Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
zahar. Honen azpian zahar, zar eta zahagi sarrera-buru nagusiak bildu dira. Zar-en azpisarrera modura txar, ttar eta tzar daude, irizpide etimologikoen araberako hurrenkeran; zahagi-ren azpisarrera modura, berriz, zahako eta zahato.
♦ zahar (1007: GuipAlb [Berrio Zahar]; zaar 1085: DocLeire [andere Auria Zaarra]; ik. behean antzinateko sahar). ■ Hitz orokorra. Hegoaldeko testuetan zar da erabiliena, eta zaar mendebaldean ageri da gehienbat; zagar Baztango testuetan ageri da.
Adiera nagusiak: ‘adintsu’ (Leiz gizona… zahar denean, ibid. seme zaharrena, Lazarg neure buruau banedukan / zaarzat jubiladurik), ‘aspaldiko’ (Leiz altxagarri zaharra, RS lastategi zaarra, OihAtsot adiskidea zaharrik), ‘lehengo, antzinako’ (Leiz konzilio zaharréz determinatu izan dena, Oih euskara zaharrean, Baratz bizitze zaharrerat bihurtu); part. ondoren, aditzak dioena aspaldi gertatu dela adierazten du (Ax presuna ianzaharra); izen bezala ere erabiltzen da (Leiz zuen zaharrék ametsez amets eginen duté, RS aoti bero ezak labea ta zarra).
Sabaikari adierazkorra duten formak (xahar, xar, gehi xahartu, etab.) orokorrak dira bizk. eremutik kanpora, eta XVIII. mendeaz geroztik ageri dira; cf. behean txar, ttar.
□ Erdi Aroan, zahar forma osoa euskal eremu guztian aurki daiteke: cf. Nafarroan Berrio Zahar (GuipAlb 1007),[1] Bizkaian Olabeeçahar (ArchElor 1013), Araban Hurizahar (SMillán 1025), Gipuzkoan Gorostica Zaharra (GuipAlb 1141; Aralarkoa, dena den), Lapurdin Eyhera Zaharra (OnomNord 1267), Zuberoan Lostau de Jaureguissaharre (CenSoul 1377) eta Nafarroa Beherean Bernat d’Echeçaharr (ColBNavII 1393).
Hitzaren adibidetzat du Zaharra (SMillán 938) Artzamendik, baina Azagrari dagokio; horretaz gain, agiria faltsifikazio bat da, eta xii. m. bukaerakoa da segur aski. Bestalde, hitzaren adibidetzat jo liteke Çaharate (CartCalah 1257),[2] ‘zaharren atea’, itxuraz (cf., bestalde, Garate); cf. halaber Johan Hortis de Çaharate (ColCenar 1388).
Antzinatean, hitzaren adibide ziurtzat jo ohi da Lergako vmmesahar izena (OnomAquit §379).
● zahardade Harizm (-tate); atzizki erromantze hau ondare zaharreko hitz batekin erabiltzen den adibide bakanetakoa.
● zahar-kume “muchacho que medra poco” Larm; ‘guraso zaharren ume’: Lizarg, Harr; cf. Zarcume de Yoldi (NatVasc 1580).
● zaharreria ‘zahartzaro’: Lizarg (zarreria bera da eritasun); ‘zahar talde’, ‘traste zahar mulzo’: Azk (bizk., gip., zar., erronk.); ugaritasuna edo multzoa adierazten duen atzizki erromantzearekin; lehen adieran, aroa adierazten du (“denbora-multzo” bat, nolabait esateko); horretaz gain, zenbait adibidetan eri ‘gaixo’ esanahiarekin gurutzatu da, Lizarragaren adibideaz gain, cf. Azk “la vejez con sus achaques”. / zaharkeria ‘gauza erabili, zaharkitu, antzinako’: Urte, Arbelb (leheneko zaharkeria eta illunbeetan); -keria atzizkiak balio gaitzesgarria du.
● zahartegi RS (zartegia bior zidi jaiparrira, “la vejez”); ez da arrunta -tegi atzizkiaren balio hau, baina cf. RS gaztetegi ‘gaztaro’; jatorrian, -(t)eri(a) atzizki mailegatua dela dio Mitxelenak, cf. bizk. umetegi (1949b: 201); bestalde, cf. Juan de Munaçartegui (ArchMondIII 1461), nahiz eta horren oinarrian munazar dagoen, itxuraz, ez zartegi.
● zahartza bizk. gip. testuetan erabilia; ‘zahartzaro’: RS (zaarza); atzizkiaren balioa bizitza, heriotza, jaiotza hitzetakoarekin konparatu behar da (Morf §83).
● zaharzutu ‘zahartzaro’: Arak (gnaf., + -zitu), Lizarg; bigarren osagairako, ik. Morf §167-168, cf. mutikozutu, gaztezutu, etab.
zaharberritu (TxAgir), zahar-denbora (‘zahartzaro’: Ax), zaharkitu (EtxSar [narrio zaharkitua]; atzizkirako, cf. beharbada laurgitu), zahartasun (‘zahar izate’, ‘zahartzaro’: Volt [gaztetasuna alferra zahartasuna nezesitazua da]; ‘antzinatasun’: Leiz [letrazko zahartasunetan]), zahartu (Land, Leiz), zahartzaro (‘zahar-denbora’: RS (zarzaro); ‘jubilazio sari’: Elexp [zartzarua kobrau]), zahartze (‘zahartzaro’: OihAtsot [gaztaro alferrak dakarke zahartze landerra], Leiz [konzebitu din seme bat bere zahartzean]; aditz-izen lexikalizatua, cf. sartze). Cf. baba zahar, elezahar, erran zahar, gabon zahar, lege zahar, mutilzahar, neskazahar, pazko zahar, urtezahar…; cf. orobat saguzar.
► Ez da erraz zatitzen osagai ezberdinetan. Za-har zatituta, ez legoke argi zer litzatekeen har erroa, zaila baita har ‘hartu’-rekin lotzen, adibidez.
Aukera horretan, beharbada zabal-ekin konpara liteke lehen osagaia. Baina hitz horretan -tza ugaritasun atzizkiarekin lotzen saiatu gara eta hitz honetan ez legoke argi ustezko aurrizki horren funtzioa, har bera zer den ez dakigun bitartean; ugaritasunaren nozioaren bidetik, pentsa liteke ‘urtetsu, urte askoko’ ← ‘zahar’ bezalako bilakaera batean —cf. dan. gammel ‘zahar’ hitzerako Buckek dakarren “of many winters”, s.v. old—. Bide horretatik, cf. zabaltza eratorrirako esan duguna: pleonasmotzat jo dugu, zahartza jo genezakeen bezala. Antzeko arazoetarako, ik. zabal.
Hitza bestela zatitzeko saioa ere egin daiteke, zah-ar, bokalarteko -n- > -h- bilakaera izandako *zan-ar aitzinformatik; aski zaharra behar luke bokalarteko sudurkariaren bilakaerak, cf. antzinateko vmmesahar (bada, hala ere akit. lohi- ere, *doni jatorriz). Aukera honetan, *zan erroa genuke (zain edo zale-ko bera; izan, *ezan, azken buruan?), eta *-hor atzizkia proposa genezake, *zanor > *zanar asimilazioarekin (cf. hazkor > azkar, *bakor > bakar). Ik. zuhur.
Zaila da esanahiaren xehetasunak argitzea, erroaren zein esanahitik abiatu behar genukeen ez dakigun bitartean, baina ez dirudi ezinezkoa zain-en eta zahar-en adierak lotzea.
Amaierako dardarkaria bortitz moduan ageri da, baina nabarmentzekoa izan daiteke Çaharate, dardarkari bakunarekin: antzinagoko egoera baten lekuko izan liteke (cf. bihar/biharamun; FHV 335).
♦ zar (xi. m.: ColIrach [Barrotalçarra]). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., lap., bnaf., zub.). Aurreneko adiera ‘zahar’ da (Leiz eztute ezarten mahatsarno berria zahagi zarretan, ibid. nehork oihal pedazu latz bat eztu iosten abillamendu zar batetan, ezpere haren konpligarri berri hark edekiten drauka zarrari, ibid. eztitezen behá elhe zarretara).
Badu bestalde ‘txar, kaltegarri’ adiera, bai izen baten ondoren erabilia (OihAtsot bihikor da nagiaren alhorra, bana belhar-zar bezi hanti ezthatorra, AMZabala katarro zarren batek garbitu), bai modu beregainean (FedProp 1902 denbora ganbiatzen den bezala… zarretik onera eta onetik zarrera); ‘txar, kaskar’ (Salab, Basarri baloi zarraren kezka besterik / ez al da bizimoduan?) eta ‘gaizto’ (Duv, Lander eztakizia zarra dela gizon hori?) adierak ere baditu.
Leizarraga eta Oihenartengan zahar eta zar ageri dira, balio ezberdinekin, jakina.[3] Leizarragaren adibideetan duda egin badaiteke ere, Oihenartengan garbia da zar-ek duen esanahi gutxiesgarria; cf. Salab “zar est toujours un terme de mépris”. Ohartzekoa da, gainera, Leiz eta Oih-ek xar ere badarabiltela, esanahi gutxiesgarri garbiarekin (ik. behean txar).
Erdi-mendebaldean ia atzizki moduan ageri da, balio handigarriarekin (Añib libru-zar andi bat, TEtxeb (bizk.) a bai mallu zarra!); bestalde, irainen indargarri gisa erabiltzen da (Apaol mokorda zar bat! Urruz a tonto zarrak!).
□ Tradizio sekundarioan, cf. çu çara vellaquo çarra (NavInj 1529; Iruñea), erroy çarra (NavInj 1539; Labiano), oçar ladron çarra (NavInj 1542; Iruñea), “vos sois logrero çarra” (LéxNavI 1572; Mañeru), “eres una bellaca, putaçarra” (LéxNav 1577), askoren artean; erabilera gutxiesgarria dugu hauetan.
● zarki / xarki irain gisa erabilia ageri da, aurretik borratxo duela: NavIntel borracho xarquia eta çoaz deabruetara guilote borracho çarquiori erromesori (Urraulbeiti, 1578). Badirudi ‘zahagi’ itzuli behar dela, beste agiri bateko gaztelaniazko azalpenen argitara: “le dixo en vascuence, que mentía como un borracho cuero” eta “vos mentís como un cuero de vino viejo” (NavIntel 1595); borracho xarquia baten itzulpena izan daiteke “borracho cuero” hori. Ik. zahagi.
zarkeria (‘gaiztakeria’: Bordel [buruzagiek dutela egin / zarkeria sobera]), zarkin (‘kaskar’: TomAgir [an dagitsoe eskale zarkinari arrera maitekorra]), zarsko (EskLAlm 1897 [gero, denbora ederra… azkenerat zarskoa]), zartu (Salab, HiriartU [hortaratuak balinbagare Frantzian, hanbat gaixtoago! Zahartzen eta zartzen ari girelako marka]).
► Onartu ohi da zar ‘txar, gaizto’ (> -tzar, xar, txar), aldaera beregain gisa, elkartuetako bigarren osagai izatetik sortu zela, hasperena galduta eta bokalak bakunduta; cf. ohe/-oi bera, saroi hitzean, sarohe Erdi Aroan (FHV 335, VIII 531-532). Egiari zor, izenondo izanik, arrunta da sintagman izenaren ondotik agertzea, hitz elkartua izan gabe ere. Lehen lekukotasuntzat jo dugun Barrotalçarra berak bigarren osagai moduan du hitza; orobatsu (t)xar sabaikarituaren lehen adibideak. Bistan denez, hegoaldeko zar ‘zahar’ ez da horren adibide, zahar > zaar > zar bilakaera arruntarena baizik, hasperena galdu den eskualdeetakoa.
Badirudi ‘zahar’ ← ‘txar, gaizto’ bilakaera semantikoa zar formarekin bateratsu gertatzen dela. Esanguratsua da Oihenarten belhar-zar adibidea; Leiz elhe zar adibidea zatiketa lexiko horren hurrengo urratsaren testigantza moduan har liteke; ohar bedi zar beregaina dirudiela Leiz-engan, Oih-rengan ez bezala.
Honela laburbil daiteke bilakaera semantiko horren funtsa: gauza zahar edo zaharkitu gehienak “txarragoak” dira eskuarki berri/gazteak baino. Ik. jarraian txar, xehetasunetarako.
txar (xar 1116: DocLeire [Garsias Fortuniones Oxarra]; txar 1188: DocLeire [Lope Ocharra]). ■ Hitz zabaldua. Txar da formarik erabiliena; xar ipar-ekialdean ageri da, eta testu askotan bi formak ageri dira; txaar frBart eta JJMogel-engan ageri da, eta, txar-ekin batera, Mogel, Astarloa eta Uriartegan (gip. zenbait puntutan ere jaso izan da).
Adiera nagusiak: ‘txar, eskas’ (Zalgiz orgak xarrago, karranka handiago, OihAtsot orga xarrago eta karranka handiago, EtxZib borda xarrean, OArin haziendarik txarrena, Xurio etxola txarra; ik. behean Leiz xarki), ‘txar, gaitz’ (EtxZib statu txarrean eri direnentzat, INabig heldu bazare denbora xar batekin, Mburu itxura txar izugarri onetan), ‘gaizto’ (NavInj doyllor charra […] puta charra “puta ruin” […] parlera charra “parlera vieja” [Iruñea, 1545], NavIntel napur charror[r]eq [Iruñea, 1562], ibid. guen aquit ortic borracho dollor xarrori [Urraulbeiti, 1578], Ax xarrek edo galduek, Kardab biziera txar batean, Mogel marasma txaarrak), ‘txiki, hutsal’ (Haranb gauza xarragatik (da) benial, Mburu asto txar baten gañean); izen bezala ere ageri da (JJMogel Jangoikuak… itxi zituban gizonaren borondatian ona ta txaarra, ArreseB ez det txarrik esango garien gañean). Aldaeren ñabardura semantikoen garrantzia azaleratzen da 1582ko agiri batean (NavIntel, Metauten): “le llamaban jauregui xarreco mutilco charra y no jauregui charreco mutila” (jauregiaren ohorea zegokeen jokoan); itxura guztien arabera, za(ha)r-en ttikigarri soila da xar hemen, eta char-ek, berriz, izaera gaitzesgarria adierazten du, ‘gaitz, gaizto’ edo.
□ Ozar ‘txakurtzar’ hitzaren adibidetzat jo ohi dira lehen lekukotasunetako Oxarra eta Otxarra (Mitxelena 1964b: 95, 1968b: 487). Badirudi Mitxelenak argi duela igurzkaria adierazten duela <x>-k; cf. halaber don Oxarra (SJuan ~1125), ik. ozar. Bestela, Irunberriko Enego Xarra (PobNav 1366) litzateke hurrengoa. Ohar bedi ez Oxarra ez Xarra ez direla ipar-ekialdekoak. Horien ondotik, cf. Sorhossar (CenSoul 1377).[4] Argiagoa dirudi Irunberriko Pedro de Grez, dicho Osabaxarra (LéxNavII 1570; Osabaco ere esaten zaio). Ez dago argi hitzaren adibide den Andreo de Uxarra (PedroCat 1212).
Afrikatuarekin, cf. halaber Mariato Charra (BrujNav 1577) eta Guesalcharr (CizurTop 1590); esanahiarentzat adierazgarria dirudi Errotacharra (IzaTop 1666), honela baitakar editoreak: “El molino, pegante al camino de Orderiz, estaba derruido para 1621”.
◊ Euskal jatorrizkotzat jo ohi dira gask. charre ‘ahul’, gazt. charro ‘zakar, landugabe’ eta port. charro ‘makal, baztergarri’ (FEW 13/2, 361a, tšar; DCECH 2, 343b, charro). Cf. Garesko “el querellante le decía al querellado era un charro” (LéxNavI 1798), “cómo un charro me ha de levantar a mí la mano” (LéxNavI 1800).
txarkeria (‘gaiztakeria’: ZarBulda [ostute edo beste moduteko txarkerije batzuk]; ‘eskaskeria’: Larm; orokorra da (xarkeria iparraldean)), txarki (Leiz [xarki beztiturik]; ik. goian zarki/xarki), txarrik (‘gaixorik’: Lizarg [txarrik dago, zartu dá, ilzen dá]), txartasun (Harand [zure sensuetan sortzen hasi den txartasuna]), txarto (ZarBulda [konponzeko gauza batzuk txarto eruanak]), txartto (Lizarg [gizonarén entendamentu txarttoa]), txartu (Pouv, Harand [txartzeko edo koleratzeko okasionetan]). Cf. alditxar, amets txar, ele txar, ematxar, esker txar, gizatxar, parte txarreko, zoritxar…
► Badirudi zar formaren sabaikaritzez sortua dela (ez zahar > xahar > xaar > xar): zar aldaera aski antzinakoa da eta xar/txar jad. XVI. mendean dokumentatzen dira testuetan, xahar baino lehenago. Adierazgarriak dira Leiz eta Oih, zahar/zar/xar aldaerak baitaude autoreotan. Zenbait autore bizkaitarren -aa- aldaerak ez dira ustezko zahar > zaar > txaar bilakaeraren aldeko, mendebaldeko hizkera zenbaitetan gertatzen diren bokal bikoizteen adibide baizik.
Aldaera afrikatuari dagokionez, -txar atzizkitik sortua da txar beregaina, Azkueren ustez (s.v.): xakurtxar → xakur txar; horrela azalduko litzateke lap. eta bnaf. tx- hasiera duen hitz bakarra izatea. Ik. goian zar formaren sorreraz. Sabaikaritzea adierazkorra izango zen hastapenean; adierazkortasuna galduko zuen gero, eta, esanahia espezializatuta, zatiketa lexikoa gertatuko zen.
Bilakaera semantikoa azaltzeko, hona zer dakarren Buckek (s.v. bad): “An adj. denoting any undesirable quality, physical or mental, any opprobrious epithet, may easily be generalized to ‘bad’. Thus, either in earlier attested meanings or in cognates, ‘disgusting, ugly, defective, faulty, weak, timid, worthless’, etc.”. Euskararen kasua aintzat hartuta, ‘zahar’ ere gehitu dakioke epiteto gaitzesgarrien zerrendari. Hizk. hego-dravidiarretan, bestalde, cf. tulu hizkuntzako jabbe/jabbi ‘gizon/emakume zahar’ eta telugu hizkuntzako jabbu ‘ahul, ez on, txar’ (BurrEmen s.v. cappai 2338).
Erraz azal daiteke ‘eskas’-etik ‘txiki, hutsal’ adiera, cf. tamil hizk. dravidiarreko maṭṭam ‘txikitasun, gutxiagotasun’ eta maṭṭamu ‘azpiko, pobre, txar’ (BurrEmen s.v., 3812). Bestalde, ‘txiki’ eta ‘gaizto’ adieren loturarako, cf. beharbada lat. malus ‘gaizto’ eta ing. small ‘txiki’, nahiz eta lotura etimologikoa ez den ziurra; cf., ziurrago, ing. slim ‘txiki, mehe’ eta dan., sued. slem ‘txar, gaizto’ (Buck s.v. bad).
ttar (1857: Etxen). ■ ‘Txiki, hutsal’ esanahiarekin darabil Etxenikek (azietan den ttarrena), eta halaxe jaso izan da Baztanen (Izeta, Garate). Ttall forma ere jasotzen du Izetak (gizon ttallak espantu aundiek), sabaikari bikoitzarekin.
ttartu (Izeta (bazt.: “empequeñecer. Gure gizona ttartzen ai de”)).
► Sabaikariaren izaera adierazkorra da, eta badirudi txar-etik azaldu behar dela; cf. txiki/ttiki, txakur/ttakur. Amaierako albokari sabaikarirako, cf. bero/bello, etab. (FHV 182). Esanahiaren gorabeheretarako, ik. txar.
tzar (~1725: Urte). ■ Hitz beregain gisa, ekialdean agertzen da gehienbat: ‘txar, eskas’ (Larg kapa gorri tzar bat, Duv zapata zahar, hiliki eta puska tzar guziak, ArreseB daukazun naibage tzarra), ‘gaizto’ (Monho bere gezur tzarrez, Goihetxe lagun tzarrekin ez yunta, Zabala arerio tzar otsoa), ‘gaitz, handi’ (Lizarg animale tzar eta txarrak, Zabala arrantza tzarrak egitea, MElizanb oihu tzar horiek); mendebaldean elkartu gisa ageri da bereziki, eta badu balio handigarria ere (Ubill idolo-tzarrak artu zituen jainkotzat, ArreseB ibai-tzarrak).
tzarkeria (‘gaiztakeria’: Urte, AstoL; cf. txarkeria), tzartu (Urte, Goihetxe). Cf. alfertzar, eletzar, haizetzar, handitzar, horditzar…
► Badirudi zar aldaeratik azaldu behar dela: cf. zar-en ‘txar, gaizto’ balioa, handigarria ere badena, tzar bezalaxe. Pentsa daiteke afrikatua modu adierazkorrean erabili dela, balio handigarri-enfatikoarekin edo (cf. tzakur). Ik. goian zahar > zar bilakaeraz.
Bilakaera semantikoen gorabeheretarako, ik. txar; ‘gaitz, handi’ adierarako eta balio handigarrirako, cf. gaitz bera, zeinak baititu ‘gaizto’ eta ‘handi, eskerga’ adierak, besteak beste. Beste hizkuntzetan, cf. jatorri bereko dan., sued. stor ‘handi’ eta eslav. zah. starǔ ‘zahar’ (Buck s.v. large, big (great); old);[5] cf., bestalde, ing. evil, zeina ie. *upo-tik azaltzeko,[6] Buckek “through sense of ‘extreme, excessive’” azalpena ematen duen (s.v. bad).
! ♦ zahagi (zagi 1562: Land; zahagi 1571: Leiz; ik. Erdi Arokoak, eta zahato). ■ Hitz orokorra. Aldaerak dira zahagi (lap., bnaf., zub.), zagi (arab., bizk., gip., naf., bazt., aezk., zar., erronk.), zaagi (Urruz, Orixe), zaragi (bizk., gnaf., lap.; Mogel), zarai (bizk.) eta zaki (Larm).
Ardoa (batez ere) gordetzeko erabiltzen den larruzko poltsaz esaten da (Leiz mahatsarno berria zahagi zarretan, Larm obe (ezkondu)… ezen ez Gaztelako aize-zagi galbardun askorekin, Mogel beste zaragijetako ardaua); hordiaz ere esaten da (Harr zahagi bat den gizona da).
□ Baliteke hitzaren adibide izatea Cahagui de Pomplona (AGNComp1 1259; [Ç]ahagui zuzenduko genuke) izena; ikusi behean zahato-ri buruzko eztabaida. Ilunagoa da Ochoa Garçia de Barcaagui (ArchMondV 1489). Bada, bestalde, Çagui, su fijo (PobNav 1366), San Vicente de la Sonsierrako judu baten izena, baina aski arrunta da deitura hori testuinguru juduetan, eta litekeena da euskal hitzarekin zerikusirik ez izatea.[7]
● zahagi-azal ‘zahagiaren azala’: Azk (zaragi-), Urruz (zaagi-); “parche” zaratazal Azk (bizk.); “odre vacío” zatazal Azk (bizk.); elkartuetako zahat- forma dugu zaratazal-en eta zatazal-en, cf. haragi/harat-, etab.
● zahagi-dantza zagi-, zaragi- Iribarren (gnaf.); ‘zafraldi’: zaragi- Otxol; dantza honetan, makilakadak ematen zaizkio zahagiari, eta hortik azaltzen da ‘zafraldi’.
zahagi-asto (“tijera en que se pone el pellejo” zaragi-a. Azk (bizk.)), zahagidun (zagi- TxAgir), zahagi egin (AgirAst [berandu etxeratzen bada, eta bearbada zagi egiña]), zahagigile (zagi- Larm), zahagiki (“pedazo de odre” zagi- Azk (bizk., bazt.)), zahagikin (zagi- Larm), zahagikintza (zagi- Larm), zahagi-mutil (‘ardo-saltzaile’: zaragi-m. TxAgir), zahagi-mutur (zagi- Larm), zahagitara (zahagita Casve), zahagito (zagito Azk (Nafgip., gnaf., azezk.); ik. zahato), zahagitxo (zagitxo Larm; zaragitxu Mogel), zahagizar (‘horditzar’: zagi- ArEgut 1965).
► Zaha-gi zatitu dezakegu, eta -gi ‘gai’ materiazko atzizkia dagoela pentsatu, Boudarekin bat (1949: 45); atzizkiaren -ki alomorfo modernoagoa dugu zaki-n (ik. behean zahatoki). Lehen zatian, berriz, zahar dukegu. Dardarkaridun aldaeretarako, cf. ahate/arate (FHV 300).
Osaera honen alde garbiki mintzo da xvi. mendean irain gisa erabilia ageri den zarki/xarki: itxura guztien arabera, ‘zahagi’ da zarki/xarki horren esanahia, baditugulako batetik borracho xarquia (NavIntel 1578) eta bestetik horren itzulpen izan litekeen “borracho cuero” (NavIntel 1595; “cuero de vino viejo” dago agiri berean). Atzizkiaren alomorfo modernoarekin (-ki, ez -gi) berregindako hitza genuke zarki honetan. Ik. goian zarki/xarki (s.v. zar).
Bestalde, esanahiari dagokionez, etimologikoki ‘(zahagi/larru) zahar’ beharko zuen izan, eta gero orokortuko zen edozein zahagi adierazteko; arestiko agirietako gaztelaniak ere hala iradokitzen du, cuero de vino viejo zein cuero baititugu. Azalpen semantiko bete-betea izan gabe, zahar-ekin lotzeko esanguratsua izan daiteke Biblian egiten den bereizketa, zahagi zahar eta berrien artean (cf. goian mahatsarno berria zahagi zarretan). Ur-zahagi zaharrei eman zekiekeen erabileraz, ik. Daniel (1994: 65): antzinateko ostraka zenbaitetako informazioa dakar, eta Joben liburuko (13: 28) pasarte bat ere itzultzen du, “which grows old like a skin”; baina pasarte horren iruzkinetan beretan nabarmentzen da —ostraketako testuek ere hala lekukotzen dute— zahagi zaharrek ez dutela bere egitekoa behar bezala betetzen. Egokiagoa izango zen zahartu aditzaren ‘(larrua) ondu’ esanahiren batetik abiatzea, baina ez dago dokumentatua.
zahako (zaako 1638: Oih). ■ Ekialdeko hitza. Aldaerak dira zahako (bnaf.), zaako (Oih), zarako (zub.) eta zako (zar.), baita sabaikaridunak ere: xahako (lap., bnaf., zub.; Artxu), xarako (lap., bnaf.) eta xako (zar., erronk.). Testuetan xahako aldaera da nagusi.
Ardoa zuzenean edateko moduko zahagi txikia adierazten du (Laphitz xahakoan aski ur, Barbier azken hatsa edeki behar diozu orai xahakoari). Zuberoako Santa Graziko gizonezko biztanleez ere esaten da, Lhanderen arabera; emakumezkoez xahakina esaten da.
► Elkartu-eratorrietako zahat- formari -ko ttikigarria gehitu zaio, cf. haragi/harat- (ik. goian zahagi-azal), eta, atzizkiari dagokionez, cf. mutiko, zezenko (Morf §300; Erdi Aroan, cf. Enneco ugariak, Mendico Zorroza (SMillán 1090), etab.; cf. akit. senicco). Bukaera erromantzea da xahakina-koa.
Errotik dira baztertzekoak hitza gazt. saco-tik eratortzeko eginiko proposamenak, besteak beste ezin delako inondik ere -a- > -aha- azaldu (Mitxelena 1950a: 447, 1955b: xxxxi-xxxxii).
zahato (1022: SMillán [Salvador Zahato]). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., gnaf., bazt., lap.). Aldaerak dira zahato (lap.), zahatu (Pouv), zaato (Goihetxe), zarato (lap.) eta zato (bizk., gip., gnaf.; Larm); hasierako sabaikaridunak ere badaude: xahato (bnaf.), xaato (Hbarren), xato (gnaf., bazt.).
Ardoa zuzenean edateko moduko zahagi txikia adierazten du (Mburu edateko bere zato ardoa, Hbarren (arnoa) zahatoz ekarria, Kkiño zato andi bat… ia zaragi txiki bat).
□ Petersonen ustez (2009: 363), lehen lekukotasuneko Zahato izenak “cierto resabor semítico” du (orobat zerrenda bereko Gahar izenak). Donemiliaga inguruko San Jorge herrixkaren birpopulatzaileetako bat da (Salvador Zahato, cum sua uxore); horien artean, Vincenti, ollero, Teillo, tornero eta Iuliani, pelligero ere agertzen dira. Petersonek dioenez, “ollero” eta “pelligero” lanbide zehaztapenak populazio hebrearrari loturiko artisau jardunei lotzen zaizkie. Gure ustez, aukera dago, juduak izanik ere, euskal izengoitiak izan zitzaten; ezaguna da bazirela musulmanak euskal goitizenekin, cf. Mahoma Ocharra (AGNRealIII 1309) eta Mahoma Ezquerro (MonTudI 1353), besteren artean. Ik. bestalde Iruñeko [Ç]ahagui (AGNComp1 1259).
Baliteke hitzaren adibidea izatea, orobat, don Saluador Çaatolla (RegOlitII 1264; jatorri ezezaguneko izentzat dute editoreek), Zahato goitizena zukeen baten ola baldin bazen. Cf., bestalde, “Martyn Martinez de Çatotegui […] heran pobres, rehezes e borrachos continuos” (ArchBar 1493); aurretik de egonik ere, baliteke mozkorti bati jarritako goitizena izatea Çatotegui.
● zahatoki “bota de cuero” zatoki Larm; zahato + -ki, atzizkiarekin alomorfo modernoarekin, ik. goian Larm zaki.
● zahatondo “residuo de vino en el pellejo, de mal gusto” zatondo Azk (bizk.); zahat- + hondo.
zahatokada (zatokada Uztap).
► Zahat- + -to azal daiteke, -to atzizki ttikigarriarekin (cf. neskato, jad. akit.; ik. goian zagito); etimologia erromantzea baztertzeko argudioak biltzen ari dela, Mitxelenak ez du baztertzen *za(h)agi-ko batetik abiatu ahal izatea, -ko-ren disimilazioz (Mitxelena 1955b: xxxxi-xxxxii); horren alde, nabarmentzen du zahato eta zahako sinonimoak direla, eta banaketa dialektal osagarrian daudela. Gure ustez, banaketa osagarrian egoteak ez ditu ezinbestean etimologikoki bata bestearen menpe jartzen, aski baitugu -to eta -ko atzizkiak banaketa osagarrian egotearekin. Aspaldidanik ageri dira -to eta -ko atzizkiak modu beregainean.