Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

egun. Hitz honen azpian egun, higuin, egubakoitz eta uda sarrera-buru nagusiak bildu dira. Egun-en azpisarrera modura eguazten, eguberri, eguen, egundaino, egundo, eguraldi, eguzki, ekain, ekaitz, eki, engoitik eta iguriki daude; egubakoitz-en azpisarrera modura, ebiakoitz dago; uda-ren azpisarrera modura, daguenil, udare, madari eta malko1 (arrazoi etimologikoak alfabetikoen gainetik jarrita).

Oro har, arazo formal larririk gabe bil daitezke familia berean bai sarrera-buru nagusiak bai azpisarrerak. Sarrera-buruetan, higuin-ekin egon daiteke zalantzarik handiena, arrazoi semantikoengatik, batik bat. Azpisarreren artean, engoitik-entzat beste oinarri bat ere proposatu izan da, eta orobatsu uda-ren azpiko daguenil-entzat ere; udare-ren kasuan, hitzaren bigarren zatia da ilun geratzen dena, eta madari bera ez da eratorri ziurra.

egun (1393: RegGuip [Ocho de Egunmendi]; ik. eguzki). ■ Hitz orokorra. Izen gisa, batetik, gauari kontrajartzen zaiona da (Etxep egunari iguzkia, gau beltzari ilhuna, Lazarg egunean da gabean; cf. eguberri, egunaz, egundu, eguzki…); bestetik, gau-egunak batera hartzen dituena da, eta maiz denbora kontatzeko erabiltzen da (Etxep orhit egun berian, Betol irugarren egunean, Belap berrogei egünez; pluralean, bizialdia edo garaia adieraz ditzake: Etxep bizi nizan egunetan, Leiz Noeren egunetan). Eguraldiarekin ere estuki lotua dago (cf. eguraldi, ekaitz…).

‘Gaur’ balioarekin ere orokorra izana da (Etxep zeren jin bainendin egun zugana, Lazarg egun dau agindu, EtxZib egun da gerthatu, Kapan egun iguzu) XVIII. mendera bitartean (Barrutia; Larm, Iturr eta Izt ere aurki daiteke, eta hortik aurrerako zenbaitetan), nahiz denborarekin, bereziki erdi-mendebaldean, gaur gailenduz joan den; ik. egundaino eta egundo. Gnaf. eta aezk. eremuan bederen egu forma jaso izan da (cf. halaber erenegu, laurdenegu).

□ Erdi Aroan, lehen lekukotasunaz gain, cf. don Beltran Ybanez de Egunza (HistMed 1456);[1] jatorrizko ‘(zeru) argi’ edo ‘zeruko argi, eguzki’ adieraren adibide izan daitezke (ik. behean).

eguantz ‘egunsenti’: Larm, AgirAst; -antz osagaiarekin, cf. ostantz.

egunabar ‘egunsenti’: Azk (bizk., egun-abar eta egun-nabar formetan), Etxeita (egunabar eta egun-abar); ik. ilunabar eta abar.

egunsenti erdi-mendebaldeko hitza: Larm, Kardab; jatorriz errom. den senti-rekin, cf. bizk. egun-usain eta gip. neska-senti.

egurastu erdi-mendebaldeko hitza: Larm, Izt; egun + hats + -tu? Egurats-i dagokionez, XX. mendea baino lehen ez da eguras baizik aurkitzen, itxuraz egurastu-tik aterea: Larm, Kardab, etab.

egutera Izt; *egukera-tik, disimilazioz? Azkuek gip. ekera ere jasotzen du, itxuraz atzizki berarekin, baina ek-en gainean osatua.

eguzari ‘jaiegun’; mendebaldean erabilia (Harrt-ek ere jasotzen du): Land (eguzari eukaiteko), Lazarg (Jandoneanez Bautistea… mundu guztian zelebratzen da / jaun onen eguzaria); bigarren osagaia zain dateke azken buruan, eta jatorrizko adiera ‘zaintzeko, gordetzeko egun’ edo, cf. Betol eguzariak gordetea.

eguzaro ‘jai-erdi’: Zabala (yai erdiak, yai arinak edo eguzaroak); bigarren osagaiarentzat, ik. aro.

egun-argi (egu-argi Zalgiz), eguarte (Kapan), eguerdi (OihAtsot; egunerdi Tartas; ‘hegoalde’: Leiz [egu-erdiko reginá]; cf. lat. meridies ‘eguerdi’ eta ‘hegoalde’), egunaurre (‘bezpera’: Mogel), egunaz (Etxep [gauaz eta egunaz ere]; Larm egunez), egundaraino (ik. behean egundaino), egundu (Pouv, Añib [egundu baxen len]), egunean egunean (‘egunero’: VJ), egunero (egunoro EtxZib; egunero Añib), egungarren (Andram [bagilaren emiretzi egun garrenean]), egungo egun (Leiz [egungo egunerano]), egunkal (Pouv, Belap), egunkari (Jauretxe [egunkari edo jornalier]; Arbelb [egunkari edo kaseta]), egun oroz (‘egunero’: Etxep). Cf. astegun, astelegun, aurregun, barau-egun, errege-egun, gabon-egun, gau eta egun, gaur egun, herenegun, jaiegun, jaiotegun, laurdenegun, mehe-egun, neskenegun, ortzegun, zotal-egun eta beste ezin konta ahala elkartu.

Egun da berreraiki daitekeen jatorrizko forma (ik. behean egu-ren aukera); e-gun zatitu liteke, partizipio zahar gisa (Schuchardt 1912c); cf. egin, egon, etab., eta egundu edo fr. journée ‘egun’, gazt. velada, it. serata bezalako partizipioak. Esanahia ‘argitu, argi egin’ izan zitekeen, baina *gun erroa ez da ezaguna (ik. behean).

Elkartu-eratorrietako egu-, egur- eta ek- formek, aski orokorrak hirurak, banaketa fonetiko jakina dute: egu- kontsonante aurrean (eguerdi dardarkariaren disimilazioz azal daiteke), egur- bokal aurrean (baina cf. Oiharbide) eta ek- herskari belar aurrean; xehetasunak ez daude argi, ez eta garai ezberdinetakoak diren (ik. Meyer-Lübke 1924a: 233, Mitxelena 19733: 27, 1979b: 30). Ekain, ekaitz edo eki formek *egu zahar bat iradoki lezakete, baina ongi azal daitezke elkarketako gertakarien bitartez, -n galduta, eta -u amaierako hitzetako bokal galerarekin (cf. burezur, FHV 125; cf., bi gertakarirekin, gizon/giza-, sudurkariaren galerarekin eta bokal-aldaketarekin, FHV 309). Egur- formentzat, cf. jaun/jauregi etab. Egu forma -n inesiboaren berranalisiz azaldu behar da (cf. orain/orai; FHV 138, 1. oh.).

Zenbait autorek egu dute jatorrizkotzat (Vinson 1910: 32, Lafon 1952a: 66, Knörr 2001: 404); egu-n ‘gaur’ inesiboduna izen moduan interpretatuko zen gero. Baina hau ez da ongi ezkontzen hain zuzen egu ‘gaur’ / egun ‘egun (aditzondoaz bestelako adierak)’ bereizketa dagoen hizkeretako datuekin, eta egu bera osagai ezberdinetan analizatzea zailagoa litzateke.

Esanahiari dagokionez, badirudi ‘(zeru) argi’-tik (edo are ‘zeruko argi, eguzki’-tik) abiatu behar dela (Vinson 1910: 32); honen alde egon daitezke eguraldi da moduko esapideak, ‘eguraldi on’ adiera zaharraren lekuko,[2] edo eguen bera, ‘eguzkiaren egun’ baldin bada; cf. orobat eguantz, eta Erdi Aroko Egunmendi eta Egunza. Ildo beretik, zinez esanguratsua da hitzak ortzi-rekin duen harreman estua, funtsean biek adierazten baitute zerua (cf. eguantz/ostantz eta eguen/ortzegun bikoteak): ortzi-k zeru ekaitzezkoa edo iluna, egun-ek zeru argi edo eguzkitsua.[3] Garai bateko euskaldunek zuketen bi zeru-modu hauen arteko bereizketaren alde, aipagarria da ortzaizki ‘ilargipeko edo izarpeko argi’[4] eta eguzki ‘eguneko argi’ bikotea, formalki erabat konparagarriak baitira; orobat eguraldi da ‘eguraldi ona dago’ eta bnaf. ortzi da[5] ‘eguraldi ekaitzezkoa dago’ esapideak.[6]

Aipagarria da orobat egun-en ‘gaur’ adiera inoiz orokorra: ‘egun-argitan, argia denean’ litzateke. Honetan ere antzeman liteke egun eta ortzi-ren harira aipaturiko zeru-moduaren bitasuna: egun ‘egun-argitan’ zatekeen, gaur (< gau haur) ‘gau honetan’ izango zen bitartean. Sekundarioa izan behar da denbora zenbatzeko unitate gisa hitzak duen erabilera.

eguazten (-st- 1562: Land). ■ Mendebaldeko hitza (Lazarg eguaztena ifini nauzu / obligazioz beterik, Kapan eguaztenean (misterio) gloriosoak gati).

► Mitxelenaren ustez, egu(n) + azken da osaeraz, eta belarren disimilazioz sortua da -t- (FHV 258); esanahiz ‘azken egun’ litzateke. Beste aukera bat da, eguen-en aurreko eguna dela ohartuta, *egu-hazte-egun ‘(egun) argia hazten den egun’ edo izatea, baina ez legoke garbi ‘argia hazten den egun’ nola igaro den asteko egun izena izatera, egun-argia haztea urtean zeharreko gertaera baita (cf. eguberri, ekain). Vinsonek (1910: 38) zuzenean hatz-ekin lotzen du, “trace de jour, de lumière” esanahiaren bitartez.

Erdi-mendebaldeko asteazken-en baliokide da, baina zail da egu(n) eta aste parekatzea. Bestalde, aintzat hartzekoa da eguen eta egubakoitz-ekin batera mendebaldean osatzen duen hurrenkera (baina cf. ebiakoitz); halere, ez dago argi horietan denetan egu- bera dagoen.

eguberri (~1557: OihAtsot). ■ Hitz zabaldua, bizk. izan ezik (cf. natibitate); Araban badago (Land). Eguerri aldaera XVII. mendeaz geroztik aurkitzen da; eguarri gip. eta gnaf. eremuan jaso izan da.

Historikoki Kristoren jaiotza eguna adierazten du; pluralean, egun horren inguruko jaiak: ik. gabon (Beriain Eguberrietan, EtxZib Eguberri bestetakotz).

Eguberri egun (Haranb), Eguberri gau (‘Gabon gau’: EtxZib; cf. Beriain Eguberriko gau).

► Berez, eguna berritzen edo luzatzen hasten den sasoia adieraziko zukeen, solstizioarekin lotua, eta kristautzearen ondorioz hartuko zuen esanahi berria, berez zuena galduz; cf. orobat ilberri.

eguen (eguaun 1562: Land; eguen 1653: Mikol; ik. behean Erdi Arokoak). ■ Mendebaldeko hitza (Lazarg eguaunari / eguaunguren esanik, Kapan eguenean (misterio) gozosoak gati).

□ Ez dago argi hitzaren adibide den Juan Sanchez de Heguen (ArchBizkI 1432), cf. Eguren deitura, -guren osagaiarekin.

► Mitxelenaren ustez (1971a: 584) *egu-egun da jatorrian, eta baliteke ‘zeru argiaren eguna’ edo are ‘eguzkiaren eguna’ moduko zerbait izatea esanahiz. Ortzegun-ekin eta ilen (< *il-egun)-ekin konparatzea naturala dirudi: ortzegun-ekin, biak direlako zeruari eskainitako egunak, izan egun-argiarena zein ekaitzezkoa (ik. ortzegun, eta behean egu eta ortzi-ren arteko harremanaz); ilen-ekin, ilargiaren eguna delako, eta eguen eguzkiarena (cf. ing. Monday, Sunday etab.; Vinson 1920: 8); ik. ilen.

Beste aukera bat da *egu-goen moduko osaera batean pentsatzea.

egundaino (-dano 1545: Etxep; -daino ~1597: EspGut). ■ Hitz zabaldua, batik bat erdi-ekialdean. Egundano Etxep, Leiz eta zuberotarretan aurkitzen da; eguntaño bizkaieraz (EgiaKant, Kapan). ‘Gaurdaino, inoiz, sekula (ez)’ da esanahi nagusia (Etxep egundano izan daia ni bai ditxatakorik?, Leiz Iainkoa eztu nehork ikhusi egundano, Kapan eguntaño pekatu geiago ez egiteko). Egundaraino XVII. mendeaz geroztik aurkitzen da (EtxZib egun daraño, Tartas egun draiño); -draino Erronkarin jaso izan da.

egundainoko (‘gaur arteko’: Materra [egundaiñoko gizon eta emazte guztiak]; ‘betiereko’: EtxZib [aita egundañokoa]), egundainotasun (‘betikotasun’: Pouv), egundainotik (‘betidanik’: EtxZib).

► Hitzaren osaeran -da- osagaia eta -(d)ino muga adlatiboa daude (de Rijk 1992). Analisi zehatzagoan eta banan-banakakoan, *dar ‘jarri’ erroari dagokio -da- (hemen lokatibo balioa leukakeena), *din ‘etorri’ erroari -in- eta *non ‘joan’-i bukaerako -no, beharbada; bestela analizatuta, *egun dadino moduko zerbaitetan pentsa daiteke.

Jatorrizko esanahia ‘gaur arte’ litzateke, ‘gaur’ inoiz orokorretik abiatuta (cf. bizk. eguntaño); ik. egundo.

egundo (eguno 1688: BertsBizk; egundo ~1800: Añib; eguño 1802: Añib). ■ Mendebaldeko hitza, batez ere bizk. ‘Inoiz, sekula (ez)’ da esanahi nagusia (BertsBizk eguno inok enzun eztau, Añib aztu ez daidan eguño).

egundoko (TxAgir [gudetarako egundokoak, baiña etsai menderatuentzat txit onak]).

► Atzizkia -do da, adlatiboa (de Rijk 1992: 705-707; cf. oraindo, artio, etab.; cf. agian atzo-ko -o ere). Jatorrizko esanahia ‘gaur arte’ litzateke; honek berresten du ‘gaur’ adieraren antzinako orokortasuna, cf. halaber bizk eguntaño.

eguraldi (~1490: GaribAtsot). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., gnaf., bazt., lap., bnaf., zub.). Aldaerak dira eguraldi (bizk., gip., gnaf., lap., bnaf.), egunaldi (gip., lap., bnaf., erronk., zub.), egualdi (bizk., gip., gnaf., bazt., zub.), egueldi (gip., gnaf.) eta egoaldi (bizk., gip.).

Esanahi hedatuena ‘giro, aro’ da (GaribAtsot eguzkia eta euria, urri eguraldia, Etxep eguraldi gaitzian, Mburu eguraldi aserreak). Batzuetan ‘giro, eguraldi on’ adieran erabiltzen da, cf. EtxZib eguralditan, eta Isasti, OihAtsot eta beste gehiagok jasotako esaera batean: Isasti goiz gorri, euri daidi; arrats gorri, eguraldi; Mendigatxagan ere bai, egunaldi forman.

Beste esanahiak dira ‘egun, egun-aldi’, ekialdean (Haranb eguraldi guzion hainitz gisaz ofensatu zaitudala, Mercy etxekiren düie egüaldia gaizki enplegatürik), eta ‘egunsari’ (Azk egünaldi (zub.)).

eguraldi-giro (egualdi-g. TxAgir), eguraldi gorri (‘neke, arazo’: egualdi g. Izt).

► Osaeraz egun + aldi; berrosatua da egunaldi aldaera, eta asimilazioz azal daiteke egoaldi-ren bokala (ez bada gurutzaketaren bat gertatu hego/hegoa-rekin). Pentsatzekoa da ‘eguraldi on’ dela esanahi etimologikotik hurbilen dagoen adiera, egun-en esanahia kontuan hartuta.

eguzki (~1090: TopMed [senior Fortum Lopez de Guzquiza]). ■ Hitz zabaldua (ez zub.; ik. eki). Eguzki mendebaldean aurkitzen da; Araban (Land, Lazarg) iguzki-rekin batera; ekialdean iguzki (+ iduzki, iruzki) da nagusi (Etxep iguzkia egonen da orienten geldirik, Lazarg guztioen gañetiko larrosea, / eguzki ederraren esposea, Tartas iguzkiak argi egiten dianian); mendeb. e- / ekial. i- banaketa Erdi Aroan aurki daiteke. Eguzki andre/amandre gisako esapideak ohikoak dira (ik. ilargi), nahiz idatzizko hizkuntzan, XX. mendean, eguzki errege, eguzki jaun eta are, izen propioarekin, Eñaut iduzkia (Othoizlari 1959) modukoak ere agertzen diren.

Eguzki-ren adibideen artean, cf., besteak beste, Nafarroako senior Fortun Sanz de Igusquiça (ColIrach 1135, baina e-rekin Guillem d’Egusquiça 1172an), Gipuzkoan Iohan Yenegues de Egusquiça (ArchBergI 1391) eta Martin Ochoa d’Egusquiça (ArchTolII 1475), Bizkaian Egusquiça (ArchDurII 1489), Oiartzunen Juanche de Egusquiça (ArchOiarIII 1475) baina Marix de Ygusquiça (ArchOiarI 1499), etab. Cf. orobat don Pero Egusquiar (ArchOrduñI 1467).

eguzki-begi ‘egutera’: Artxu (obra honen iruzkibegia, “la partie la plus brillante”); eguzki aldera aurrez begira dagoen alderdia delako, cf. haize-begi.

eguzkialde (‘ekialde’: Hbarren (i-)), eguzki-belar (‘eguzki-lore’: Pouv (i-)), eguzki-haize (Arak), eguzki-ilkitze (Leiz [iguzki ilkhite aldeko Regén bidea]), eguzkiko (‘(ondasun) higiezin’: MElizanb [iguzkiko funts eta onthasun guziak; cf. Larz badie gero horiek ontasun iruzkitan!]), eguzki-lore (Pouv), eguzkipe (Larm, Mburu [eguzki-pe errean]), eguzkitan (RS, i- Land), eguzkitaratu (‘eguzkitara, argitara agertu’: Goihetxe (i-)), eguzkitsu (ArreseB), eguzkiztatu (Ax [airatzera eta iguzkiztatzera]).

► Osaeraz egu(n)-z-ki izan behar dela dirudi: -z- instrumentala litzateke jatorrian, eta -gi/-ki gaia edo materia adierazten duen atzizkia. Eki­-ren kasuan ez dago tarteko instrumentalik; cf., arin-ekin, arinki/arinzki. Esanahiari dagokionez, ‘egunaren argi-gai’ edo litzateke; argigarria da Garibairen azalpena: “Estos nombres impusieron muy bien a esta planeta [eguzkiaz ari da] de la propriedad y efetos suyos, como lo mesmo hazen los cántabros, llamándola Egunzquia (sic), que significa cosa que haze al día, según lo es en efeto, pues su presencia haze al día y su ausencia a la noche”.

Formalki ortzaizki eta izarzki-rekin konparatu behar da, ik. han; esanahien arteko loturaz, ik. behean; ustez atzizki berarekin, cf. ilaski eta oiheski. Hasieran i- duten formentzat, cf. eduki/iduki (FHV 65); iduzki edo are iruzki modukoentzat, ik. FHV 258.

ekain (1793: SSimon). ■ Ipar-ekialdeko hitza (ik. arramaiatz, bagil, ereiaro, garagarril). Hasperena (-kh-) du eskuarki.

► Osaeraz *egu-gain da: elkarketan eg- dugu, *eg-gain, hortaz, eta -gg- ahoskabe moduan ebaki da (cf. bekain; FHV 229). Eguzkia gainenean dagoen edo eguna luzeena den sasoia edo hilabetea adieraziko luke.

ekaitz (ekatx ~1496: RS; ik. behean Erdi Arokoak). ■ Hitz zabaldua. Idatziz bederen, erabiliagoa izan da hegoaldean, nahiz iparraldean badiren adibideak jad. XVI. mendean (OihAtsot othoi sainduari, deraunsano ekaitzari; XVII.ean, Pouv ekaitza eta tenpesta). Ekatx bizkaieraz erabili da (RS kibel ekatxari, Añib baketu zan ekatxa?). Eguraldiaz bestelako zerez esana ere aurkitzen da (Larm bizioen ekaitza).

◊ Ezin da ziur esan hitzaren adibide diren sel llamado Epelacosaroecayçavera eta sel llamado Saroecayz (ArchHerna 1461), sel llamado Saroehecayça (ArchAtaun 1507).

ekaitz-haize (EAzk), ekaizgin (ArreseB [espiritu ekatxgiña]), ekaizpe (Oxobi [ekhaitz-pean xoria dabila]), ekaizte (Larm, Azk [ekaizte gogorra itxasoan]), ekaizti (‘ekaitz’: Izeta/Garate (gnaf., bazt.)), ekaiztsu (AxNaf, “igorziritsu”).

► Osaeraz *egu-gaitz da: *eg-gaitz > ekaitz (cf. goian ekain). Bnaf. nekaitz, erronk. nekatx ustezko aldaerak negu-rekin gurutzaturikoak izan litezke (FHV 310); edo agian neke-rekin? Ik. nekaitz.

eki (~1119: CartSord [Aquiodz; ik. behean Equissoain, etab.]). ■ Ekialdeko ertzeko hitza; zub. ez ezik, badira Amikuzeko lekukotasunak ere, eta eskuarki hasperena (-kh-) du (OihAtsot anhitz eki eta euri, Belap ekhia ülhüntü; Leizarragak ekhi dakar iguzkia-ren Zuberoako baliokide gisa). Zaraitzun ere jaso izan da. Mendebalderagoko zenbait autoregan ere aurkitzen da (Goihetxe, Hbarren, MElizanb…). Mendigatxagan ikialte dago.

□ Beharbada ez da hain ziurra zub. eki-ren adibide izatea Nafarroako izen hauek: Fortun Lopiz de Equissoain (DocLeire 1097), Equisoren çacua, Equissoren urriztuya (NavOccit 1288),[7] Equia eta Equiça (LibRediez 1268), Sancio de Hequieta (ColRonces 1274), etab; cf. Araban Equizarra (TopAlav); baina cf., Zuberoako muga-mugan, Aquiodz (CartSord ~1119), Garsion de Kios (CartSord ~1150), equioz vehere (OnomNord 1328), Sorhapürüko gaurko Equiosia-ren lekukoak, Orpustanen arabera (1999: 136), eta Donaixtiko Sanctus Justus de Equize (CartDax d.g.; Ekiza, Eguzkitza eta Eguntza-ren kide bete-betea); Zuberoan bertan, cf. agian Lostau dequhos (CenSoul 1377; agiri bilduma berean, cf. Sorhapürüko equhotz).

ekialde Zaldubi; ‘egutera’: Mendig (ikialte); eguzkiak jotzen duen lekua edo eguzkia sortzen deneko aldea, cf. sortalde.

ekibegi (Duv), eki-haize (Oxobi), eki-jalkigia (‘ekialde’: Intxpe), eki-lili (Althabe), ekitako (OihAtsot [uk eureki ekitakoa]), ekitatu (Etxam), ekiztatu (-st- BelaHizt).

► Badirudi osaeraz *egu-gi/ki dela: *eg-gi > eki (cf. ekain, ekaitz); ik. eguzki.

! engoitik (1545: Etxep). ■ Ekialdeko hitza (gnaf., lap., bnaf., zar, erronk., zub.), batez ere bnaf. eta zub. testuetan erabilia. Aldaerak dira engoitik (bnaf., zar., zub.; Etxep), engoitikan (bnaf.), engoiti (Oih [+ engoitik]), engointik (erronk.), ingoitik (gnaf., lap., zub.) eta ingoiti (zub.; Pouv).

Esanahiak dira ‘jadanik’ (Etxep Ieinkoak ondatu zukeien lur guzia engoitik, Leiz engoitik adbertituak zaretenaz geroztik), ‘aurrerantzean’ (Etxep hi engoitik ebiliren / mundu guzietarik, Oih hobe duken ainik ere / honki egite’ engoiti / ezi ez iagoiti), ‘honezkero’ (Harr engoitik ezta ethorriko “(puisqu’il n’est pas arrivé) il n’arrivera pas”, Garate (bnaf.) engoitik gure ama ez da jinen egun).

engoitik orain (‘jadanik’: engoitik orai Barbier; orai engoitikan NafEKZ (bnaf.)).

Egun + goitik analizatu behar da; paralelo erabatekoa da gaurgoiti(k). Esanahi etimologikoa ‘aurrerantzean’ litzateke, eta ‘jadanik’ eta ‘honezkero’ oinarrizko horretatik garaturiko erabilera diskurtsiboak. Larrasketen ustez (s.v. ingoiti), ordea, heben + goiti da osaeraz (*hengoiti > *engoiti > ingoiti bilakaera ematen du), eta ‘hemendik goiti’ esanahi etimologikoa luke (ez omen du zub.-ez esanahi hori, baina cf. Oih-ren adibidea).

Lehen silabakoaren oihartzunez dugu bigarrenean sudurkaria engointik aldaeran (cf. aitzina/aintzina, FHV 339).

iguriki (1571: Leiz; igurikatu 1782: Lopez). ■ Ipar-ekialdeko hitza (lap., bnaf., zub., erronk.; ik. itxaron). Iguriki da forma zabalduena; iduriki XVIII. mendetik aurrerako lap. testuetan aurkitzen da bereziki; -uki bukaeradun formak zubereraz ageri dira gehienbat (egürüki, ügürüki; Tartas iguruki); erronk. eurki, orki(tu); -atu formak (igurikatu, egurikatu…) XVIII. mendean hasten dira agertzen testuetan (igurikak moduko aginterazko formen eraginez beharbada). Hasperena (higuriki) Duhaldegan bakarrik agertzen da.

Adiera nagusiak: ‘zain egon’ (Leiz batak berzea iguriki ezazue, Ax igurikiko zerauela ehun eta hogoi urthez), ‘(zerbaiten) esperantza eduki’ (Leiz nola nehork haren aitzinean ezin iguriki dezakeen, Belap egürükiten dizüt paradüsia). Bada Etxeberri Ziburukoaren adibide bat, herioaz ari dela (nihork ezin iguriki ziezekek hireei / bi aldetara ebakitzen duten arma zorrotzei): ‘ihes egin, itzuri’ izan liteke, baina zain egoteak berekin duen atzeratzeak izan dezakeen partea baztertu gabe. ‘Zain, esperoan’ balioarekin ere aurkitzen da (Duv sententziaren iguriki zaudenean, Azk (erronk.) orki dago).

igurikian (Egiat [zerbaiten ügürükian]), igurikimen (‘esperantza’: Hbarren [sinheste berak, igurikimen berak]), igurikite (‘zain egote’: Leiz [igurikite luzea]; ‘esperantza’: Leiz [igurikite fermua]), igurikitza (‘pazientzia’: Ax [igurikitza eta pairu guti]; ‘esperantza’: Duv [handik ilkhitzeko igurikitzan]), igurikitzapen (TBLap [< igurikitze + -pen; cf. iguritzapen]), iguripen (Harand), iguritzapen (TBLap).

► Aditz konposatua da, Mitxelenaren ustez (1977b: 270): bigarren osagaia eduki dela uste du, eta lehena egun izan daitekeela, elkartuetako egur- formarekin (cf. eguraldi, jaun/jauregiFHV 309).

Bukaeran -uki duten formak asimilazioz azaltzen ditu, iguriki > iguruki (cf. zub. bürdǘña, FHV 80), baina jatorrizko forma *egur-eduki dela onartuta, forma horiek dirudite jatorrizkotik hurbilenak; beste aukera bat da pentsatzea bigarren osagaian iduki forma dagoela, edo *eiki (< euki < eduki, baina eu > ei zub. eta erronk. baizik ez da; FHV 98). Hastapeneko i- zabaldua (jatorrian e- behar zuena) ondoko -u- bokal itxiaren eraginez azaltzen da (cf. eguzki/iguzki, ebili/ibili etab.). Erronk. eurki sinkopaz azaldu behar da (FHV 162), bokalarteko -g-ren galerarekin, eta orki forma eu-ren monoptongazioz. Partizipio marka moduan -atu orokortu da euskaraz, eta igurikatu, egurikatu… marka horren adibide dira (Mitxelena 1974c: 204).

Esanahiari dagokionez, Mitxelenak paralelorik aurkitzen ez badu ere, zenbait aukeratan pentsa daiteke: ‘egun bat (etorkizunean) finkatze/izendatze/seinalatzea’ izan daiteke bilakaeraren abiaburua, edo, bestela, ‘egun bat ematea norbaiti’ bezalako zerbait. Bestela, eduki-ren ‘eutsi’ adieratik abiaturik, pentsa liteke ‘egunari/datari eustea’ ← ‘zain egon’ moduko bilakaera batean.

! ♦ higuin (~1490: GaribAtsot (<yguny>); higu ~1557: OihAtsot). ■ Hitz orokorra izana. (H)iguin da forma zabalduena; hügü da zub. aldaera (oxit.; bigarren bokala sudurkaria); higun ere badago ipar-ekialdean (cf. orobat, higun baino zabalduagoa, part. higundu, zub. hügüntü, erronk. uguntu); igui gip. testuetan ageri da, eta baita RS, Land eta Lazarg-en ere (sudurkaritasunaz, cf. yguny Garibaigan, iguĩ moduan interpreta daitekeena); (h)igoin Pouvreaugan eta bizk. zenbait lekukotasunetan aurkitzen da. Zenbait lapurtarretan (Volt, EtxZib, Argaiñ) hasperenik gabe ageri da.

RS-n <yguini> ere badago —[igwini] irakurri behar da agian (ik. behean), ez [igini] (cf. Lazarg <biguelea>)—, -i partizipio markarekin (aunza igarota oñatza agiri, batak dagiana bestek iguini). Gaizki itzulita dagoelako (“lo entiende”), Azkuek igarri, igirri… ote den galdetzen du.

Izen moduan hego-mendebaldean erabiltzen da, eta Egiategigan ere badago (RS arrotz igui bagea zara, OArin zenbat igui edo aborrezimentu, Egiat hügüiña zereikü heltzen); ipar-ekialdean izenondoa da (EtxZib paillardiza higuinari egiokek ihesa, Ax gauza hatsa, likitsa, kiratsa, higuiña eta nardagarria, Egiat aletegi hügüna).

higuindu igkor.: Zalgiz (sorhaioa higun, arropa maite), Land (iguitu); igaitz.: Materra (munduko plazerak eta kontentamenduak higuin dakizkidan); cf. RS aunza igarota oñatza agiri, batak dagiana bestek igini, zeinetan iguini ‘higuindu’ egon litekeen, nahiz eta arazo den “lo entiende” itzulpena: aukera bat da pentsatzea itzulpen okerra dela, beste hainbatetan bezala.

higuinarazi (Gaszar), higuingarri (EtxZib; -garriki Haranb), higuin izan (igkor. GaribAtsot [ederrak estaria iguĩ <yguny>], OihAtsot [higu dudanaz gaitz diostana]; igaitz. Bela [aztürügaitzari huna hügü]), higuinkeria (Belap (hügünkeria)), higuintasun (Urte, LavDot), higuintza (Ax).

► Mitxelenak *(h)iguni edo *(h)igune berreraiki behar dela diosku (FHV 150). Esanguratsua da hasperena parentesi artean ematea: gure ustez, formaren aldetik ez dago arazorik *eguni batetik azaltzeko hitzaren aldaerak, *eguni > *eguhĩ > *heguĩ > higui(n) bilakaeraren bidez, hasperenaren lekualdatzearekin eta, -uin duten aldaeretan, sudurkaritasunaren berrezartzearekin (cf. hibai eta hebain, besteren artean); egun oinarri hartuta, partizipioetakoa litzateke -i. Jatorrizko hiru silabako egitura baten alde egiten du zubereraren azentu oxitonoak ere. Sudurkariaren notazioa ikusi behar da Garibairen <yguny>-n (= iguı̃, FHV 49; cf. autore beraren enusquera, ik. euskara). Bokalaren irekitze bat gertatu da (h)igoin aldaeran, nahiz eta arruntagoa den oi > ui aldaketa (FHV 707).

Landuchik yguy eguin “assolear al sol” dakar, eta yguzqui zuzendu behar ote den galdetzen du Mitxelenak (1958b: 42, 33. oh.). Beste aukera da egun-en oinarrituriko etimologiaren aldeko zantzua ikustea; esanahiaren bilakaerari dagokionez, eguzkiari begiratzeak eragiten duen higuinetik edo azalduko genuke. Nolanahi ere, ohar bedi yguzquitã eguõ dã gauçea “assoleado al sol” ere badakarrela Landuchiok berak, eta horrek errataren aukera indartzen du.

egubakoitz (1746: Larm). ■ Bizkaierazko zenbait eremutan aurkitzen da historikoki, ‘ostiral’ balioarekin; cf. Kardab egubakoitza edo barikoa. Jad. Añibarrok dakar egubakotx aldaera.

► Badirudi eguazten eta eguen-ekin lotu beharra dagoela, baina ez dago erabat argi zer izan zitekeen zehazki egun-bakoitz (‘bakar’) moduko zerbait. Baliteke ‘bakoitz, bakar’ ← ‘soil’ egotea hemen, eta ‘otordu murritzeko, sinpleko egun, haragirik gabeko egun’ ulertu behar izatea; cf. 1685eko Eibarko kopletako barikua soila da legez arik zapatu goizeko.[8]

ebiakoitz (egiakoitz 1571: Leiz; ebiakoitz ~1650: Pouv; irakoitz 1666: Tartas). ■ Ipar-ekialdean aurkitzen da historikoki, ‘larunbat’ esanahiarekin (Tartas ostiralian haragi eztezala ian, ez irakoitzian, FPrBN orziralian… ebiakoitzian). Leizarragak aipatzen du aurrenik (orain baték laranbate, berzek egiakoitz eta berzék nesken egun deitzen duguna).

Egubakoitz-en aldaera da. Bokalarteko herskari ahostunaren galera zaharrerako, cf. Erdi Aroko Exarri (ColRamI 1035), Sorauren (DocLeire 1064), Soracoiz (AGNI 1155), etab. (FHV 226-227). Egua- > egia- bilakaerarako, cf. eskuarki > lap. eskierki (FHV 122); ekialdean arrunta da u bokala sabaikaritzea beste bokal baten aurrean. Belarren disimilazioz azal daiteke egiakoitz > ebiakoitz bilakaera, edo, bestela, eguakoitz > *ebuakoitz > ebiakoitz, ezpainetako bokalak eragindako herskariaren ezpainkaritzearekin. Irakoitz-en, berriz, berria da dardarkaria, iakoitz batetik.

Esanahiari dagokionez, mendebaldeko egubakoitz ‘ostiral’ ez bezala, ‘larunbat’ esanahiarekin espezializatu da ekialdean; hemen ere, baliteke ‘egun (janariz) soil’ ulertu behar izatea, cf. Tartas ostiralian haragi eztezala ian, ez irakoitzian.

uda (~1496: RS <h->; euda 1653: Mikol; ik. Erdi Arokoak). ■ Hitz orokorra. Euda Mikoletak dakar, uda-rekin batean. Udara XIX. mende bukaeraz geroztik aurkitzen da, gip. eta gnaf. eremuan.

Negu-ri kontrajartzen zaio maiz (RS neguan okin, udan txiribogin, OihAtsot neguan hotzari eta udan beroari beldur zaiona, AzkKant orain negua bada ere / etorriko da udea); uda, negu eta gainerako urte-sasoien izenez, ik. negu.

□ Hitzaren adibidetzat jo izan da Udalha (SMillán 1025), uda + alha osaera izan lezakeela argudiatuz (Orpustan 1999: 345); negu-rekin, cf. Negueyereta (ColRonces 1290), Negusaroy (NafTop 1712), ik. han. Ohar bedi Erdi Aroko ustezko adibide hauek ez dutela e- aldaerarik, ik. behean.

udalandu Pouvudalantzea (Oih), labourer la terre avec des bœufs”;[9] udalatu Azk; osaeraz, uda + lan + -du (jasoa du Larrasketek zub. üda-lan “travaux d’été”); aditz-izenean bakarrik dokumentatua, jatorrian udako lurreko lanei egingo zien erreferentzia. Berranalisiz azaldu behar da Azkuek eranskinetan jasotako udalatu aldaera, udal- bereizita —agian banatu/banandu eta halakoen eredura; bestela, ik. jarraian uda-lan → udal- berranalisia—, eta -atu bukaera gehituta.

udalen Oih (nangoenean noizpait udalen, / andreak, zuen alhor zabalen), Pouv (+ udalan) “udalen hari da, il laboure la terre, udalan hari da”; iraulden eta itaulen hitzekin konparatuz, udalen ere inesibo mugagabean dagoela pentsatu ohi da, baina ez udal ez *udale ez dira hitz ezagun egokiak esplikazio honetarako. Gure ustez, uda-lan ‘udako lan’ izen elkartua ikusi behar da hitzaren jatorrian (Larrasket üda-lan): udalantze aditz-izena udal-antze berranalizatuko zen (ik. goian udalatu) edo, agian egokiago, uda-lan izenean inesibo gisa ulertuta bukaerako -n, udala- berranalizatuko zen; hortik dugu Pouv udalan (hari da), eta udala- horretatik genuke udal- ere, udala- horretako -a artikulu gisa berranalizaturik (cf. beste eskualde batzuetako hamaikean, etab.), udalen ere azaltzeko bidea ematen diguna. Azalpen hauen guztien zuzentasuna gorabehera, ohartu behar da Oihenartek bere neurtitzetako batean darabilela: balizko **uda-lanen sintagma batek silaba bat gehiago luke, eta poesiaren generoak emandako askatasun sintaktikoaren barrenean ulertu behar da alhor zabalen genitiboko osagarri-zuzena, aditz-izenarekin agertzen baitira halakoak, alhor zabalen udala(n)tzen.

udamin “fiebre o calentura” Land; ‘uda-bihotz’: JEtxep; ‘sukar’ esanahirako, ‘udako min’-etik abiatuz gero, pentsatu beharko genuke garai horretako edo sasoi beroetako sukar mota bat izendatzetik hartu zuela esanahi orokorragoa; beste aukera bat da, sukarra berez edozein garaitan izan baitaiteke, pentsatzea beste esanahi bat duela hitzak, ‘bero’ edo, baina ez dago honen aldeko beste zantzurik.

udaro (‘uda-sasoi’: Azk (orok.); ‘uztarako aro ona’: Azk/Izeta (bazt.); uda + aro, ik. behean udara aldaeraz.

udaberri (Lazarg [udabarri guztiz alegerea]), udagoien (‘udazken’: Añib (bizk.), EAzk), uda-haste (‘udaberri’: Pouv [uda-hastea edo belhartzea]), udaldi (Larm, Mogel (uda aldi)), uda-lan (“travaux d’été” Larrasket (zub., ü-)), udalehen (‘udaberri’: Bordel), udate (‘uda-sasoi’: Ortuzar; -te atzizkiarekin, cf. urte, negute, etab.), udatiar (GureH 1951), udatzen (Larm, Kardab), udazken (Larm, Kardab), udondo (‘udazken’: Izag/AEtxaide (gnaf.)).

► Mikoletaren adibide bakarrean oinarrituta —zaharragoa izan daiteke, Mitxelenaren ustez (FHV 100)—, proposa liteke egun dela lehen osagaia, elkartu-eratorrietako egu- forman (cf. eguberri, egubakoitz).[10] Hala balitz, pentsa daiteke -da dela bigarren osagaia, eta osaeraz *egu-da litzateke hitza; *eguda > euda > uda bilakaera bat proposatu behar da, cf. *egorten > *eurten > urten. Gertakari horiek aski zaharrak behar dute, hitzaren adibide baldin badira Erdi Aroko ustezko lekukotasunak.

Osaera horren paralelo moduan, cf. barda, jatorrian *gaur-da (ik. han; cf. orobat lat. nox, zeinetan bukaerako -s hirugarren pertsonarekin lotu izan den, ik. jarraian Watkins). Euskaratik eta ie.-tik kanpo, paralelo betea da menomini hizkuntza algonkiarreko ne·pen, bi balio dituena, ‘uda da’ eta ‘aurreko uda’: jatorrian, perpausa da ne·pen, hirugarren pertsonako markarekin (“it is summer”), eta izen (‘uda’) eta aditzondo (‘aurreko uda’) izatera iragan da gero (ik. Watkins 1994: 104).

Esanahiari dagokionez, gogoan har bedi ‘zeru argi’ edo ‘zeruko argi, eguzki’ izango zela egun-en jatorrizko esanahia: zerua garbi, eguzkitsu, dagoen sasoia izango litzateke, ‘eguzkiaren denbora’, funtsean. Ik. halere udamin eratorriaz esandakoa. Paralelo moduan, cf. tamil eṉṟu ‘eguzki’, eṉṟ ūr̤ ‘eguzki, eguzki argi, uda’ (BurrEmen s.v., 869).

Udara aldaerarako, udaro eratorri eta sinonimoa aintzat har daiteke, eta hortik azaldu udaro > udara, asimilazioz; aukera honen alde egiten du bi aldaeron banaketak ere.

! daguenil. ■ RS-n agertzen da (daguenileko euria / ardaoa ta eztia “lluvia de agosto”). Arana Goirik dagonil forma proposatzen du (“bardiña ta laburragua dalako”), eta aldaera honetan XX. mendean zabaldua dago hegoaldeko hizkuntza idatzian. Azkuek dagenil dakar bere hiztegian, geroago[11] daguenil irakurketa hobesten badu ere.

Arana Goirik berak, dagonil forma proposatuagatik, *uda-guen-il etimologia ematen dio (uda goien hil), esanahiz ‘udako hil goiena’ (Pagola 2005: 101). Gogoan har bedi badela udagoien ‘udazken’ ere (cf. goen > goien); Erizkizundi Irukoitza-k udagoenille ‘abuztu’ jasotzen du Zaratamon eta Galdakaon, baina badirudi Aranazaleak zirela berri-emaile horiek (Josu, Miren, Kelemenda eta Parantze modukoak ematen dituzte Jesus, Maria, Klemente eta Frantzia galderetan).

Mitxelenak eragozpen moduan aipatzen du u-ren galera (ez du ezinezkotzat jotzen, dena den, eta cf. bariaku-rentzat emandako *(a)baribakoeun); horren ordez, galdetzen du ez ote den dagoen il “el mes que está”, “el corriente mes” (1970b: 90, 49. oh.). Pentsatzekoa da lurrak eta alorrak egonean dauden hilabetea delako proposatzen duela hori Mitxelenak.

! udare (1290: ColRonces [el peral de Açquonarro Vdare]). ■ Hitz zabaldua (ik. madari). Aldaera nagusia udare da; udari OñatEsk-n (hitzaren bizkaierazko agerpen bakarra), Añibarroren (gip.) eta Gèzeren hiztegietan eta behe-nafarrerazko bertso batzuetan agertzen da; urdare gipuzkeraz eta urdere goi-nafarerraz aurkitzen dira.

‘Madari (fruitua)’ eta ‘madariondo’ esanahiez gainera, ‘fruta’ adierarekin ere erabili izan da (OñatEsk, JEtxep).[12]

□ Erdi Aroan, lehen lekukotasunaren agiri berean, cf. Sancha de Udarecoaga eta Udarelaça. Elkartuetako udal- forma dago Garsias Udalbeeco de Igusquicia (SJuan 1196) izenean, Orpustanen ustez (1999: 112; udala-ren adibide gisa sailkatzen du 345 orrialdean); cf. orobat vinea de Udal ondoa (SJuan xiii. m.). Zail da erabakitzen udari aldaeraren adibide den Sancho de Udaria (DocArtaj xiii.-xiv. m.).

Ekialdekoak dira adibide gehienak: altra peça en Udare çaual (NavOccit 1303), udareceta (TopOlivII 1319), Per Arnalt de Udareçeta (CenBNav ~1350), Gassernaut, seynor d’Udareschete (CenBNav 1412). Erdialderago, baina Oiartzunen, cf. Hudare, Petri Vdare e Madalencho su muger (ArchOiarI 1511), Pedro de Vdare (ArchOiarI 1520).

udaretze ‘udareondo’: Hbarren; cf. udareceta (TopOlivII 1319).

udare-ardo (udararno Pouv), udareki (“perada, conserva” Larm), udare-sagar (“pero, fruta” Larm), udareondo (Pouv), udaretxa (‘makatz’: Lakoiz; cf. madaritxa).

► Onartzen badugu udari dela jatorrizkotik hurbilen dagoen forma (ik. behean madari), agian uda + hari osaera proposa daiteke, cf. janhari, edari, etab. Baliteke ur hitzarekin gurutzatu izana urdare/urdere aldaeretan (fruta urtsua baita, bestela ere), edo, besterik gabe, azken silabakoaren oihartzunez azal daiteke dardarkaria (FHV 338).

Esanahiz, ‘udako (fruitu)’ litzateke, eta espezializazio moduan ulertu beharko genuke ‘txermen, madari’; adiera arkaikoa litzateke ‘fruta’. Paralelo moduan, aipatzekoa izan daiteke gr. πρα, zeinak ‘uda amaiera, fruitu garaia’ eta ‘uzta, fruitu’ adierak baititu (Beekes s.v. eta Buck s.v. fruit).

Hipotesi honetan, pentsatu behar dugu aski orokorra izan dela udariudare berranalisia, forma mugatuetatik (cf. gnaf., lap., bnaf., zub. etab. orraze, erdi-mendebaldeko orrazi-ren ondoan, FHV 129); alabaina, ustez aldaera den madari-n ez dugu hitzaren izaera elkartuari legokiokeen azentu markaturik aurkitu (cf. hala ere afari, azentu markatugabearekin).

Udare-tik abiatuta, mugatuetako udaria formatik azal daiteke udari gailentzea (cf. Erdi Aroko Sancho de Udaria), baina zaildu egiten da, ordea, madari-rekin dukeen lotura —jatorrizko *madare batek gehienez ere **madara moduko berranalisietara eraman gaitzake mendebaldean, cf. lorelora—. Aukera honetan, bukaerarako cf. agian mahatsare.

! madari (1070: SMillán [illos palacios de Madariaga]). ■ Hitz zabaldua (arab., bizk., gip., gnaf., bazt., lap., bnaf., zub.); batez ere bizk. testuetan ageri da. Madari aldaera zabalduenaz gain, badaude madai (bizk.) eta marabi (gip.) ere.

Bai fruituaz (IbargC Madaria ta Muxika, frutu on bi dira) bai zuhaitzaz esaten da (Lazarg gure ortuan madari, gurazaurik amabi); bi esanahiak jadanik Land-ek ematen ditu.

□ Lehen adibideaz gain, cf. Bizkai-Gipuzkoetan Madariaga çuertea (ArchElgoi 1346; esaldi berean dago Madálçaga), arroyo de Madalbe (ArchMondII 1429), Martin de Madarieta (DecrBilbI 1463), Madariegui (ArchOiarI 1499). Araban, cf. Madalgarraza, Madalgarrasza (ArchAspar 1456), Joan Gil de Madariaga (ArchMaez 1456; Gereñukoa) eta Donna Maria Yuannes de Madalaran (ArchDurII 1487; ez bada Madalena-rekin loturiko izena). Ez dugu adibiderik aurkitu Nafarroan, Lapurdin eta Zuberoan.

madaritze ‘madariondo’: Duv, Azk (bnaf.); “grande quantité de poires” Harr; cf. Madálçaga (ArchElgoi 1346) eta, Hernanin, “de los munos y madalças” izenburua duen ordenantzetako atala (AbelZab 1515; testuaren barrenean “mançanos o perales salvajes” ageri da); madalçes (1541) ere badago Hernanin bertan eta, geroago, “perales siluestres llamados comúnmente madalços”, Errenterian 1662an, itxuraz morfologia erromantzeak eraginiko -o bukaerarekin.

malko2 “variedad de pera muy pequeña” Azk (bazt.), Izeta (baratzean batugu malkoak); madal- + -ko, hitzaren elkartuetako formarekin eta bokalarteko herskari ahostuna galduta, ik. malko1.

madari-arbola (Mogel), madari-ardo (madari-arno Hbarren), madari-dantza (madar iantza CEEN 1971 (bnaf.)), madariki (“perada, conserva” Larm), madari-latz (‘makatz’: -latx Harr; -latz Azk), madari-makatz (“peral bravío” Azk (arab.), Alzola), madari-mentu (Mogel), madariondo (madari-hondo Harrt; madariondo Dv, Azk (bizk., gnaf., lap.); madarikondo Zaitegi), madari-sagar (‘sagar luzexka’: Añib, Azk/AEF 1927 (bizk.)), madaritto (MElizanb [udare edo madaritto bat]), madaritxa (“corme”, “cormier” Duv; ‘makatz’: Lakoiz, Azk (lap.); madaritsa GureH 1921 (bnaf.); cf. udaretxa), madari-txirri (“palo nudoso” Azk (bizk.)), madaritxo (“perilla” Larm).

► Pentsa daiteke udare-ren aldaera dela, edo, hobeki, udari-rena (Trask s.v.): ma- aurrizkia luke, balio adierazkorrekoa (cf. hegal/magal, makur/kur, etab.; FHV 271-274); baliabide adierazkor hori agortua dago euskara modernoan, baina agian handi-mandi, itsumustuka eta halako erreduplikazio adierazkorretakoarekin lot daiteke.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

malko1 (1658: KuartPhel). ■ Erdi-mendebaldeko hitza (bizk., gip., gnaf.). Malku-ren adibide bakar batzuk ageri dira (Iturz, Mendaro); marko aldaera bizk. jaso da (Elexp).

Esanahia ‘negar xorta’ da (KuartPhel zure begira daude / malkoz anditurik, OArin begietatik negar malkoak ijurtean, Mogel peniaren penaz malkorik emon ezin dabee). ‘Maluta’ adierarekin ere aipatu da (Añib (gip.), Azk (gip.) elur-malkoa).

malkoka (Orixe [naigabez malkoka]), malkotsu (Garit), malkotu (TxAgir [begiak oso erraz malkotzen zaizkit neri]), malkotxo (Larm).

M(a)- aurrizkiaz ari dela (cf. hegal/magal, kur/makur, elkor/malkor, etab.), malko bera molk(h)o, mulkho ‘mordo’ hitzekin biltzeko aukera aipatzen du Mitxelenak (FHV 271-272), eta aurrizki gabeko erronk. alko, adalko, anko ‘mordo, mulko’ hitzen ondoan jartzen.

Gure ustez, ordea, aukera egiantzekoa izan daiteke madari-ren ttikigarrigatzat jotzea, elkartu-eratorrietako madal- formarekin eta -ko atzizki ttikigarriarekin. Funtsean, malko2 ‘udare ttiki’ bera genuke (ik. goian), baina esanahi ezberdinekin. Esanahiaren bilakaera metaforaz azalduko genuke, udareak eta malkoak duten antzarengatik. Hedadura metaforikoz azal daiteke ‘maluta’ adiera, edo, bestela, malo-ren gurutzatzez.

Gure aukeraren alde egiten du Mitxelenak berak egindako oharra (1972d: 116). Dioenez, azentu markatua du malko-k, bere izaera adierazkorrarengatik; beste aukera da, jakina, kontrakzio bati egoztea azentu hori. Horrela, *madálko > *maálko > málko bilakaerak ongi azaltzen du hitzaren azentu markatua.


[1] Artzamendik erreferentzia horrekin dakar, baina bertan ez dugu aurkitu.
[2] Hona zer dioen Vinsonek: “egun n’est pas proprement «jour opposé à nuit» mais «soleil» d’où il résulte que eguualdi, eguraldi «beau temps» signifie exactement «tour du soleil» c’est à dire «réapparition du soleil après le mauvais temps»” (1920: 8).
[3] Antzeko ildo semantikotik, Satrustegik (1988: 39) ilun eta egun erkatzen ditu, il- eta eg- bereiziz: lehena ‘ilargi unea’ litzateke, eta bigarrena ‘(eguzki) argi unea’; cf. ilunabar/egunabar. Aukera honek arazo formalak ditu, *eg- ezin baita izan euskal hitza (ez erroa, ez morfema).
[4] Cf. halaber Bährek (1931: 398) dakarren gip. ostri “corona de la luna”.
[5] Armendaritzen entzuna.
[6] Barandiaranen ustez (1976
[7] Adibide hauek Orcire çorita moduko adibideak dakartzate gogora (ik. ortzi); eki-ren adibide baldin badira, nolazpait nortua egongo litzateke hemen?
[8] José Ignacio Hualdek helarazitako proposamena. San Martínek bestela azaltzen du (Lekuona et al. 1992: 15): “Nonbait, astean behingo bisita soila ohituraz edo akordioz eta horregatik adierazi nahi du barikua, larunbat goizera arte, soila dela”.
[9] Serpeillek 1840an eginiko kopia kontsultatu ahal izan dugu, bilketa.eus funts digitalekoa. Pouvreauren jatorrizkoa, 1663koa, BNFn dago.
[10] Borja Ariztimuñok idatziz helarazitako hipotesia.
[11] Euskera 1934 (II) 120.
[12] Baliteke azken honengan Azkueren eragina egotea; cf. Azk: “creen algunos que éste ha debido de ser el nombre de la fruta en general”.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper