Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
trebatu (1627: EtxZib; ik. trebe). ■ Erdi-ekialdeko hitza (gip., gnaf., lap., bnaf., zub.). Trebetu aldaera XIX. mendearen bigarren zatiaz geroztiko gipuzkerazko zenbait autorerengan (Arana, Beobide, Anab…) ageri da; ik. behean trebe.
Esanahi zabalduena ‘gaitu, saiatu, ohitura hartu’ da (EtxZib obra hetan treba adi, Ax harmetan usatu, trebatu eta anzatsutu); badaude bestalde ‘ohitura, konfiantza hartu’ (Ax (dantzan) ahalkea galtzen da, ezagutzatan sartzen da… trebatzen da), eta ‘ausartu’ ere bai, gip. autore bakar batzuengan (Beobide etzan trebetu orduan apaiza diru ura artutzen).
► Mailegua da, gazt. zah. treverse moduko forma batetik, ‘ausartu’ eta ‘zerbaitetan konfiantza izan’ esanahiak zituena; azken buruan, lat. trĭbŭĕre sibi ‘norbere bururako hartu (zerbaitetarako gaitasuna)’ (DCECH 1, 404b, atreverse). Bukaerari dagokionez, euskaraz -atu orokortzeaz, cf. parcere → barkatu, pascere → bazkatu, benedicere → bedeinkatu, etab. (ik. Mitxelena 1974c: 204). Bestalde, a- gabeko forma arrunta zen XIII. mendera arte —ohikoa da, esaterako, Berceorengan—, eta XIV.era arte iraun zuen; Nafarroan, adibidez, cf. se treuiere (OrdTafall 1309).
Bizkaieraz ez dokumentatzeak iradoki lezake mailegua ez dela gaztelaniatik sartu; hartara, ekialdeko erromantzeren batean pentsa genezake. Ohar bedi, dena den, Corominasek eta Pascualek dioskutenez (DCECH 1, 405a), iberiar erromantzeetan baizik ez dagoela hitza, besteetan ausare-ren ondorengoek iraun baitute: gazt., gal.-port. atreverse eta kat. atrevir-se; katalanez, bide batez, a- gabeko trevir-se formaren adibideak ez dira ugariak (DECat 1, 477a, atrevir-se). Pentsa liteke Nafarroako erromantzean edo, ik. goian Tafallako ordenantzetako adibidea; gaskoiz ere aurkitu dugu atrebì ‘ausartu’ (Palay s.v.).
Esanahiari dagokionez, erromantzez daude ‘ausartu’ eta ‘konfiantza hartu’ adierak (adiera zaharkitua da “confiarse”, NTLLE 1783 s.v. atreverse). Bestalde, ia kideak dira ‘gaitu, saiatu, ohitura hartu’ eta ‘ohitura, konfiantza hartu’ adierak; ik. bestalde trebe-ren ‘abil, antzetsu’.
trebe (1571: Leiz (trebeki)). ■ Hitz zabaldua (ez bizk. ez arab.). Esanahi nagusiak: ‘ausart, (izan-ekin) ausartu’ (Ros ez naiz trebe gure erriareki “no me atrebo con mi tierra”, Beriain orai ez naiz trebe, Ax (euskara) eztela iendartean ausart, entregu, bithore eta ez trebe, Mburu etzen trebe izandu bere etxean Jesus artzera); ‘abil, antzetsu’ (EtxZib trebea du mihia, AgirAst pintore trebea), ‘konfiantzazko’ (Ax bere adiskide mamietarik bat, treben zeikana, Xurio hirrisku da mundu guziarekiñ trebe izatea).
● trebantzia ‘ausardia, atrebentzia’: Haranb (ukhatzeko trebanziarik ezin har dezakegu); ‘konfiantza’: Pouv (trebanzia perillosak); badirudi euskararen barrenean sortua dela, atzizki erromantzearekin, cf. atrebentzia, zuzenean gazt. atrevencia-tik, itxura guztien arabera.
● trebezia ‘iaiotasun’: J. M. Torrealdai; lehendabizikoz 1973an dokumentatua.
trebekeria (‘nabastarre’: Duv), trebeki (‘abilki, aise;’: Leiz [ungi eta trebeki]; ‘libreki, konfiantzan’: Pouv [ezin iarriko da trebeki iainkozko gauzetan], Mihura [publikoan trebeki eta beldurrik gabe agertu]), treberia (‘atrebentzia, ausarkeria’: Goik (gip.)), trebetasun (‘antze, gaitasun’: Ax [maiz eta anhitzetan usatzeaz egiten da trebetasuna]; ‘konfiantza, barrukotasun’: Pouv [trebetasun eta zilhegitasun batzuetan], Xurio [adiskidetasun berezirik edo trebetasunik]).
► Atzeranzko osaeraz sortua, trebatu-tik (cf. xedatu → xede), nahiz eta agian ez den erabat baztertzekoa erromantzezko hirugarren pertsona bat izatea sorburu; Berceok badu se treve, eta XV. mendeko adibide bat ere badakar CORDEk. Esanahiari dagokionez, badirudi euskararen barrenean garatu dela, izenondoa sortzearekin bat, ‘abil, antzetsu’ adiera, eta trebatu aditzaren ‘gaitu, saiatu, ohitura hartu’-rekin lotu behar da.
Aski berantiarra baita, pentsatzekoa da trebe-ren gainean sortua dela gip. trebetu, eta ez dela berez trebatu-ren aldaera hutsa. Trebetu forman agertzen den ‘ausartu’ esanahiarentzat, cf. trebe ‘ausart’ eta trebe izan.