaldi (1545: Etxep). ■ Hitz orokorra. Aditzondo moduan ‘antzina, duela denbora asko’ eta ‘antzinatik’ adierak ditu (Leiz aspaldi zakurekin eta hautsekin emendatu ziratekeen, Larm aspaldi nabil nola Euskal Erriak edertu ta jasoko ditudan).

Leku-kasuekin ere erabiltzen da (ik. aspaldian, aspaldiko, aspalditik); zenbait izenondorekin ager daiteke (Etxep muthaturik bazabiltza ia aspaldi handian), eta baita bat, guzti edo erakusleekin ere (UskLiB aspaldi hartan eri zen emazte bat, Apaol aspaldi onetan joan zaizkidak kantatzeko gogoak).

aspaldian Etxep (aspaldian nahi etzait mintzatu); bizk. toki batzuetan bada aspaldižoan; hauetan, badirudi galdua duela -o-k bere esanahia, eta aspaldižo- moduko bat lexikalizatu dela, cf. orobat aspaldižoko.

aspaldiago (Orixe), aspaldi da (“días ha” Larm), aspaldidanik (Leiz), aspaldi du (Oih [ezi aspaldi du haren / merezi handiaren / ezagutza dudala]), aspaldi duela (zuela, etab.) (Leiz [ezen aspaldi zuela, haren ikhusteko desira zuen]), aspaldietako (‘aspaldiko’: TxAgir), aspaldietan (‘aspaldian’: Uriarte), aspaldi gabe (‘duela gutxi’: Orixe), aspaldiko (Pouv [o aspaldiko edertasuna, nolatan horrein beranduan ezagutu zaitut?]), aspaldiko ordez (‘aspaldiko partez’: Azk), aspaldiko partez (‘lehenengo aldiz aspalditik’: Izt), aspaldikoz (‘aspalditik’: Egiat), aspaldion (‘aspaldian’: EtxZib [aspaldion dudan desira]; ‘aspaldi honetan, azken aldi honetan’: Eguzk [aspaldion errietako agintari nagusiak eurenak eztiran arazoetan sartzen dira larregi]), aspaldirik (‘antzina, orain dela asko’: Azk (aezk.)), aspaldiro (“inveteradamente” Larm), aspalditik (Izt), aspalditto (Lander RIEV 1911; aspaldittoan Barb), aspalditu (“inveterado” Larm), aspalditxo (Larm; aspalditxoan Udarregi; aspalditxodanik Lizardi; aspalditxoko Txirrita; aspalditxotik BMokoroa), aspaldixe (HiriartU [aspaldixe huntan osasuna higatua zuen]; aspaldixet SoEgil Herria 1963), aspaldixka (aspaldiska Inza EuskEsn 1916; aspaldixkan Herria 1963), aspaldixko (‘duela askotxo’: Goihetxe; ‘denboralditxo’: Mendig [Españara aspaldixko baten igartra bakazionetan]; aspaldixkoan HiriartU; aspaldixkodanik JEtxep); aspaldixko du (zuen) Mendig [bazion aspaldixko bi pensamentu nazkala buriuan sartruk]), aspaldiz geroz(tik) (aspaldizgeozti Larrasket), orain aspaldi (Barb).

► Argi dago aldi dela hitzaren bigarren osagaia (FHV 356), eta argudia daiteke asko dela lehena: *askoaldi > *askwaldi > *aspualdi > aspaldi litzateke bilakaera. Asko-ren hurrenkera zaharraren lekuko litzateke, izen sintagmaren aurreko posizioa baitu hitz orokor honetan.

! ♦♦ atso (~1496: RS). ■ Hitz orokorra. Atzo Izag-ek bizk. jasotzen du. Atxo aldaera adierazkorra zabaldua dago, eta jadanik KuartPhel-en ageri da.

Esanahi nagusia ‘emakume zahar’ da (RS atso asea gosa gogor, Madar assoa “mujer vieja”, Leiz fable profanoak eta atsoenak irudiak, Mburu predikariaren hitzak aditzen ditu atso berritsuarenak adi litzaken gisan); ‘amona’ ere bada (Azk (zar.)), baita ere ‘emazte’ edo ‘emaztegai’, lagunarteko hizkeran (ArreseB, TEtxeb/Elexp (bizk.)), ‘emakume antzu’ (Izag (gip.), atxo Azk (gip.)) eta ‘heldu itxurak egiten dituen neska txikia’ (Elexp (bizk.), atxo TEtxeb (gip.)).

Hauez gainera, honako esanahi hauek ditu: ‘bola jokoko laugarrena’ (atxo Arak (gip.)), ‘gaztaina edo intxaurraren kanpoko azala’ (Azk (bizk.), atxo Duv), ‘inauterietako mozorrotua’ (atxo Aspiroz (gnaf.)), ‘bateko (kartetan)’ (Garate (gnaf.)) eta “el jugador que se queda sin cartas en el juego de la guerra” (Azk (gip.)).

□ Mitxelenak dioskunez (19733: 61), zail da hitzaren adibidetzat jotzen Atxotegi izena, Antxotegi eta Artxotegi moduko aldaerak daudelako.

asotza “vejez de la muger” Lizarg; Urteco igande guztietaraco platicac edo itzaldiac liburuaren 1846ko edizioko bukaerako hitz zerrendan agertzen da, hola idatzia (<aso->), baina Ondarrak dio ez duela testuan aurkitu; osaeraz, atso + -tza beharko luke.

atso-lor “visita a la recién parida” Azk (gnaf.); Corominesen ustez, auzo- zegoen jatorrian, herri etimologiaz desitxuratua, ik. lor; cf. atso-besta, atso-lorreta eta atso-opil. / atso-lorreta (Azk (bizk., gip.).

atso-palaka “enredadora, chismosa” Azk (gnaf.); baliteke balaku-ren palaka aldaera egotea bertan, ‘balakari’ ← ‘berritsu’ ← ‘nahastaile’ esanahi bilakaerarekin.

atsorio “decrépita, aplicado a la mujer” Larm; ez dago argi zein den hitzaren atzizkia.

atsotitz Oih (atsotitzak edo refrauak); atso + hitz, elkartuetako -t- herskariarekin, cf. sutalde; itxura guztien arabera, Oihenartek asmaturiko hitza da, eta haren osaerak Santillanaren Refranes que dicen las viejas tras el fuego-ren oihartzuna dakar, Mitxelenak gogorarazi bezala (1985: 212).

atsoa eta tupina (Luzaideko inauterietako pertsonaia bat: Zubiri), atsoagotu (Altube EuskEsn 1917), atso-agure (Astar [zaarrak edo atso-agure urte asko daukenak]; agure-atso Kkiño), atso-aguretu (‘atsotu edo aguretu’: Añib [zer egingo ez geunke ez iños atso-aguretuteagatik?]), atso-besta (‘emakume erdi berriari egiten zaion festa’: Azk (gnaf.); cf. atso-lor), atso-ele (-elhe Urte), atsoera (Larm), atsoeria (‘atso-talde’: Arradoi; atzizkirako, cf. gazteria), atso-gaztaina (“una clase de castañas” Azk (gip.); “erizo irregular de castaña” Izag (gip.)), atso-gizon (“maricón” Azk (bizk., gip.); “mujer hombruna” Azk (bizk.)), atso-haize (“bochorno” Izag (gnaf.)), atso-herio (‘arrosario-belar’: Lakoizketa (lap.); atxo- Lakoizketa (lap.)), atso-ipuin (Mogel [begizko kontubok atso ipuinak dira]), atso-ipuin zale (atso-ipui zale AgirAst), atsokari (‘atsokeria’: Azk (gnaf.)), atsokeria (‘atso-ipuin’: Urte, Azk; “impertinencia… de vieja” Larm, Alzola), atso-kontu (EtxSar [funtsikgabeko atso kontua]), atso-makor (‘gaztaina mota bat’: Azk (lap.)), atso-moilo (“a la guerra, juego de cartas” -mollo Azk (gip.)), atso-morkots (‘gaztaina mota bat’: Azk (gip.)), atso-mutur (‘arrosario-belar’: Lakoizketa (lap.)), atso-opil (‘atso-besta’: Azk Ezale 1897 (gnaf.); cf. atso-lor, etab.), atso sorgin (Mogel [leenago inpreiñuko guztijak eruango lajauket atso sorgin au]), atsotasun (Urte, Larm), atso-ttantta (‘ardo ezti’: Izeta (bazt.)), atsotto (Artxu), atsotu (Mikol, Larm [(euskara) zartu dek, atsotu dek]; ‘mozorrotu’: Inza (gnaf.), atxoatu Aspiroz (gnaf.)), atsotxo (Urte, Añib), atsotzar (Añib), atso zahar (Urte, Iraultza), atso-zahartu (Xenp), atso zimur (atso tximur EAzk), atxoala (“a la manera de ancianas” Azk (zar.: atxoala makila bat egotzi diat)), atxo-baldarka (“con pie vacilante” Orixe [atxo-baldarka, gaiña atzeman du]), atxo-mahai (“esclusa” atxomahañ Giese (zub.)), atxo-salto (“saltar a pies juntos” Azk (gip.)), atxo xahar (Urte, Barbier), atxo xahartxo (Urte), sorgin atso (Orixe).

► Argudia liteke hats dagoela hitzaren lehen partean, eta -o genuke bukaeran (cf. atzo); baina atzo-n azaldu dugunez, aditzondoetakoa izan daiteke -o hori, eta horrek ez du bat egiten atso-ren kategoriarekin. Esanahiz, ‘hatsa duena’ edo izan beharko litzateke, pertsona zaharrek maizago dutelako hatsa edo? Ez dugu, ordea, honen paralelorik aurkitu inon. Adineko emakumeak adierazteko espezializatuko zen. Hats-en hipotesiaren barruan, beste aukera da hasi eratorriarekin lotzea: horretarako, cf. gr. ρχα̑ιος ‘antzinako, zahar’, etimologikoki ‘hastapenari dagokiona’, ρχή ‘hastapen’-en eratorria baita (Buck s.v. old); cf. halaber ρχαιωϑείς (χρόνος) eratorria, ‘zaharkitua’ adiera duena (Beekes s.v. ρχή). Aukera honetan, lehenik pertsonak adierazteko espezializatu zela pentsatu behar da, eta haien artean emakumeak.

Erabat bestelakoa da hatz-en eratorria dela proposatzea: kasu honetan, -so atzizkia egongo litzateke, eta esanahiz ‘hatz handiak dituena’ edo dela pentsatu beharko genuke.

Hitzaren adiera gehienak (‘amona’, ‘emazte’, ‘emaztegai’, ‘heldu itxurak egiten dituen neska txikia’) oinarrizko ‘emakume zahar’-en hedaduraz azal daitezke. Badirudi haien zimurrengatik azaldu behar dela ‘gaztaina edo intxaurraren kanpoko azala’, eta bola zein karta jokoetako erabilerak irudizko erabilerei zor zaizkie.


[1] Ez dirudi hitzaren adibidetzat har daitekeenik Arabako Ascarizulueta (TopAlav 1587); leku-izena baita, errazagoa litzateke azkar edo egotea.
[2] Ohargarria da egitura honetan aski-k ez duela deklinabide atzizkirik hartzen (cf. ordea gizon askok, etab.).

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper