Hiztegia - EHHE

zabal (928: SJPeña [presbiter de Sabalza]). ■ Hitz orokorra. Testuetan izenondo gisa da ohikoena (ArrasErrek Gomizek asko lagunik, / zabal arabaarrik,^[1] Leiz bide zabala, Lazarg zeru zabala; ‘ireki’: EtxZib begiak / zabal eta erneak; ‘eskuzabal, bihotz-zabal’: EtxZib zure esku zabal eta ontasunez betherik, Ax handi, zabal, franko, liberal; ‘lasai’: Ax bertze (konzientzia) batzuk loti, hil, lazo, zabal eta ez antsia; ‘zapal’: Mogel hostia… zabala, biribilla: cf. Salab “plat”; egun-argiaz esana ere maiz aurkitzen da: Gaszar iguzki argi zabala: cf. eguna zabaldu etab.); predikatibo moduan ere oso erabilia da (EtxZib inperio hain zabal banatua, Etxag besoak zabal gugana, Zabala aoa zabal); izen gisa (‘zabalune, zelaiune…’) gutxiago ageri da testuetan (cf. jad. IbargC-n “anchura grande”).

Forma sabaikariduna ((t)xabal), eskuarki adierazkorra, XVII. mendeaz geroztik ageri da testuetan (Hbarren (pikadorea) burdin xabal bereziz; ‘zapal’: INabig harrisko xabalak eta beltxak); lehenago, Etxalekuko kopletan agertzen da, ançareac oyna xabal buztayna laburco / norc berea demana beti da bellaco (ArtaxHitz 1545). Ik. behean Xabaloa.

□ Erdi Aroan, izen moduan, cf. Sanctum Iohannem de Zavalla (SMillán 945), Zavalla (SMillán 1025), eta pentsa daiteke ‘zabalgune’ esan nahi duela, ik. goian IbargC-ren definizioa. Izenondo moduan, cf. medietatem montis qui dicitur Oyar Zaual (GuipAlb 1007), Atazaval (SMillán 1025). Euskal eremu osoan agertzen da, cf. goian ekialdeko lehen lekukotasuna. Sabaikari adierazkorrarekin, cf. Juanes de Çala, alias Xabaloa (NavApod 1535, Lesaka).

● zabalera Añib (zeruko zabalera guztia); arrain baten izena ere bada, jad. Arakistainek dakarrena eta, Azkueren arabera, “de cabeza grande y boca ancha”: hitzaren eratorri dela onartuta ere, ez dago argi zein litzatekeen atzizkia; badira zabalo/(t)xabalo eta (t)xabaloi arrain-izenak ere, itxura zapaleko arrain bati dagozkionak, eta cf. halaber bizk., gip., lap. platuxa, gask. platussa (FEW 9, 42b, platĕssa, I 2), azken buruan lat. plattus ‘zapal, lau’-rekin lotuak.

● zabaltza Larm, Duv (etxe gaineko zabaltza); cf. goian lehen lekukotasuna. Agian galdetu daiteke Gipuzkoako Abaltzizketa herriaren izenaren oinarrian hitz hau ote dagoen, Maioraren adibide honek iradokitzen duen moduan: cf. “lugar de Zabalz Izquieta, en la provincia de Eguipuzcoa” (NatVasc 1725); alabaina, izenaren lekutasun zaharrenek ez dute hipotesi etimologiko honen alde egiten (Salaberri & Zaldua 2019: 23); bestela ere, *Abaltzis- bera iluntzat dute autoreok.

xabalko (‘tranpal’: Azk/Mendig/Moso (zar., erronk.)), zabaldu (Etxep [beso biak zabaldurik]; cf. Larm, Lardiz… eguna zabaldu), zabaldura (Pouv), zabalgo (Intxpe (zabalgua)), zabal(g)une (-une Izt), zabalik (EtxZib; zabal-zabalik Lazarg [ezta etzingo / oean zabal-zabalik]), zabalka (Harr, Garate (gnaf.); cf. ahozabalka, etab.), zabalki (Urte, Izt), zabalño (Barb), zabalsko (INabig), zabaltasun (Leiz [haren luzetasuna zen hanbat nola zabaltasuna]), zabalte (“estendimiento” Land; cf. ibid. “ensanchamiento, zabalketea”), zabaltoki (Azk (gip.), Txirrita [Madalenako zabaltokian / iñor ezin zan kabitu]), zabaltzaile (Urte, AgirAst [fedearen zabaltzalle]), zabal-zabal (Mburu [zabal-zabal etzanagatik]), zabal-zabala (Larg [zabal-zabala, lurrean]; sintagma artikuluduna aditzondo balioarekin, cf. zuzen-zuzena, etab.). Cf. adar-zabal, ahozabal, bihotz-zabal, eskuzabal, hanka-zabal, hosto-zabal, itsas zabal, luze-zabal, zango-zabal…

► Ez du etimologia argirik. Bi osagaitan banatu liteke, beharbada, za- eta -bal, baina ez dago bal erroaren paralelo garbirik (cf. agian ezpal, baldi); nolanahi ere, argi dago bortitza zela amaierako albokaria, Erdi Aroko <ll> grafiak adierazten duen bezala (Mitxelena 1973³: 162).

Lehen osagaiko za- azaltzeko, ordea, -tza ugaritasun eta pluraleko atzizkiarekin (cf. hondartza, dabiltza adizkia, etab.) izan lezakeen lotura azter liteke; esanahiaren aldetik, beharbada kontuan har liteke zerbaiten ugaritasunak eta eremu ireki-zabal batek duten hurbiltasun semantikoa. Alde horretatik, zabaltza izena pleonasmo moduko bat litzateke, betiere -bal zehazki zer den ez dakigula aintzat hartuta: za- zaharra izango luke, aurrizki moduan, eta -tza berriagoa, atzizki moduan.

Dena den, ez dira garbiak za- aurrizki horren adibideak: zabar eta zapal aukera onak izan zitezkeen, baina badirudi abar eta apal izan daitezkeela horien jatorrizko forma, ik. han. Bestalde, lotura semantikoa ez litzateke garbia zahar, zakar, zakil, zakur eta halakoekin.

Esanahiaren aldetik, ez legoke arazorik errom. aval-ekin eta bere euskal oinordeko apal eta zapal-ekin lotzeko: cf. hitzaren ‘zapal’ adiera, xabalko eratorriaren ‘tranpal’, edo Lazarragaren ezta etzingo / oean zabal-zabalik adibidea, hizk. galo-erromantzeetako aivailer aditzaren “s’allonger, dans le lit” esanahiarekin konpara litekeena (FEW 14, 140b, vallis). Baina, bestela, gaindiezinak dirudite arazoek: lehenik eta behin, ez dago mailegurik euskal ondare zaharreko aurrizkirik duenik; horretaz gain, euskal hitza aspaldidanik dago dokumentatua Erdi Aroan, forma horrekin berarekin, eta herskari ahostuna, ezer izatekotan, erromantze garaikoa da. Deigarriak dira, bestalde, fr. zah. çaval “ici-bas” eta okzit. zah. zaval “là-bas” (FEW 14, 140a, vallis), ça elementu deiktikoarekin: formaren aldetik euskal formaren kide beteak dira, baina ohartu behar da sintagma horiek aditzondo baizik ez direla eta ez dirudiela erromantzez ere bi osagaiak hain goizik aski ihartuak egon zitezkeenik euskal hitzaren jatorri izateko. Ik. zapal.

Horrenbestez, euskal jatorriaren hipotesia hobetsi beharra dago, jatorri erromantze arrotzaren hipotesiak hainbat auzi uzten baititu argitu gabe.

[1] Mitxelenaren ustez, hiperbatoia legoke (‘arabar zabalik’).

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE

KOMUNIKAZIOA

ERAKUNDEA

EUSKALTZAINAK

ANTOLAKUNTZA

EGITASMOAK, BATZORDEAK ETA LANTALDEAK

HIZTEGI OROKORRAK

HIZTEGI ESPEZIALIZATUAK

HIZTEGI HISTORIKOAK

ZALANTZEN TXOKOA

ONOMASTIKA

TOKIKO ONOMASTIKA BILDUMAK

ARAUAK

GRAMATIKA

CORPUSAK

HEZKUNTZA-BALIABIDEAK

DIALEKTOLOGIA

MORFOLOGIA

SUSTAPENA

EUSKARAREN HISTORIA SOZIALA

AZKUE BIBLIOTEKA ETA ARTXIBOA

ERAKUSKETA BIRTUALAK

FUNTS BEREZI BATZUK

BBK-Euskaltzaindia Literatura Ataria

ZER BERRI

KATALOGOA

GAIAK

EUSKERA IKERKETA ALDIZKARIA

EUSKALTZAINDIAREN BULETINA

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE